«Արցախի Պատմութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Տող 64.
Ռուս-Պարսկական պատերազմէն ետք, Արցախի համար կը սկսի տեւական խաղաղութեան շրջան մը, որ հնարաւոր կը դարձնէ երկրին տնտեսական եւ մշակութային զարգացումը<ref name="Blueprint">[http://www.nesl.edu/center/pubs/nagorno.pdf The Nagorno Karabagh Crisis: A Blueprint for Resolution, A Memorandum Prepared by the Public International Law and Policy Group, June 2000.]</ref><ref name="refugees">[http://nkrusa.org/nk_conflict/references.shtml#two Office of the NKR in Washington, DC, Refugees and Displaced Persons in Nagorno Karabakh]</ref>։ Շուշին, որ նախկին խանութեան ամրոց-նստավայրն էր, կը դառնայ Արցախի մայրաքաղաքը, եւ իբրեւ տարածաշրջանի կարեւոր առեւտրական եւ մշակութային կեդրոն,կը հռչակուի Կովկասի «Փոքր Փարիզ»<ref>Բալայեան Վ., Արցախի պատմութիւն, «Ամարաս», Երեւան, 2002, էջ 242-243</ref>։
1920-ին Շուշին շուրջ 60.000 բնակչութեամբ (որու 78 տոկոսը հայեր էին), [[Թիֆլիս]]էն ետք Անդրկովկասի ամենամեծ քաղաքը կը դառնայ, այսինքն՝ իր բնակչութեան թիւով կը գերազանցէր թէ՛ [[Երեւան]]<nowiki/>ին, թէ՛ [[Պաքու]]<nowiki/>ին։ Արցախի բնակչութիւնը [[1918]]-ին շուրջ 350.000 էր, որմէ 95 տոկոսը՝ հայեր, 3 տոկոսը՝ Ազերիներ, 2 տոկոսը՝ ռուսեր, քիւրտեր եւ այլ փոքրամասնութիւններ։ 1840-1917 թուականներուն շարք մը վարչատարածքային բաժանումներ կը կատարուին Ցարական Ռուսաստանին կողմէ, ուր Ղարաբաղ կը յայտնուէր Կասպիական մարզի, Շամախի նահանգին, Ելիզաուետպոլի նահանգին կազմին մէջ։ Փետրուարեան պուրժուա-դեմոկրատական յեղափոխութեան յաղթանակէն ետք Ժամանակաւոր կառավարութիւնը 9 Մարտ 1917-ին կը ստեղծէ Անդրկովկասեան յատուկ կոմիտէ մը (Օզակոմ), որու կարգադրութեամբ կը ստեղծուին գաւառային, քաղաքային եւ գիւղական գործադիր կոմիտէներ: Անոնց իբրեւ արդիւնք, Անդրկովկասի մէջ կը ստեղծուին երեք ազգային պետութիւններ՝ Հայաստանի, Ազրպէյճանի եւ Վրաստանի հանրապետութիւնները։ Իսկ 22 Յուլիս 1918-ին [[Շուշի]]ի մէջ տեղի կ'ունենայ Արցախահայութեան անդրանիկ համագումարը (ԱՀՀ), որ Լեռնային Ղարաբաղը կը յայտարարէ «անկախ վարչա-քաղաքական տարածք», կ'ընտրէ Ազգային Խորհուրդ եւ կը հիմնէ ժողովրդական կառավարութիւն։ Երկու օր ետք «Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարութեան<ref name="Blueprint"/><ref name="history1918">[http://nkr.am/eng/history/1918.htm Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Արտաքին գործերի նախարարութիւն. Արցախի պատմութիւն, 1918 ]</ref> դեկլարացիայով» կը հրապարակուին իշխանութեան յառաջիկայ կարեւորագոյն խնդիրները։ Մինչեւ 1920, Արցախ ունէր ինքնիշխան պետութեան բոլոր անհրաժեշտ յատկանիշները, այդ թիւին մէջ՝ օրինաւոր իշխանութիւն եւ զինուած ուժեր։ Ազգերու Լիկային կողմէ Ղարաբաղ ճանչցուած է իբրեւ վիճելի տարածք, ոչ թէ իբրեւ Ազրպէյճանի տարածք<ref>(Ռուսերէն) Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու, Լեռնային Ղարաբաղ 1918-1923, AN Armenia, Jerevan, 1992, p 18, փաստաթուղթ № 8.</ref>։<ref name="Blueprint"/><ref name="history1918"/> Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդին խաղաղ նախաձեռնութիւններուն ի պատասխան Ազրպէյճանի Ժողովրդավարական Հանրապետութիւնը կը դիմէ ռազմական գործողութիւններու<ref>[[Թաներ Ակչամ]], (հոլանտերէն) ''De Armeense Genocide'' («Հայոց Ցեղասպանութիւն»), Nieuw Amsterdam Uitgevers 2007, p 124, ISBN 978-90-468-0225-0։ Բնօրինակ (անգլերէն) - Taner Akçam, ''A Shameful Act'', The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsability, New York, Metropolitan Books, 2006.</ref>։ Մայիս 1918-էն մինչեւ Ապրիլ 1920 Ազրպէյճանի եւ անոր սատարող Թուրքիոյ զինուած ստորաբաժանումները հայ
«Տեսածդ հայկական Շուշան ամբողջովին հրդեհուած է։ Միայն 5-10 տուն ձգած են անվնաս։ Աւելի քան 1.000 հայեր գերի վերցուած են։ Բոլոր տղամարդիկը կոտորուած են, բոլոր յայտնի ու հարուստ մարդիկը, նոյնիսկ խալիֆին (Վահան Տէր-Գրիգորեանին՝ Արցախի եպիսկոպոսին)։ Իսլամները անհաշիւ հարստութիւն կողոպտած են հայերէն...»
— Իսմաիլ Ալիմանդարբեկով (7 Ապրիլ, 1920 )
22 Ապրիլին Թաղվարդ գիւղին մէջ 9-րդ ԱՀՀ-ն չեղեալ կը յայտարարէ Ազրպէյճանի հետ պայմանագիրը եւ Լեռնային Ղարաբաղը կը հռչակէ Հայաստանի Հանրապետութեան անբաժանելի մասը
==== Խորհրդային ժամանակաշրջանին ====
[[Պատկեր:Red kurdistan 1930.png|300px|մինի|աջից]]
[[Պատկեր:Nagorno Karabakh03.png|300px|մինի|աջից]]
Անդրկովկասի խորհրդային կարգերու հաստատումը կ'ուղեկցի քաղաքական նոր կարգերու ստեղծմամբ։ Լեռնային Ղարաբաղը Ազրպէյճանի եւ Հայաստանի միջեւ վիճելի տարածք մը կը գրաւէ նաեւ Խորհրդային Ռուսաստանի կողմէն։ 1920 Օգոստոսին Խորհրդային Ռուսաստանի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան միջեւ կնքուած համաձայնագիրով մը, ռուսական զօրքերը ժամանակաւորապէս կը տեղաւորուին Լեռնային Ղարաբաղի մէջ։ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումէն անմիջապէս ետք, 30 Նոյեմբեր 1920-ին Ազրպէյճանի կոմկուսի Կենտկոմի քաղբիւրոյի եւ կազմբիւրոյի համատեղ նիստին մէջ որոշում մը կ'ընդունուի, ըստ որուն Ազրպէյճանի բանուորագիւղացիական կառավարութեան կողմէն կը յայտարարուի<ref name="ReferenceA">Բալայեան Վ., Արցախի պատմութիւն, «Ամարաս», Երեւան, 2002, էջ 307</ref>, որ Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի միջեւ եղած սահմանային վէճերը վերացած կը համարուին։ Որուն արդիւնքով Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը եւ Նախիջեւանը կը համարուին Հայաստանի ընկերվարական հանրապետութեան մասը։ Այդ որոշումը կը վաւերացուի 1 Դեկտեմբեր 1920-ին Պաքուի խորհուրդին ընդլայնուած նիստին մէջ ընդունուած հռչակագիրով։<ref>«Կոմունիստ», 2 Դեկտեմբեր, 1920-ի, Հոկտեմբերեան սոցիալիստական մեծ յեղափոխութիւնը եւ խորհրդային իշխանութեան յաղթանակը Հայաստանում, ժողովածու, Երեւան, 1957, էջ 497-498</ref> Լեռնային Ղարաբաղի, Զանգեզուրի եւ Նախիջեւանի նկատմամբ հաւակնութիւններէն հրաժարելու մասին Խորհրդային Ազրպէյճանի յայտարարութեան եւ Հայաստանի ու Ազրպէյճանի կառավարութիւններուն միջեւ համաձայնութեան հիման վրայ՝ Յունիս 1921-ին, Հայաստան նոյնպէս Լեռնային Ղարաբաղը կը յայտարարէ իր անբաժանելի մէկ մասը։<ref>[http://www.nkr.am/eng/history/kavb.htm Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Արտաքին գործերի նախարարութիւն. Արցախի պատմութիւն, Շուշի]</ref>
==== ԼՂ բռնակցումը Ազրպէյճանի ԽՍՀ-ին ====
Տող 80.
{{քաղվածք|...ելնելով մուսուլմաններու եւ հայերու միջեւ խաղաղութեան անհրաժեշտութենէն, եւ Վերին ու Ներքին Ղարաբաղի տնտեսական կապերէն, Ազրպէյճանի հետ անոր մշտական կապերէն, Լեռնային Ղարաբաղը ձգել Ազրպէյճանական ԽՍՀ-ի կազմին մէջ, շնորհելով անոր լայն մարզային ինքնավարութիւն եւ վարչական կեդրոն Շուշային մէջ...|}}<ref>[http://www.nkr.am/eng/history/kavb.htm Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Արտաքին գործերի նախարարութիւն. Արցախի պատմութիւն, Շուշի]</ref>
Այս որոշումը աննախադէպ իրաւական շարժում մըն է միջազգային իրաւունքի պատմութեան մէջ, երբ երրորդ երկրի կուսակցական մարմինը (ՌԿ(բ) կ)` առանց որեւէ իրաւական հիմքի կամ իրաւահասութեան, կ' որոշէ մէկ այլ տարածքի մը, երկրի մը կարգավիճակը<ref name="ReferenceA"/>: Ազրպէյճանական եւ Հայաստանի ԽՍՀ-ները Դեկտեմբեր 1922-ին կը ներառուին ԽՍՀՄ-ի կազմաւորման գործընթացներուն մէջ, իսկ Ղարաբաղի տարածքին ընդամէնը մէկ հատուածի մէջ 7 Յուլիս 1923-ին<ref>Ուլուբաբեան Բ., «Արցախի պատմութիւնը», Երեւան, 1994</ref>։ Ազրպէյճանական ԽՍՀ Կեդրոնական գործադիր յեղափոխական կոմիտէին որոշումով կը կազմաւորուի Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար Մարզը` Ազրպէյճանական ԽՍՀ կազմին մէջ, որմով, ըստ էութեան, ոչ թէ կը լուծուի, այլ ժամանակաւորապէս կը սառեցուի ղարաբաղեան հիմնախնդիրը։ Սկզբնապէս ԼՂԻՄ-ը կը սահմանակցի Հայկական ԽՍՀ-ին սակայն սահմանագիծերու պարբերական փոփոխութիւնները (այդ թիւին [[Քարվաճառ]]<nowiki/>ի եւ Լաչինի անջատումը<ref name="Blueprint"/>) 20-ական թուականներու աւարտին զայն կը դարձնեն էնկլաւ<ref name="refugees"/>։ 1923 ԼՂԻՄ-ի բնակչութիւն կը կազմէր 157.800<ref name="refugees"/>։ Խորհրդային ողջ ժամանակահատուածին մէջ Լեռնային Ղարաբաղի հայութիւնը չի հաշտուիր այդ որոշման հետ եւ տասնեակ տարիներ կը պայքարի Մայր հայրենիքին վերամիաւորուելու համար։ Արցախը Ազրպէյճանին անմիջապէս բռնակցելէ ետք՝ սկիզբ կ'առնէ ազգային-ազատագրական պայքարը։ 1920-ական թուականներուն Արցախի մէջ հակաԱզրպէյճանական շարժումը ղեկավարելու նպատակով կը ստեղծուի «Ղարաբաղը` Հայաստանին» միութիւնը<ref>Ուլուբաբեան Բ., «Արցախի պատմութիւնը», Երեւան, 1994</ref>։ Նոյեմբեր 1927-ի սկիզբները միութիւնը հազարաւոր թռուցիկներ կը ցրուէ՝ Ղարաբաղը Հայաստանին նշանաբանով։ 1962-ին Ստեփանակերտի աւտոշարասեան 300 աշխատաւորներ բողոք-նամակ մը կը գրեն ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի
==== 1988 - Շարժման սկիզբ ====
1985 ԽՄԿԿ ապրիլեան պլենիումի կողմէն կորպաչովեան «գլաստնոստի» հռչակումէն ետք արցախահայութեան հնարաւորութիւն կը տրուի ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ-ի հետ
=== 1 Դեկտեմբեր 1989-ի որոշումը ===
1 Դեկտեմբեր [[1989]]-ին ՀԽՍՀ Գերագոյն խորհուրդը եւ ԼՂ Ազգային խորհուրդը իրենց համատեղ նիստի մը ընթացքին միաձայն կ'ընդունին ՀԽՍՀ եւ ԼՂԻՄ վերամիաւորման մասին որոշում մը<ref>Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ժողով, «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգաւորման ուղիներ», Երեւան 2006, էջ 280</ref>։ Միացումը, որուն կարգախօսին տակ բարձրացած էր Ղարաբաղեան շարժումը՝ կը կայանայ։ ՀԽՍՀ-ի եւ ԼՂԻՄ-ի վերամիաւորման մասին ընդունուած «Համատեղ որոշումը» օրինական է եւ ընդունելի միջազգային իրաւունքի բոլոր սկզբունքներու տեսանկիւնէն։ Յայտնի է, որ միջազգային իրաւունքի՝ «ժողովուրդներու ազատ ինքնորոշման» սկզբունքը ՄԱԿ-ը հռչակած է իբրեւ պետութիւններու ու ազգերու յարաբերութիւններու կարգաւորման համապարտադիր սկզբունք։ Միացման շարժումը միջազգային իրաւունքի տեսակետէն որեւէ առարկութիւն չի յարուցներ, մանաւանդ, որ խօսքը ոչ թէ ինքնորոշման առաջնային շարժումի, այլ արդէն ինքնորոշման ենթակայ հանդիսացող պետական երկու կազմաւորումներու մասին է։ Որեւէ արգելք չկար նաեւ ԽՍՀՄ օրէնքին մէջ, ուր նախընթաց տարիներուն հանրապետութիւններու ու ազգային պետական կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութեան գրեթէ երկու տասնեակ դէպք արձանագրուած էր ( Կարելոֆիննական միութենական հանրապետութիւնը, օրինակ, վերակազմաւորուած է ինքնավար հանրապետութեան, իսկ Ռուսաստանի Դաշնութեան Ղազախստանի ինքնավար հանրապետութեան Կեդրոնէն տրուած է միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ)։ ԽՍՀՄ-ի՝ իբրեւ միասնական պետութեան ներսը տարբեր ազգային կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութիւնները երբեք չէին կապուած սահմաններու անխախտելիութեան ու տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքներուն հետ։ Անոնք դիտուած են, իբրեւ միութենական դաշնային պետութեան ներքին գործը, նաեւ իրաւական այն հիմքով, որ նման վերակազմաւորումներն ու վերաենթարկումները չէին կապեր ԽՍՀՄ-ի՝ իբրեւ միասնական պետութեան սահմաններու փոփոխութեան կամ անոր տարածքային ամբողջականութեան խախտման հետ։ «Տարածքային ամբողջականութեան» սկզբունքը, որ մինչ այդ լրջօրէն չէր կիարկուեր հանրապետութիւններու ու ինքնավար կազմաւորումներու նկատմամբ, ձեռք կը բերէ սկզբունքային նշանակութիւն մը, երբ ԼՂ դէպքին մէջ յայտնի էր, որ անիկա բռնութեամբ մտած է ԱդրԽՍՀ կազմին մէջ եւ երբ ակնյայտ էր, որ ԱդրԽՍՀ-ի մէջ կ'իրագործուի հանրապետութեան հայ ազգաբնակչութեան ցեղասպանութիւնը։ Բայց եթէ միութենական հանրապետութիւններու տարածքային ամբողջականութեան նոյնիսկ տար նման սկզբունքային բնոյթ մը, ապա սահմանադրական արգելք դարձեալ չէր յառաջանար, քանի որ խօսքը ինքնորոշման իրաւունքի ենթարկուող եւ ԽՍՀՄ ազգային-պետական կառուցուածքի երկու կազմաւորումներու մասին է։ ԼՂԻՄ-ի վերամիաւորումը ՀԽՍՀ-ի հետ չէր հակասեր ԽՍՀՄ Սահմանադրութեան 78-ը յօդուածին, որ կ'արգիլէր փոփոխութեան ենթարկած միութենական հանրապետութեան սահմանները առանց անոր համաձայնութեան։ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ ենթադասութեան տալը չէր նշանակեր, թէ կը խախտուի ԱդրԽՍՀ տարածքային ամբողջականութիւնը։ Եթէ անոր հաշուառումով ալ Փետրուար [[1988]]-ին ժողպատգամաւորներու մարզային խորհուրդը բարձրացած է ՀԽՍՀ հետ միայն մարզի վերամիաւորման հարցը, հակառակ անոր, որ բոլորը գիտէին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հսկայական տարածքներ, որոնք Կովբիւրոյի որոշմամբ պէտք է ըլլային ԼՂԻՄ կազմին մէջ, կամայականօրէն դուրս ձգած են անոր սահմաններէն։ ԼՂԻՄ եւ ՀԽՍՀ բարձրագոյն իշխանութիւններու կողմէն վերամիաւորման մասին «Համատեղ որոշման» կը հետեւին ԱդրԽՍՀ պատժիչ գործողութիւնները։ Ապրիլ [[1991]]-էն մինչեւ Յուլիս ինկած ժամակահատուածին մէջ Ազրպէյճանական յատուկ նշանակութեամբ (ՕՄՕՆ) զինուած ջոկատները՝ խորհրդային բանակի զօրքերուն հետ միատեղ կ'իրականացնեն «Օղակ» գործողութիւնը՝ Արցախի հայաթափման եւ անոր տարածքին տէր դառնալու համար ձեռնարկուած ծայրահեղ գործողութիւն մը<ref>Ալեքսանդր Մանասեան, Ալեն Ղեւոնդեան «Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպէս է դա եղել…», Երեւան։ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի եւ տեղեկատուութեան կեդրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 102</ref>:
=== 2 Սեպտեմբեր 1991-ին ===
Տող 93.
=== Արցախեան ազատամարտ ===
25 Սեպտեմբեր [[1991]]-ին [[Շուշի]]էն առաջին անգամ «[[Ալազան]]» տեսակի հրթիռներով կը ռմբակոծուի Ստեփանակերտը՝ կը սկսի Արցախեան գոյամարտը։ Պատերազմի հորձանուտին մէջ հայերը միացեալ ուժերով կը ստեղծեն հայոց ազգային բանակ մը, որ կը կազմէր շուրջ 20-25 հազար<ref>Ալեքսանդր Մանասեան, Ալեն Ղեւոնդեան «Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպէս է դա եղել…», Երեւան։ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի եւ տեղեկատուութեան կեդրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 118</ref>։ Ազրպէյճանի բանակը 75-80 հազար։ Սակայն հայերը կրցան ետ մղել հակառակորդի գրոհը եւ ազատագրել Արցախը։ Ազերի բանակի նշանառուած հարուածներուն զոհ կ'
== Մատենագրութիւն ==
|