«Արցախի Պատմութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Պատմական սկզբնաղբիւրներուն մէջ [[Արցախի Հանրապետութիւն|«Ղարաբաղ»]] անուանումը կը յիշատակուի ԺԴ. դարէն։ «Ղարաբաղ» տեղանունը յստակ ստուգաբանութիւն չունի։ Ըստ մէկ ստուգաբանութեան անիկա ձեւաւորուած է պարսկական աշխարհագրական անուանակարգի մը հիման վրայ. ի տարբերութիւն երկրամասին հարթավայրային մասին, որ կը կրէր «Բաղ-ի սաֆիդ» (Սպիտակ այգի) անունը, անոր լեռնային հատուածը կ'անուանուի «Բաղ-ի սայիդ», որ թրքալեզու ժողովուրդները կը վերափոխեն «Ղարաբաղի» (Սեւ Այգի)։ Ըստ երկորրդերկրորդ ստուգաբանութեան՝ «բաղ» արմատով բազմաթիւ տեղանուններ գոյութիւն ունէին [[Սիւնիքի մարզ|Սիւնիք]]<nowiki/>ի, Արցախի, [[Գանձակ]]ի եւ այլ շրջաններու մէջ։ Եւ «Ղարաբաղը» «Բաղաբերդ» տեղանուան պարզ ու սովորական թարգմանութիւնն է։ «Ղարաբաղի» առաջին՝ «ղարա» մասը հայերէն «բերդ» բառին թարգմանութիւնն է՝ լ-ր հնչիւնափոխութեամբ։ Ինչպէս օրինակ, Կալա-կարա՝ Կալա, Կալաքենդ (Բերդաշէն), իսկ պաշտօնական փաստաթուղթերուն մէջ՝ Կարաքենդ։ Տեղանուան երկրորդ՝ «բաղ» մասը օտար նուաճողներու կողմէն չէ թարգմանուած։ Այսպիսով՝ Ղարաբաղը Բաղաբերդ տեղանուան քմահաճ թարգմանութիւնն է<ref>Լեւոն Յարութիւնեան, Նշխարներ Արցախի բանահիւսութեան</ref>։

1920-ին Շուշին շուրջ 60.000 բնակչութեամբ (որու 78 տոկոսը հայեր էին), [[Թիֆլիս]]էն ետք Անդրկովկասի ամենամեծ քաղաքը կը դառնայ, այսինքն՝ իր բնակչութեան թիւով կը գերազանցէր թէ՛ [[Երեւան]]<nowiki/>ին, թէ՛ [[Պաքու]]<nowiki/>ին։ Արցախի բնակչութիւնը [[1918]]-ին շուրջ 350.000 էր, որմէ 95 տոկոսը՝ հայեր, 3 տոկոսը՝ Ազերիներ, 2 տոկոսը՝ ռուսեր, քիւրտեր եւ այլ փոքրամասնութիւններ։ 1840-1917 թուականներուն շարք մը վարչատարածքային բաժանումներ կը կատարուին Ցարական Ռուսաստանին կողմէ, ուր Ղարաբաղ կը յայտնուէր Կասպիական մարզի, Շամախի նահանգին, Ելիզաուետպոլի նահանգին կազմին մէջ։ Փետրուարեան պուրժուա-դեմոկրատական յեղափոխութեան յաղթանակէն ետք Ժամանակաւոր կառավարութիւնը 9 Մարտ 1917-ին կը ստեղծէ Անդրկովկասեան յատուկ կոմիտէ մը (Օզակոմ), որու կարգադրութեամբ կը ստեղծուին գաւառային, քաղաքային եւ գիւղական գործադիր կոմիտէներ: Անոնց իբրեւ արդիւնք, Անդրկովկասի մէջ կը ստեղծուին երեք ազգային պետութիւններ՝ Հայաստանի, Ազրպէյճանի եւ Վրաստանի հանրապետութիւնները։ Իսկ 22 Յուլիս 1918-ին [[Շուշի]]ի մէջ տեղի կ'ունենայ Արցախահայութեան անդրանիկ համագումարը (ԱՀՀ), որ Լեռնային Ղարաբաղը կը յայտարարէ «անկախ վարչա-քաղաքական տարածք», կ'ընտրէ Ազգային Խորհուրդ եւ կը հիմնէ ժողովրդական կառավարութիւն։ Երկու օր ետք «Ղարաբաղի ժողովրդական կառավարութեան<ref name="Blueprint"/><ref name="history1918">[http://nkr.am/eng/history/1918.htm Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Արտաքին գործերի նախարարութիւն. Արցախի պատմութիւն, 1918 ]</ref> դեկլարացիայով» կը հրապարակուին իշխանութեան յառաջիկայ կարեւորագոյն խնդիրները։ Մինչեւ 1920, Արցախ ունէր ինքնիշխան պետութեան բոլոր անհրաժեշտ յատկանիշները, այդ թիւին մէջ՝ օրինաւոր իշխանութիւն եւ զինուած ուժեր։ Ազգերու Լիկային կողմէ Ղարաբաղ ճանչցուած է իբրեւ վիճելի տարածք, ոչ թէ իբրեւ Ազրպէյճանի տարածք<ref>(Ռուսերէն) Փաստաթղթերի եւ նիւթերի ժողովածու, Լեռնային Ղարաբաղ 1918-1923, AN Armenia, Jerevan, 1992, p 18, փաստաթուղթ № 8.</ref>։<ref name="Blueprint"/><ref name="history1918"/> Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդին խաղաղ նախաձեռնութիւններուն ի պատասխան Ազրպէյճանի Ժողովրդավարական Հանրապետութիւնը կը դիմէ ռազմական գործողութիւններու<ref>[[Թաներ Ակչամ]], (հոլանտերէն) ''De Armeense Genocide'' («Հայոց Ցեղասպանութիւն»), Nieuw Amsterdam Uitgevers 2007, p 124, ISBN 978-90-468-0225-0։ Բնօրինակ (անգլերէն) - Taner Akçam, ''A Shameful Act'', The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsability, New York, Metropolitan Books, 2006.</ref>։ Մայիս 1918-էն մինչեւ Ապրիլ 1920 Ազրպէյճանի եւ անոր սատարող Թուրքիոյ զինուած ստորաբաժանումները հայ բնակչութիւնը բռնութիւններու եւ ջարդերու կ'ենթարկեն։ Ազրպէյճանականազրպէյճանական իշխանութիւնները Արցախը կը յայտարարեն Ազրպէյճանի մէկ մասը եւ Խոսրով Սուլթանովը կը նշանակեն Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի զօրավար-նահանգապետ։ Խոսրով Սուլթանովին կ'աջակցէին օսմանեան զօրավար Խալիլ փաշան եւ [[Նուրի փաշա|Նուրի փաշան՝]] [[Ազրպէյճան]]ի մէջ օսմանեան կայազօրին հրամանատարը, որու եղբայրը՝ Էնվեր փաշայէն հրահանգ ստացած էր այդ տարածքը «մաքրել» հայերէն։ Սակայն, անոր հետ հնարաւոր չ'ըլլար պարտադրել Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը ընդունելու Ազրպէյճանի իշխանութիւնը։ 22 Օգոստոս [[1919]]-ին 7-րդ ԱՀՀ-ն թուրք-Ազրպէյճանականազրպէյճանական սպառնալիքներուն տակ հաշտութեան պայմանագիր մը կը ստորագրուի Ազրպէյճանի հետ, ըստ որուն՝ Լեռնային Ղարաբաղ ժամանակաւորապէս դրուած էր Ազրպէյճանի իրաւասութեան տակ մինչեւ անոր վերջնական կարգավիճակը որոշուէր [[Փարիզ]]<nowiki/>ի Խաղաղութեան Համագումարին մէջ, այն պայմանով, որ Ազրպէյճանականազրպէյճանական զինուած ուժերը Արցախ մուտք չեն գործեր։ Սակայն այս պայմանագիրին պայմանները շարունակաբար կ'ոտնահարուին Ազրպէյճանին կողմէ<ref name="Blueprint"/><ref>[http://www.publications.parliament.uk/pa/ld199798/ldhansrd/vo970701/text/70701-19.htm (անգլերէն) Lords Hansard text for 1 Jul 1997 (170701-19)]</ref>։ Ի վերջոյ Թուրք-Ազրպէյճանականազրպէյճանական ներխուժումը Արցախցիներուն կու տայ երկրին մայրաքաղաքը՝ [[Շուշի]]<nowiki/>ն, որ մեծ մասամբ կ'աւերուի ու կը հրդեհուի. եւ ուր 22 Մարտ 1920-ի գիշերը սարսափելի կոտորածներ կ'ըլլան։ Այնպէս որ Ազրպէյճանցի սպայ Իսմաիլ Ալիմանդարբեկովը նամակին մէջ կը գրէ [[Պաքու]]<nowiki/>ի իր եղբօրը.

22 Ապրիլին Թաղվարդ գիւղին մէջ 9-րդ ԱՀՀ-ն չեղեալ կը յայտարարէ Ազրպէյճանի հետ պայմանագիրը եւ Լեռնային Ղարաբաղը կը հռչակէ Հայաստանի Հանրապետութեան անբաժանելի մասը)։<ref name="history1918"/><ref>[http://www.nkr.am/arm/history/union.htm Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան Արտաքին գործերի նախարարութիւն. Արցախի պատմութիւն, Վերամիաւորում]</ref> Նոյն ամսուն, երբ Ազրպէյճանականազրպէյճանական զինուած ուժերը դեռ կը փորձէին արեան մէջ խեղդել արցախահայերու դիմադրութիւնը, Կարմիր բանակը մուտք կը գործէ Պաքու։

Այս որոշումը աննախադէպ իրաւական շարժում մըն է միջազգային իրաւունքի պատմութեան մէջ, երբ երրորդ երկրի կուսակցական մարմինը (ՌԿ(բ) կ)` առանց որեւէ իրաւական հիմքի կամ իրաւահասութեան, կ' որոշէ մէկ այլ տարածքի մը, երկրի մը կարգավիճակը<ref name="ReferenceA"/>: Ազրպէյճանականազրպէյճանական եւ Հայաստանի ԽՍՀ-ները Դեկտեմբեր 1922-ին կը ներառուին ԽՍՀՄ-ի կազմաւորման գործընթացներուն մէջ, իսկ Ղարաբաղի տարածքին ընդամէնը մէկ հատուածի մէջ 7 Յուլիս 1923-ին<ref>Ուլուբաբեան Բ., «Արցախի պատմութիւնը», Երեւան, 1994</ref>։ Ազրպէյճանականազրպէյճանական ԽՍՀ Կեդրոնական գործադիր յեղափոխական կոմիտէին որոշումով կը կազմաւորուի Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար Մարզը` Ազրպէյճանականազրպէյճանական ԽՍՀ կազմին մէջ, որմով, ըստ էութեան, ոչ թէ կը լուծուի, այլ ժամանակաւորապէս կը սառեցուի ղարաբաղեան հիմնախնդիրը։ Սկզբնապէս ԼՂԻՄ-ը կը սահմանակցի Հայկական ԽՍՀ-ին սակայն սահմանագիծերու պարբերական փոփոխութիւնները (այդ թիւին [[Քարվաճառ]]<nowiki/>ի եւ Լաչինի անջատումը<ref name="Blueprint"/>) 20-ական թուականներու աւարտին զայն կը դարձնեն էնկլաւ<ref name="refugees"/>։ 1923 ԼՂԻՄ-ի բնակչութիւն կը կազմէր 157.800<ref name="refugees"/>։ Խորհրդային ողջ ժամանակահատուածին մէջ Լեռնային Ղարաբաղի հայութիւնը չի հաշտուիր այդ որոշման հետ եւ տասնեակ տարիներ կը պայքարի Մայր հայրենիքին վերամիաւորուելու համար։ Արցախը Ազրպէյճանին անմիջապէս բռնակցելէ ետք՝ սկիզբ կ'առնէ ազգային-ազատագրական պայքարը։ 1920-ական թուականներուն Արցախի մէջ հակաԱզրպէյճանականհակաազրպէյճանական շարժումը ղեկավարելու նպատակով կը ստեղծուի «Ղարաբաղը` Հայաստանին» միութիւնը<ref>Ուլուբաբեան Բ., «Արցախի պատմութիւնը», Երեւան, 1994</ref>։ Նոյեմբեր 1927-ի սկիզբները միութիւնը հազարաւոր թռուցիկներ կը ցրուէ՝ Ղարաբաղը Հայաստանին նշանաբանով։ 1962-ին Ստեփանակերտի աւտոշարասեանշարժախումբէն 300 աշխատաւորներ բողոք-նամակ մը կը գրեն ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի նախագահութեան, կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէին եւ նախարարներու խորհուրդին։ Նամակին մէջ կը ներկայացուի մարզին գաղութային վիճակը եւ կ'առաջարկուի ԼՂԻՄ-ը վերամիաւորել ՀԽՍՀ-ին։ 1962-ին շարք մը մտաւորականներ նմանօրինակ նամակով մը կը դիմեն ԽՄԿԿ կեդրոնական կոմիտէին։ Այսպիսի դիմումները պարբերական բնոյթ մը կը կրէին եւ կը յղուէին թէթէ՛ ԼՂԻՄ-էն, թէթէ՛ ՀԽՍՀ-էն։ Միայն Լեռնային Ղարաբաղէն կեդրոնական կոմիտէին հասած դիմումներուն տակ ստորագրած էին 45 հազար աշխատաւորներ։ ԼՂԻՄ-ի գոյութեան 60 տարիներու ընթացքին Արցախցիները Ազրպէյճանականազրպէյճանական կողմէն կ'ենթարկուէին տարբեր սահմանափակումներու։ Իբրեւ արդիւնք, հայաթափ կ'ըլլան 85 գիւղեր (ընդհանուր առմամբ ԼՂԻՄ-ի գիւղեր 1/3-ը)։ Կը նուազի նաեւ հայերուն տեսակարար թիւը (1926 ՝ 93, 5% հայ, 1989 ՝ 77% հայ)։

1985 ԽՄԿԿ ապրիլեան պլենիումի կողմէն կորպաչովեան «գլաստնոստի» հռչակումէն ետք արցախահայութեան հնարաւորութիւն կը տրուի ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ-ի հետ վերամիաւորուիլ։վերամիաւորել։ 1987-1988 թուականներուն ԼՂԻՄ-ի հայութիւնը աշխոյժ ստորագրահաւաք մը կը սկսի՝ ԼՂԻՄ-ը Հայկական ԽՍՀ-ի հետ վերամիաւորելու, զոր կը ստորագրէ աւելի քան 80 հազար հոգի<ref>Բալայեան Վ., Արցախի պատմութիւն, «Ամարաս», Երեւան, 2002, էջ 354</ref>։ 20 Փետրուար 1988-ին ԼՂԻՄ-ի Ժողովրդական պատգամաւորներու մարզխորհուրդի նստաշրջանը կ'որոշէ դիմել Ազրպէյճանի ԽՍՀ՝ ԼՂԻՄ-ն Ազրպէյճանի ԽՍՀ-ի կազմէն դուրս բերելու եւ Հայաստանի կազմին մէջ ներառելու խնդրանքով<ref>ՀՀ ԱԺ, Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիր. Կարգաւորման ուղիներ, Խորհրդարանական լսումներ 29-30 Մարտ, 2005, «Անտարես», Երեւան, 2006, էջ 279</ref>։ Խնդիրին խաղաղ լուծում տալու փոխարէն 21 Փետրուարին ԽՄԿԿ կեդրոնական կոմիտէին քաղբիւրոն որոշում մը կ'առնէ, ըստ որուն Ղարաբաղեան շարժումը կ'որակուի «ծայրահեղական» եւ «ազգայնական», որ կը հակասէ Ազրպէյճանի ԽՍՀ եւ ՀԽՍՀ աշխատաւորներու շահերուն։ Տեսնելով, որ խնդիրը վերէն լուծում ստանալու առիթ չունի, ժողովուրդը ինք կը սկսի իր պայքարը, որուն կը յաջորդեն Ազրպէյճանականազրպէյճանական սադրիչ գործողութիւնները, որոնց վերջին արդիւնքը կ'ըլլայ 27-29 Փետրուար [[1988]]-ին տեղի ունեցած Պաքուի եւ [[Սումկայիթի Ջարդեր|Սումկայիթի ջարդեր]]<nowiki/>ը։ Հետզհետէ իրավիճակը աւելի կը բարդանայ եւ անորոշ կը դառնայ թէ՛ ազրպէյճանահայերուն եւ թէ՛ արցախահայութեան ճակատագիրը<ref>Մելքումեան Ս., «Լեռնային Ղարաբաղ», Երեւան, 1990, էջ 38</ref>։16 Օգոստոս 1989-ին [[Ստեփանակերտ]]<nowiki/>ի մէջ տեղի կ'ունենայ Լեռնային Ղարաբաղի լիազօր ներկայացուցիչներու համագումար մը, որ Ազգային Խորհուրդ մը կ'ընտրէ։ Համագումարին որոշումով մինչեւ ժողովրդական պատգամաւորներու մարզխորհուրդի ու կուսակցութեան մարզային կոմիտէին գործունէութեան վերականգնումը՝ երկրամասին բարձրագոյն գործադիր իշխանութեան լիազօրութիւնները կը յանձնուին Ազգային Խորհուրդին։ Բացի անոնցմէ համագումարին ընթացքին կ'ընդունուի հռչակագիր մը, ըստ որուն, ինքնավար Մարզի գործերուն Ազրպէյճանի ԽՍՀ-ի միջամտութիւնը պիտի գնահատուէր իբրեւ բռնագրաւման շարժում եւ ստանար համարժէք պատասխան։ 28 Նոյեմբեր 1989-ին ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի ընդունած որոշման համաձայն Լեռնային Ղարաբաղ դարձեալ կը բռնակցուի Ազրպէյճանին։ Դէպքերու զարգացման իբրեւ արդիւնք՝ 1 Դեկտեմբեր 1989-ին ՀԽՍՀ ԳԽ եւ ԼՂ Ազգային Խորհուրդը կ'ընդունին համատեղ որոշում մը ԼՂ-ի եւ Հայկական ԽՍՀ-ի վերամիաւորման մասին։<ref>ՀՀ ԱԺ, Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիր. Կարգաւորման ուղիներ, Խորհրդարանական լսումներ 29-30 Մարտ, 2005 «Անտարես», Երեւան, 2006, էջ 281</ref>

1 Դեկտեմբեր [[1989]]-ին ՀԽՍՀ Գերագոյն խորհուրդը եւ ԼՂ Ազգային խորհուրդը իրենց համատեղ նիստի մը ընթացքին միաձայն կ'ընդունին ՀԽՍՀ եւ ԼՂԻՄ վերամիաւորման մասին որոշում մը<ref>Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ժողով, «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգաւորման ուղիներ», Երեւան 2006, էջ 280</ref>։ Միացումը, որուն կարգախօսին տակ բարձրացած էր Ղարաբաղեան շարժումը՝ կը կայանայ։ ՀԽՍՀ-ի եւ ԼՂԻՄ-ի վերամիաւորման մասին ընդունուած «Համատեղ որոշումը» օրինական է եւ ընդունելի միջազգային իրաւունքի բոլոր սկզբունքներու տեսանկիւնէն։ Յայտնի է, որ միջազգային իրաւունքի՝ «ժողովուրդներու ազատ ինքնորոշման» սկզբունքը ՄԱԿ-ը հռչակած է իբրեւ պետութիւններու ու ազգերու յարաբերութիւններու կարգաւորման համապարտադիր սկզբունք։ Միացման շարժումը միջազգային իրաւունքի տեսակետէն որեւէ առարկութիւն չի յարուցներ, մանաւանդ, որ խօսքը ոչ թէ ինքնորոշման առաջնային շարժումի, այլ արդէն ինքնորոշման ենթակայ հանդիսացող պետական երկու կազմաւորումներու մասին է։ Որեւէ արգելք չկար նաեւ ԽՍՀՄ օրէնքին մէջ, ուր նախընթաց տարիներուն հանրապետութիւններու ու ազգային պետական կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութեան գրեթէ երկու տասնեակ դէպք արձանագրուած էր ( Կարելոֆիննական միութենական հանրապետութիւնը, օրինակ, վերակազմաւորուած է ինքնավար հանրապետութեան, իսկ Ռուսաստանի Դաշնութեան Ղազախստանի ինքնավար հանրապետութեան Կեդրոնէն տրուած է միութենական հանրապետութեան կարգավիճակ)։ ԽՍՀՄ-ի՝ իբրեւ միասնական պետութեան ներսը տարբեր ազգային կազմաւորումներու սահմաններու փոփոխութիւնները երբեք չէին կապուած սահմաններու անխախտելիութեան ու տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքներուն հետ։ Անոնք դիտուած են, իբրեւ միութենական դաշնային պետութեան ներքին գործը, նաեւ իրաւական այն հիմքով, որ նման վերակազմաւորումներն ու վերաենթարկումները չէին կապեր ԽՍՀՄ-ի՝ իբրեւ միասնական պետութեան սահմաններու փոփոխութեան կամ անոր տարածքային ամբողջականութեան խախտման հետ։ «Տարածքային ամբողջականութեան» սկզբունքը, որ մինչ այդ լրջօրէն չէր կիարկուեր հանրապետութիւններու ու ինքնավար կազմաւորումներու նկատմամբ, ձեռք կը բերէ սկզբունքային նշանակութիւն մը, երբ ԼՂ դէպքին մէջ յայտնի էր, որ անիկա բռնութեամբ մտած է ԱդրԽՍՀ կազմին մէջ եւ երբ ակնյայտ էր, որ ԱդրԽՍՀ-ի մէջ կ'իրագործուի հանրապետութեան հայ ազգաբնակչութեան ցեղասպանութիւնը։ Բայց եթէ միութենական հանրապետութիւններու տարածքային ամբողջականութեան նոյնիսկ տար նման սկզբունքային բնոյթ մը տար, ապա սահմանադրական արգելք դարձեալ չէր յառաջանար, քանի որ խօսքը ինքնորոշման իրաւունքի ենթարկուող եւ ԽՍՀՄ ազգային-պետական կառուցուածքի երկու կազմաւորումներուկազմաւորումներուն մասին է։էր։ ԼՂԻՄ-ի վերամիաւորումը ՀԽՍՀ-ի հետ չէր հակասեր ԽՍՀՄ Սահմանադրութեան 78-ը յօդուածին, որ կ'արգիլէր փոփոխութեան ենթարկած միութենական հանրապետութեան սահմանները առանց անոր համաձայնութեան։ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ ենթադասութեան տալը չէր նշանակեր, թէ կը խախտուի ԱդրԽՍՀ տարածքային ամբողջականութիւնը։ Եթէ անոր հաշուառումով ալ Փետրուար [[1988]]-ին ժողպատգամաւորներու մարզային խորհուրդը բարձրացած է ՀԽՍՀ-ի հետ միայն մարզի վերամիաւորման հարցը, հակառակ անոր, որ բոլորը գիտէին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հսկայական տարածքներ, որոնք Կովբիւրոյի որոշմամբ պէտք է ըլլային ԼՂԻՄ կազմին մէջ, կամայականօրէն դուրս ձգած են անոր սահմաններէն։ ԼՂԻՄ եւ ՀԽՍՀ բարձրագոյն իշխանութիւններու կողմէն վերամիաւորման մասին «Համատեղ որոշման» կը հետեւին ԱդրԽՍՀ պատժիչ գործողութիւնները։ Ապրիլ [[1991]]-էն մինչեւ Յուլիս ինկած ժամակահատուածին մէջ Ազրպէյճանականազրպէյճանական յատուկ նշանակութեամբ (ՕՄՕՆ) զինուած ջոկատները՝ խորհրդային բանակի զօրքերուն հետ միատեղ կ'իրականացնեն «Օղակ» գործողութիւնը՝ Արցախի հայաթափման եւ անոր տարածքին տէր դառնալու համար ձեռնարկուած ծայրահեղ գործողութիւն մը<ref>Ալեքսանդր Մանասեան, Ալեն Ղեւոնդեան «Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպէս է դա եղել…», Երեւան։ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի եւ տեղեկատուութեան կեդրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 102</ref>:

2 Սեպտեմբեր 1991-ին ԼՂԻՄ-ի եւ չհայաթափուած Շահումեանի շրջանի բոլոր մակարդակներու խորհուրդներու ժողովրդական պատգամաւորներու մասնակցութեամբ տեղի ունեցած նստաշրջանը կ'ընդունի «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հռչակման մասին» հռչակագիրը։ Իսկ արդէն 10 Դեկտեմբեր 1991-ին, ԼՂ-ի բնակչութիւնը հանրաքուէով կ'ամրագրէ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութեան հռչակումը։ Այսպիսով, նախկին Ազրպէյճանականազրպէյճանական ԽՍՀ տարածքին մէջ կը ձեւաւորուին երկու իրաւահաւասար պետական կազմաւորումներ՝ ԼՂՀ եւ Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն։ Ստեղծուած իրավիճակը անսպասելի էր Ազրպէյճանի համար եւ 3 շաբաթ ետք կը սկսի Պաքուի պատասխան գործողութիւնը։

25 Սեպտեմբեր [[1991]]-ին [[Շուշի]]էն առաջին անգամ «[[Ալազան]]» տեսակի հրթիռներով կը ռմբակոծուի Ստեփանակերտը՝ կը սկսի [[Արցախեան գոյամարտը։Ազատամարտ|Արցախեան գոյամարտ]]<nowiki/>ը։ Պատերազմի հորձանուտին մէջ հայերը միացեալ ուժերով կը ստեղծեն հայոց ազգային բանակ մը, որ կըբաղկացած կազմէրէր շուրջ 20-25 հազար հոգիէ:<ref>Ալեքսանդր Մանասեան, Ալեն Ղեւոնդեան «Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպէս է դա եղել…», Երեւան։ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի եւ տեղեկատուութեան կեդրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 118</ref>։ Ազրպէյճանի բանակըբանակը՝ 75-80 հազար։ Սակայն հայերը կրցանկը յաջողին ետ մղել հակառակորդիհակառակորդին գրոհը եւ ազատագրել Արցախը։ Ազերի բանակի նշանառուած հարուածներուն զոհ կ'երթան հազարէ աւելի հայ խաղաղ բնակիչներ։ Հայկական կողմը կը կորսնցնէ [[Արծուաշէն]]<nowiki/>ը, [[Մարտակերտ]]<nowiki/>ի, [[Մարտունի (Արցախ)|Մարտունի]]<nowiki/>ի, եւ [[Շահումեան (Արցախ)|Շահումեան]]<nowiki/>ի շրջաններուշրջաններուն մէկ մասը։ Հայկական ուժերու վճռական գործողութիւններուն հակառակորդը չկարենալով դիմադրել եւ վախնալով աւելի ծանր կորուստներ կրելու միտքէն զինադադար կը խնդրէ, որ կը կնքուի 12 Մայիս 1994-ին։ ԱրդիւնքըՀայերը այնկու էր, որ հայերը կ'ունենանտան 5856 զոհ (ինչպէս նաեւ՝ 1264 զոհ՝ խաղաղ բնակչութեան շրջանին մէջ, եւ 596 անյայտ կորսուած՝ այդ թիւին մէջ խաղաղ բնակիչներ), իսկ Ազրպէյճանցիները՝ 11557/30հզ.30 հազար զոհ։ 9 Ապրիլ 1994-ին կը սկսի արցախեանԱրցախեան գոյամարտին ԼՂՀ պաշտպանութեան բանակին յաղթարշաւը։ Այդ պայմաններուն մէջ Ազրպէյճան այլ ելք չունէր, ստիպուած էր զինադադարի պայմանագիր կնքել։ Այդպիսով 12 Մայիս 1994-ին Ազրպէյճան, Լեռնային Ղարաբաղ եւ Հայաստան կը կնքեն հրադադարի համաձայնագիր մը, որ՝ չնայած խախտումներուն, ուժի մէջ է ցայսօր<ref>Ալ. Մանասեան, Ալ. Ղեւոնդեան «Լեռնային Ղարաբաղ. ինչպէս է դա եղել…», Երեւան։ ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի եւ տեղեկատուութեան կեդրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 281</ref>։