«Թրքերէն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 32.
 
Թրքական լեզուաբանական ընկերութեան առաջին լուրջ կառուցուածքային փոփոխութիւնը կը կատարուի 1951-ին կազմակերպուած արտակարգ գիտաժողովին. փոփոխութեան կ'ենթարկուի այն օրէնքը, որով Աթաթուրքի կենդանութեան օրերուն սահմանուած էր, որ Լեզուաբանական ընկերութեան նախագահը պէտք է ըլլայ ազգային կրթութեան նախարարը: Այսպիսով, թրքական պետութեան եւ կազմակերպութեան միջեւ կառուցուածքային կապը կը խզուի: Երկրորդ կարեւորագոյն կառուցուածքային փոփոխութիւնը տեղի կ'ունենայ 1982-1983-ին: 1982-ին ընդունուած եւ մինչեւ օրս գործող սահմանադրութեամբ «Թրքական լեզուաբանական ընկերութիւնը» եւ «Թրքական պատմագիտական ընկերութիւնը» կը միաւորուին մէկ ընդհանուր կառոյցի տակ՝ «Աթաթուրքի անուան մշակութային, լեզուաբանական եւ պատմագիտական ընկերութեան» կազմին մէջ: Այսպիսով, պետութեան հետ եղած կապը կը վերահաստատուի աւելի ամուր հիմքով՝ օրէնքի ուժով <ref name=TDK_Tarihce/>:
 
== Պատմութիւն ==
[[File:Kyzyl orkhon inscription.jpg|thumb|right|upright|Հին թրքերէն արձանագրութիւն՝ հին թրքերէն տառերով (8-րդ դար, Քիզիլ, Ռուսիա)]]
Գիտութեան ծանօթ թրքերէն հնագոյն գրաւոր աղբիւրները օրհոնեան գրաւոր յուշարձաններն են, որոնք յայտնաբերուած են ժամանակակից [[Մոնկոլիա|Մոնկոլիոյ]] տարածքին մէջ։ Յուշարձանները կը կանգնին Թրքական երկրորդ կագանատի ժամանակաշրջանի արքայազն [[Քուլ Թիկին]]ի եւ իր եղբօր՝ կայսր [[Պիլկէ Խական]]ի պատւոյն համար։ 1889-1893 թուականներուն ընթացքին [[Օրհոն գետ]]ի դաշտավայրի ընդարձակ տարածքին մէջ ռուս հնագէտներու կողմէ այս յուշարձաններու եւ քարէ սալիկներու յայտնաբերուելէն եւ պեղումներէ ետք կը հաստատուի, որ յուշարձաններու արձանագրութիւններու լեզուն հին թրքերէնն է՝ գրուած հին թրքական այբուբենով, որ ծանօթ է իբրեւ «թրքական [[ռուներ]]» կամ «ռունիֆորմ»՝ շնորհիւ անոր, որ արտաքին նմանութիւններ ունի գերմանական [[Ռուներ|ռունական այբուբեն]]ի հետ։ Այդ յուշարձանները կը վերագրուին Ք.ա. 8-րդ դարուն <ref name="Ergin">Prof. Dr. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2002, s. XVI-XXII ISBN 975-451-017-4</ref><ref><nowiki>{{| soyadı1 = Konur | ad1 = Erdem | başlık = GEÇMIŞTEN GÜNÜMÜZE "İYİ" KELIMESI | url = </nowiki>http://www.edebi.net/index.php/edebi-eserler/makaleler/3572-erdem-konur-gecmisten-gunumuze-iyi-kelimesi | website = http://www.edebi.net/index.php/edebi-eserler/makaleler/3572-erdem-konur-gecmisten-gunumuze-iyi-kelimesi | yayıncı = http://www.edebi.net/ | ref = http://www.edebi.net/ | arşivurl = http://web.archive.org/web/20151222113502/http://www.edebi.net/index.php/edebi-eserler/makaleler/3572-erdem-konur-gecmisten-gunumuze-iyi-kelimesi<nowiki> | arşivtarihi = 22 Aralık 2015}}</nowiki></ref>:
 
Վաղ միջնադարեան (6-11-րդ դարեր) թրքական նուաճումներուն ժամանակ, թրքախօս զանգուածները կը տարածուին [[Կեդրոնական Ասիա|Կեդրոնական Ասիոյ]] մէջ՝ ընդգրկելով հսկայական աշխարհագրական տարածաշրջան, որ կ'երկարէր [[Սիպիր]]էն մինչեւ [[Եւրոպա]] եւ [[Միջերկրական ծով]]։ [[Սելճուկներ]]ը 11-րդ դարուն [[Փոքր Ասիա]] բերին իրենց լեզուն՝ օղուզերէնը, որ ներկայիս թրքերէնի անմիջական նախկին լեզուն է։ 11-րդ դարուն թրքական լեզուներ ուսումնասիրող [[Մահմուտ Քաշկարի|Մահմուտ Քաշկարին (Քաշկարացի)]], որ Գարախանեան պետութենէն էր, գրած է թրքական լեզուներու առաջին համապարփակ բառարանը եւ կազմած է թրքախօս բնակչութեան աշխարհագրական տեղաբաշխման քարտէսը՝ զանոնք զետեղելով «Թրքական լեզուներու տիւան» ([[օսմաներէն]]՝ Divânü Lügati't-Türk) աշխատանքին մէջ։
 
Ներկայիս Թուրքիոյ թրքերէնը անցած է զարգացման 4 փուլ<ref>Cem,DİLÇİN,"[http://turkolojimakaleleri.page.tl/T-Ue-RK%26%23304%3BYE-T-Ue-RK%C7ES%26%23304%3BN%26%23304%3BN-S-Oe-Z-VARLI%26%23286%3BI-VE-TAR%26%23304%3BHSEL-S-Oe-ZL-Ue-%26%23286%3B-Ue-.htm TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN SÖZ VARLIĞI VE TARİHSEL SÖZLÜĞÜ]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}",[http://turkolojimakaleleri.page.tl Türkoloji Makaleleri] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160331061903/http://turkolojimakaleleri.page.tl/ |date=2016-03-31 }}</ref>․
 
# Հին անատոլական թրքերէն. 13-15-րդ դարեր
# Դասական օսմաներէն. 16-19-րդ դարեր
# Նոր օսմաներէն. 19-20-րդ դարեր
# Հանրապետական շրջանի թրքերէն. 20-րդ դարուն սկիզբէն մինչեւ այսօր
 
== Ալթայեական լեզուախումբ ==
Լեզուաբանական գրականութեան մէջ սովորաբար իբրեւ լեզուաընտանիք կամ լեզուախումբ յիշատակուող ալթայեական լեզուները տարբեր դասակարգումներու համաձայն կը ներառեն 3 ([[Թրքական լեզուախումբ|թրքական]], [[Մոնկոլական լեզուներ|մոնկոլական]], [[Տունկուս-մանճուրական լեզուներ|տունկուս-մանճուրական]]) կամ 5 ճիւղ՝ ներառեալ նաեւ [[քորիէրէն]]ն ու [[ճափոներէն]]ը <ref>[http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/tuna_01.pdf Osman Nedim Tuna, Altay Dilleri Teorisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1983, s.1.] (''İlk varyant'')</ref>: Այս տեսութեան համաձայն, թրքական, մոնկոլական, տունկուս-մանճուրական լեզուները, քորիէրէնն ու ճափոներէնը ազգակից են եւ ունին ընդհանուր ծագում. մէկ ընդհանուր մայր լեզուէ յառաջացած են: Այդ ընդհանուր մայր լեզուն ենթադրեալ լեզու է եւ, բնականաբար, որեւէ անուանում չունի: Ալթայեական լեզուաընտանիքի տեսութեան կողմնակիցները այդ երեւակայական լեզուին կու տան «[[ալթայերէն]]» անունը <ref name="TDT17">Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 17. ISBN 978-975-338-589-3</ref>: Տեսականօրէն ենթադրուող այդ ալթայերէնի հետագայ ճիւղավորումներէն զարգացած է այսօրուան թրքերէնը:
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թրքերէն» էջէն