|
| աւտոմոբիլային կօդ = 05
}}
'''Ամասիա''' ({{lang-tr|Amasya}}, {{lang-el|Ἀμάσεια}}), քաղաք եւ շրջան ներկայիս [[Թուրքիա|Թուրքիոյ]]յի հիւսիսային մասին մէջ, Սեւ ծովը թափուող Իրիս (այժմ՝ Եշիլ-իրմակԵշիլըրմաք) գետի վրայ, որըոր քաղաքը կը բաժնէ երկու մասի։ [[Ամասիայ նահանգ|Ամասիոյ նահանգ]]<nowiki/>ի վարչական կենդրոննկեդրոնն է։ Պատմական առումով կը գտնուի [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ՝<nowiki/>ի՝ [[Փոքր Հայք]]<nowiki/>ի մէջ։ Հիմնադրման օրէն մինչեւ հիմա Ամասիան համարուած է քաղաք։ Քաղաքը աւելի քան 2500 տարի է, ինչոր պահպանած է ԱմասիայԱմասիոյ անունը։
== Պատմութիւն ==
Ամասիան ոմանքՈմանք ենթադրաբար Ամասիան կը նոյնացնեն խեթական ԿարախանայԿարախանա բնակավայրի հետ։
Հին ժամանակ կը մտնէր Փոքր Հայքի Առաջին Հայք շրջանը, իսկ Յուստինիանոս կայսեր (527 - 565) վարչական վերափոխութիւնիէնվերափոխութենէն յետոյ՝ [[Երկրորդ Հայք]]<nowiki/>ի մէջ։ Այժմ ԱմասիայԱմասիոյ գաւառի (սանջակսանճակ) եւ գաւառակի (կ'ազայքազա) կենդրոննկեդրոնն է, որոնք կը պատկանին ՍեբաստիայիՍեբաստիոյ (Սվազի) նահանգին։
Երկարաձիգ ու հարուստ պատմութիւն ունի Ամասիան։ Պատմագիրները անոր հիմնադրումը վերագրում են [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]ի ժամանակներուն (մ.թ.այ. IV դ.)։ Անոնք կը հաղորդեն, որ քաղաքը կառուցուած է Ալեքսանդր Մակեդոնացիի հրամանով` անոր հօրեղբայր Ամասիայի կողմէն, իսկ յետագային ընդարձակած ու վերակառուցած էր [[Միհրդատ VI Եւպատոր|միհրդատ Պոնտացին]] (մ.թ.այ. I դ.), դարձնելով իր մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակներուն Ամասիան Փոքր Հայքի ամենանշանաւոր քաղաքներէն էր եւ բանուկ ճանապարհներով կապուած էր [[Եւդոկիայ]]յի, [[Սեբաստիայ]]յի ու [[Խարբերդ]]ի հետ: [[Ստրաբոն]]ը գրած է, որ իր հայրենի քաղաք Ամասիան ամուր քաղաք էր, շրջափակուած ամրակուռ պարիսպներու մէջ, իսկ [[Յովհաննէս Դրասխանակերտցի]]ն կը վկայէ, որ քաղաքը կը գրաւէր հսկայական տարածութիւն, «տիեզերասահման քաղաք» էր։ Այստեղ կառուցած էին արքունի պալատներ, կերտած Վանի ուրարտական կառոյցներու նման ձեռակերտեր, ստեղծած վիմափոր դամբարաններ։ Ամասիան, որ իր ընդհանուր համայնապատկերով նման էր հսկայական ամֆիթատրոնի մը, հին աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներէն մէկն էր, [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի յիշատակած Հայկական բանակաթեմի 7 նշանաւոր քաղաքներէն մէկը։ Յետագայ ժամանակներուն նոյնպէս Ամասիան խոշոր ու ծաղկուն քաղաք էր։ Արաբական հեղինակ Իբն-բաթուտան գրած է, որ Ամասիան «մեծ ու գեղեցիկ քաղաք է. ունի գետէր, պարտէզներ, ծառեր եւ շատ պտուղներ: Գետերու վրայ կան անիւներ, պարտէզները ջրելու եւ խմելու համար: Ունի լայն փողոցնէր ու շուկաներ: Իբրեւ ծաղկուն քաղաք, Ամասիան իր վրայ կը գրաւէր շատ նուաճողներու ուշադրութիւնը: Այն իշխած են հռոմէացիները, բիւզանդացիները, սելճուկները, մոնկոլները: [[Լենկթեմուր]]ը 7 ամիս շարունակ պաշարած է այդ քաղաքը, բայց չէ յաջողած այն գրաւել: Ամասիան թուրքերու կողմէն նուաճուած է Պայազիտ Սսուլթանի օրօվ, [[1392]] թուականին: Երբ այդ ժամանակներէն ալ սկսած է վայրէջք ապրել վաղեմի շէն ու ծաղկուն քաղաքը, XVIII-XIX դարերուն վերածուելով սովորական գաւառական անշուք կենդրոնի: Այն կարող է պարծենալ միայն իր անցեալի փառքով եւ յուշարձաններու ու հնութիւններու մնացորդներով, որոնց մասին յիշատակութիւններ ունին եւրոպական ճանապարհորդները` Տաւերնիեն, Տուրնեֆորը, Մորիերը, Համիլտօնը եւ ուրիշներ։ Ամասիայի մէջ կնքուած է սուլթանական Թուրքիայի եւ շահական Իրանի միջեւ [[1555]] թուականի հաշտութիւնը, որով Հայաստանն առաջին անգամ բաժանուած է այդ երկու գիշատիչ պետութիւններու միջեւ։ ▼Երկարաձիգ ու հարուստ պատմութիւն ունի Ամասիան։ Պատմագիրները անոր հիմնադրումը վերագրում են [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանտր Մակետոնաց]]ի<nowiki/>ի ժամանակներուն (մ.թ.ա. IV դար)։ Անոնք կը հաղորդեն, որ քաղաքը կառուցուած է Ալեքսանտր Մակետոնացիի հրամանով` անոր հօրեղբայր Ամասիա-յի կողմէ, իսկ հետագային ընդարձակած ու վերակառուցած էր [[Միհրդատ VI Եւպատոր|Միհրդատ Պոնտացի]]<nowiki/>ն (մ.թ.ա. I դար), դարձնելով իր մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակներուն Ամասիան Փոքր Հայքի ամենանշանաւոր քաղաքներէն էր եւ բանուկ ճանապարհներով կապուած էր [[Եւդոկիայ|Եւդոկիոյ]], [[Սեբաստիայ|Սեբաստիոյ]] ու [[Խարբերդ]]<nowiki/>ի: [[Ստրաբոն|Ստրապոն]]ը գրած է, որ իր հայրենի քաղաք Ամասիան ամուր քաղաք էր, շրջափակուած ամրակուռ պարիսպներու մէջ, իսկ [[Յովհաննէս Դրասխանակերտցի]]<nowiki/>ն կը վկայէ, որ քաղաքը կը գրաւէր հսկայական տարածութիւն, «տիեզերասահման քաղաք» էր։ Այստեղ կառուցած էին արքունի պալատներ, կերտած Վանի ուրարտական կառոյցներու նման ձեռակերտեր, ստեղծած վիմափոր դամբարաններ։ Ամասիան, որ իր ընդհանուր համայնապատկերով նման էր հսկայական ամֆիթատրոնի մը, հին աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներէն մէկն էր, [[Կոստանդին Ծիրանածին]]<nowiki/>ի յիշատակած Հայկական բանակաթէմի 7 նշանաւոր քաղաքներէն մէկը։
▲Երկարաձիգ ու հարուստ պատմութիւն ունի Ամասիան։ Պատմագիրները անոր հիմնադրումը վերագրում են [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]ի ժամանակներուն (մ.թ.այ. IV դ.)։ Անոնք կը հաղորդեն, որ քաղաքը կառուցուած է Ալեքսանդր Մակեդոնացիի հրամանով` անոր հօրեղբայր Ամասիայի կողմէն, իսկ յետագային ընդարձակած ու վերակառուցած էր [[Միհրդատ VI Եւպատոր|միհրդատ Պոնտացին]] (մ.թ.այ. I դ.), դարձնելով իր մայրաքաղաքը: Այդ ժամանակներուն Ամասիան Փոքր Հայքի ամենանշանաւոր քաղաքներէն էր եւ բանուկ ճանապարհներով կապուած էր [[Եւդոկիայ]]յի, [[Սեբաստիայ]]յի ու [[Խարբերդ]]ի հետ: [[Ստրաբոն]]ը գրած է, որ իր հայրենի քաղաք Ամասիան ամուր քաղաք էր, շրջափակուած ամրակուռ պարիսպներու մէջ, իսկ [[Յովհաննէս Դրասխանակերտցի]]ն կը վկայէ, որ քաղաքը կը գրաւէր հսկայական տարածութիւն, «տիեզերասահման քաղաք» էր։ Այստեղ կառուցած էին արքունի պալատներ, կերտած Վանի ուրարտական կառոյցներու նման ձեռակերտեր, ստեղծած վիմափոր դամբարաններ։ Ամասիան, որ իր ընդհանուր համայնապատկերով նման էր հսկայական ամֆիթատրոնի մը, հին աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներէն մէկն էր, [[Կոստանդին Ծիրանածին]]ի յիշատակած Հայկական բանակաթեմի 7 նշանաւոր քաղաքներէն մէկը։ ՅետագայՀետագայ ժամանակներուն նոյնպէս Ամասիան խոշոր ու ծաղկուն քաղաք էր։ Արաբական հեղինակ ԻբնԻպն- բաթուտանՊաթուտան գրած է, որ Ամասիան «մեծ ու գեղեցիկ քաղաք է. ունի գետէրգետեր, պարտէզներ, ծառեր եւ շատ պտուղներ: Գետերու վրայ կան անիւներ, պարտէզները ջրելու եւ խմելու ջուր հայթայթելու համար: Ունի լայն փողոցնէրփողոցներ ու շուկաներ: Իբրեւ ծաղկուն քաղաք, Ամասիան իր վրայ կը գրաւէր շատ նուաճողներու ուշադրութիւնը: ԱյնՀոն իշխած են հռոմէացիները, բիւզանդացիները, սելճուկները, մոնկոլները: [[Լենկթեմուր]] <nowiki/>ը 7 ամիս շարունակ պաշարած է այդ քաղաքը, բայց չէ յաջողած այնզայն գրաւել: Ամասիան թուրքերու կողմէնկողմէ նուաճուածնուաճած է Պայազիտ ՍսուլթանիՍուլթանի օրօվօրով, [[1392]] թուականին: Երբ այդ ժամանակներէն ալ սկսած է վայրէջք ապրելապրիլ վաղեմի շէն ու ծաղկուն քաղաքը, XVIII-XIX դարերուն վերածուելով սովորական գաւառական անշուք կենդրոնիկեդրոնի: ԱյնԱն կարող է պարծենալ միայն իր անցեալի փառքով եւ յուշարձաններու ու հնութիւններու մնացորդներով, որոնց մասին յիշատակութիւններ ունին եւրոպական ճանապարհորդները` Տաւերնիեն, Տուրնեֆորը, Մորիերը, ՀամիլտօնըՀամիլթոնը եւ ուրիշներ։ ԱմասիայիԱմասիոյ մէջ կնքուած է սուլթանական ԹուրքիայիԹուրքիոյ եւ շահական Իրանի միջեւ [[1555]] թուականի հաշտութիւնը, որով Հայաստանն առաջին անգամ բաժանուածբաժնուած է այդ երկու գիշատիչ պետութիւններու միջեւ։
== Բնակչութիւն ==
[[XIX դար]]ի<nowiki/>ու 70-ական թուականներուն քաղաքն ունէր աւելի քան 16 հազար հայ, թուրք եւ յոյն բնակիչ<ref>«արաքսէ, Պետերբուրգ, 1890, գիրք 2, էջ 17:</ref>: XX դարու սկիզբին անոր բնակչութեան թիւը կը հասնէր մօտ 30 հազար մարդու, որու աւելի քան 35%-ը կը կազմէին հայերը։ Այստեղի հայերը երկու անգամ՝ [[1895]]-[[1896]] թթ.թուականներուն եւ [[1915]] թ.թուականին ենթարկուեցան բնաջնջման ու տեղահանման։ 1895-1896 թթ.թուականներուն կոտորածներու ժամանակ զոհ գացին աւելի քան 1000 հայեր, իսկ մնացածը [[Մեծ եղեռն|Մեծ Եղեռն]]<nowiki/>ի ժամանակ տեղահան եղան եւ ցրիւ եկան տարբեր կողմեր։ Ըստ [[1929]] թուականի վիճակագրական տւեալներիտուեալներու, ԱմասիայինԱմասիոյ մէջ կային միայն 400 հայ բնակիչ, իսկ [[1971]] թուականին՝ 300:
== Տնտեսութիւն ==
Նոր ժամանակներուն ԱմասիայիԱմասիոյ բնակչութեան զբաղմունքները կը կազմէին արհեստները, տնայնագործութիւնն ու մանուֆակտուրային արտադրութիւնը, առեւտուրը, երկրագործութիւնն ու այգեգործութիւնը։ Հայերն այստեղ ունէին երկաթագործական, ատաղձագործական, կօշկակարական, կարի, մանածագործական, թիթեղագործական 95 արհեստանոց-խանութներ։
== Պատմամշակութային կոթողներըկոթողներ ==
ԹէպէտԹէեւ Ամասիան շատ տուժած է [[1734]] եւ [[1825]] թթ.թուականներուն տեղի ունեցած աւերիչ երկրաշարժերէներկրաշարժներէն, այնուամենայնիւ, այստեղ տարբեր վիճակի մէջ պահպանուած են հին եւ միջնադարեան յուշարձաններ, տարբեր կառոյցներու աւերակներ, զանազան հնութիւններ։ Հնադարեան բերդի աւերակները գտնւումկը ենգտնուին քաղաքի դիմաց վեր խոյացող մերկ, անձրեւներէն լուացուած 200 մ. բարձրութեամբ ժայռի վրայ, որու «կատարը պսակուած է հսկայական, դղեակի խարխլուած պարիսպներովէպարիսպներով` հին արքունական պալատի աւերակներով, իսկ բերդի ոտքերու տակ փռուած էր երբեմն հռչակուած բուն քաղաքը։ Բերդի պատերուն վրայ կան շատ մակագրութիւններ եւ արձանագրութիւններ։ Ենթադրւում էԿ'Ենթադրուի, որ Միհրդատ 6–րդը6-րդը այստեղ կը պահէր իր գանձերը։ Պատմաճարտարապետական առումով յատկապէս յիշատակութեան արժանի են հնադարեան ժայռակերտ քարայր–դամբարաններըքարայր-դամբարանները, որոնք կը գտնւուինգտնուին բերդակիր լեռանլերան լանջին եւ կը վերաբերին հելլէնիստական ժամանակներուն։ Ատոնցմէ ամենաշքեղները Միհրդատի վիմափոր դամբարաններն են (թուրքերու կողմէնկողմէ Այնալը-մաղարայմաղարա կոչուած քարայրները), որոնք թիւով 3 հատ են, մեծութեամբ սենեակի չափ, իրարմէ անջատուած միջանցքներով եւ իրար հետ կապուած քարեղէն սանդուղքներով։սանդուխներով։ Իրենց հնութեամբ ու ճարտարապետութեամբ քաղաքի յայտնի կառոյցներէն էին հայկական 4 եկեղեցիները՝ Ս. Աստուածածինը, որ կը համարւուէրհամարուէր քաղաքի մայր եկեղեցին, Ս. Նիկողայոսը՝ կառուցուած [[1218]] թ.թուականին, Ս. Յակոբը՝ կառուցուած [[1255]] թ.-ին եւ Ս.Գէւորգը։ Գէորգը։ Քաղաքին մէջ եւ անոր շրջակայքին մէջ կային մի քանի ուխտավայրեր եւ երկու վանք։ Մզկիթներէն յայտնիննշանաւորը սուլթան Պայազիտի ջամինճամին էր՝ երկու մինարէով, մարմարեայ սիւներով, արաբական նկարներով ու քանդակներով շէնք մը, որ ընդգծուած էր քաղաքի ընդհանուր համայնապատկերունհամայնապատկերին մէջ։ Իբրեւ գաւառի (իսկ այժմ վիլայեթի) կենդրոնկեդրոն, ԱմասիայիԱմասիոյ մէջ կառուցուած են վարչական զանազան շէնքեր, որոնք իրենց մեծութեամբ ու յարմարանքներովյարմարութեամբ կը տարբերւուէինտարբերուէին սովորական բնակելի տներէն։տուներէն։ ԱմասիայումԱմասիոյ մէջ, Իրիս (ԵշիլիրմանԵշիլըրմաք) գետի վրայ կառուցուած էին 5 կամուրջ, որոնք իրար հետ կը միացնէին քաղաքի երկու մասերը եւ որոնց վրայէն կ'անցնէին դէպի ԵւդոկիայԵւդոկիա ու ՍեբաստիայՍեբաստիա տանող ճանապարհները։ Այդ կամուրջներէն մէկուն հիմքն ունի աւելի քան [[2000]] տարուայտարուան հնութիւն։
== Մշակոյթ ==
Ամասիան հայկական մշակոյթի նշանակալի կենդրոնկեդրոն էր։ Այստեղ XIX դարի երկրորդ կէսին եւ XX դարի սկզբներունսկիզբներուն կը գործէին հայկական 7 դպրոցնէր, որոնցմէ 3–ը3-ը եկեղեցիներուն կից էին, 5 մանկապարտէզ, Ազգային հիւանդանոց, կանանց կար ու ձեւի ուսումնարան, «իրիսէԻրիս» թատերական ընկերութիւնը, մշակութային եւ կրթական բազմաթիւ ընկերութիւններ` Պարթեւական, Ներսիսեան, Կանանց կրթասիրաց եւ այլն, որոնք նպաստում էին քաղաքի մշակութային կեանքի առաջադիմութեանը։յառաջադիմութեանը։
== Ականաւոր ամասիացիներ ==
* [[Ստրաբոն|Ստրապոն]] (մ.թ.ա. 63 թ.-մ.թ.ա. 21/25 թ.թուականներ) - յոյն յայտնի հեղինակ, աշխարհագրագէտ
* [[Ամիրդօվլաթ Ամասիացի|Ամիրտովլաթ Ամասիացի]] (1420/25-1496) - միջնադարեան հայ ականաւոր բժիշկ, մատենագիր ու բառարանագիր
* Գալուստ Ամասիացին - բժիշկ, որըոր 1669 թթուականին Պոլսոյ մէջ հրատարակած է իր բժշկարանը
կԿ'ենթադրուի, որ այստեղ ծնած է նաեւ [[Պոնտոս]]<nowiki/>ի թագաւոր [[Միհրդատ VI Եւպատոր]]<nowiki/>ը (մ.թ.այա. 132-63 թթ.թուականներ)։
== Ծանօթագրութիւններ ==
== Արտաքին յղումներ ==
* [http://www.amasya.bel.tr/ Քաղաքի պաշտօնական կայքը]
* [http://www.turkeyforecast.com/weather/amasya/ Տեղեկութիւն ԱմասիայիԱմասիոյ եղանակի մասին]
* [http://www.allaboutturkey.com/amasya.htm Allaboutturkey.com — ԱմասիայԱմասիա]
* [http://www.sonbaski.com/yenisite/sayi11amasya.htm ԱմասիայիԱմասիոյ լուսանկարները]
== Աղբիւրներ ==
|
