«Արաբական Արշաւանքները Դէպի Պարսկաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Արաբական արշաւանքները դէպի Պարսկաստան'''('''Պարսկաստանի իսլամական նուաճում''', նաեւ '''Իրանի արաբական նուաճում'''<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/arab-ii</ref>),[[Սասանեան Պարսկաստան]]ի գրաւումը [[իսլամ արաբներ]]իու կողմէն [[651 թուական]]ին եւ Իրանի մէջ զրադաշտականութեան աստիճանական անկումը:անկումը։

Իսլամներու վերելքը ինկաւ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստանի]] քաղաքական եւ ռազմական անկման հետ:հետ։ Ժամանակին երկու գերհզոր կայսրութիւններ Սասանեան Պարսկաստանն ու [[Արեւելահռոմէական կայսրութիւն]]ը քսան տարի տեւած քայքայիչ պատերազմի հետեւանքով հիւծուած էին:էին։ [[Խոսրով Բ. Փարուեզ]]ի սպանութիւնէն ետք 4 տարուայ ընթացքին գահին նստած էին 10 տարբեր թեկնածուներ, իսկ վերջինը՝ [[Հազկերտ Գ]].-ը ընդամենը 8 տարեկան երեխայ էր:էր։

Արաբները առաջին անգամ յարձակեցան Սասանեան Պարսկաստանի վրայ [[633]] թուականին, երբ զօրավար [[Խալիդ իբն Վալիդ (արեւմտահայերէն)|Խալիդ իբն Վալիդը]] ներխուժեց Միջագետք (ներկայիս [[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]), որ Սասանեաններու քաղաքական եւ տնտեսական կեդրոնն էր<ref>[http://books.google.nl/books?id=WLY4GML3GBoC&pg=PA180&dq=iraq+political+economic+centre+sassanid&hl=en&sa=X&ei=f1InUfafIYuR0QW7wIGYBQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=iraq%20political%20economic%20centre%20sassanid&f=false «Հիշողության և ցանկության միջև. Մերձավոր Արևելքը անհանգիստ դարաշրջանում» (էջ. 180) ({{lang-en|Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age}})]</ref>: Սակայն Խալիդի տեղափոխումը դէպի [[բիւզանդական տարածք]], թոյլ տուաւ պարսիկներուն անցնիլ հակայարձակման եւ ետ բերել կորսուած տարածքները:տարածքները։ Երկրորդ ներխուժումը սկսաւ [[636]] թուականին [[Սաադ իբն Աբի Վաքաս (արեւմտահայերէն)|Սաադ իբն Աբի Վաքասի]] գլխաւորութեամբ, որուն օրով արաբները վճռական հաղթանակ տարին [[Քադիսիօյ ճակատամարտ|Քադիսիոյ ճակատամարտին]]: Այդ պարտութեան հետեւանքով պարսիկները կորսնցուցին [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանէն]] արեւմուտք ինկած տարածքները. [[Զագրոսի լեռնաշղթայ (արեւմտահայերէն)|Զագրոսի լեռնաշղթան]] դարձաւ բնական սահման նորաստեղծ արաբական [[Ռաշիդուն խալիֆայութիւն|Ռաշիդուն խալիֆայութեան]] եւ Սասանեաններու միջեւ:միջեւ։ Չնայած պարսիկները կ՝իրականացնէին անդադար ասպատակութիւններ կորսուած տարածքներուն, [[642]] թուականին [[խալիֆ Ումար (արեւմտահայերէն)|խալիֆ Ումարը]] հրամայեց նոր արշաւանք կազմակերպել դէպի [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]: Ան աւարտեց [[651]] թուականին վերջինիս լիակատար պարտութեամբ եւ ներառմամբ խալիֆայութեան կազմին մէջ:մէջ։ Պարսկաստանի արագ նուաճումը, որ հնարաւոր դարձաւ լաւ համաձայնուած եւ մեծ տարածութիւններ ունեցող տարբեր զօրաջոկատներու շնորհիւ, Ումարի մեծագոյն նուաճումն էր, որ բերաւ անոր մեծ ռազմական եւ քաղաքական գործչի հեղինակութիւն<ref name="ReferenceA">«Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը» ({{lang-en|The Muslim Conquest of Persia}}), Ա. Ի. Ակրամ գլուխ 1: ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>:

[[Իրանցի պատմաբաններ (արեւմտահայերէն)|Իրանցի պատմաբանները]], մէջբերելով արաբական աղբիւրները,կը պաշտպանեն իրենց նախնիներուն եւ տեսակետ կը յայտնեն, որ «ի հակադրութիւն որոշ պատմաբաններու, պարսիկները իրականին արաբներու դյմ կռուած են երկար ու կատաղի»<ref>Միլանի Ա., «Կորցված իմաստություն» ({{lang-en|Lost Wisdom}}): 2004 ISBN 978-0-934211-90-1 p.15</ref>։Արդէն [[651]] թուականին Իրանի քաղաքային բնակավայրերու մեծ մասը կը գտնուէր արաբներու իշխանութեան տակ. բացառութիւն կը կազմէին [[Տրանսօքսիանա (արեւմտահայերէն)|Տրանսօքսիանան]] եւ [[մերձկասպեան նահանգներ (արեւմտահայերէն)|մերձկասպեան նահանգները]]: Չնայած որոշ տեղերու մէջ կազմակերպուած տեղային դիմադրութեանը, ոչ մէկը չպսաեց յաջողութեամբ:յաջողութեամբ։ Արաբական տիրապետութեան օրով տեղի ունեցան տարբեր ապստամբութիւններ, սակայն ամէն անգամ խալիֆի կողմէն ուղարկուած օգնական ուժերը կը յաջողուէին ճնշել խռովութիւնները:խռովութիւնները։ Օրինակ կրնայ ծառայել [[Բուխարա (արեւմտահայերէն)|Բուխարայի]] բազմաթիւ ձախողուած ապստամբութիւնները:ապստամբութիւնները։ Սակայն Իրանի իսլամականացումը աստիճանական գործընթաց էր:էր։ Այդ ժամանակի ընթացքին տեղի ունեցան բազմաթիւ վայրագութիւններ, այդ թիւին մէջ զրադաշտական սրբազան ձեռագրերու այրումն ու մոգերու սպանութիւնը<ref>(Բաալդորի, Ֆութուհ, էջ 421; Բիրունի, Աթար, էջ 35)</ref>: Կորսցնելով քաղաքական անկախութիւնը, պարսիկները պահպանեցին իրենց ազգային դիմանկարը պարսկերենիու եւ պարսկական մշակոյթի շնորհիւ:շնորհիւ։ Չնայած անոր իսլամը վերջ ի վերջոյ դարձաւ գերիշխող կրօն. որոշները կ՝ընդունէին ելլելով քաղաքական, սոցիալական, մշակութային կամ կրօնական պատճառներով, իսկ միւսները՝ ընդամենը հաւատալով իրենց ուղղուած հորդորներուն<ref>Մուհամմադ Մուհամմադի Մալայերի, «Թարիխ-ի Ֆառհանգ-ի Իրան» (Իրանի մշակութային պատմությունը). 4 հատոր. Թեհրան. 1982</ref><ref>{{cite book|author=ʻԱբն ալ-Հուսայն Զարինքուբ|authorlink=Աբդուլհուսեին Զարինքուբ|title=Դու քարն-ի սուկուտ. սարգուզաշտ-ի հավադիս վա ավզա-իտարիկհի դար դւ քարն-ի ավվալ-ի իսլամ (Լռության երկու դար)|location=Թեհրան|publisher=Sukhan|year=1379 (2000)|oclc=46632917}}</ref>։

Երբ արեւմտեան պատմաբանները առաջին անգամ սկսան ուսումնասիրել արաբական արշաւանքներուն մասին դէպի Պարսկաստան, անոնք միայն կը հիմնուէին հայազգի [[Սեբեոս (արեւմտահայերէն)|Սեբեոսի]] եւ յետագային գրուած արաբական աղբիւրներու վրայ:վրայ։ Կարեւորագոյն աշխատանքներէն էր [[Արթիւր Քրիստենսեն]]ի [[1944]] թուականին [[Կոպենհագեն (արեւմտահայերէն)|Կոպենհագենի]] եւ [[Փարիզ (արեւմտահայերէն)|Փարիզի]] մէջ լոյս տեսած «L’Iran sous les Sassanides» աշխատութիւնը:աշխատութիւնը։

Սակայն վերջերս պատմաբանները սկսած են կասկածի տակ առնել նուաճման աւանդական պատմութիւնը:պատմութիւնը։ [[Փարվանեհ Փուրշարիաթի (արեւմտահայերէն)|Փարվանեհ Փուրշարիաթին]] [[2008]] թուականին լոյս տեսած իր «Սասանեան կայսրութեան անկումն ու կործանումը. Սասանեան-պարթեւական համադաշնութիւն եւ Իրանի արաբական նուաճում» (անգլ.՝ Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran) գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նոր մօտեցում այս իրադարձութիւններու ուսումնասիրման նկատմամբ:նկատմամբ։

Փուրշարիաթիի տեսութեան հիմքը այն է, որ ի հակադրութիւն ներկայիս տարածուած կարծիքի, իրականին մէջ Սասանեան Պարսկաստանը բաւականին ապակեդրոնացուած էր եւ իրենից կը նհրկայացնէր համադաշնութիւն պարթեւներիու հետ, որոնք կը պահպանէին բարձր աստիճանի անկախութիւն<ref>Փարվանեհ Փուրշարիաթի, «Սասանյան կայսրության անկումն ու կործանումը» (Ի. Բ. Տավրիս, [[2009]]), 3</ref>:Ըստ անոր չնայած Սասանեաններու տարած հաղթանակներուն [[Բիւզանդական կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] նկատմամբ, պարթեւները անսպասելիօրէն դուրս եկան համադաշնութիւնէ եւ հետևաբար պարսիկները ընդունակ չէին արդիւնավէտ պաշտպանուիլ իսլամներու յարձակումներէն<ref>Փարվանեհ Փուրշարիաթի, «Սասանյան կայսրության անկումն ու կործանումը. Սասանյան-պարթևական համադաշնություն և Իրանի արաբական նվաճում», Ի. Բ. Տավրիս, 2008</ref>:Առաւել եւս հիւսիսային եւ արեւելեան հզոր պարթեւական ընտանիքները նահանջեցին իրենց հենակետերը, հրաժարեցան կռուելէ Սասանեաններու հետ, կողք կողքի ու առանձին հաշտութիւն կնքեցին արաբներիու հետ:հետ։

Այս աշխատութեան միւս կարեւոր կողմը այդ աւանդական ժամանակագրութեան հերքումն է եւ նորի առաջարկումը:առաջարկումը։ Ըստ Փուրշարիաթիի Միջագետքի արաբական նուաճումը տեղի ունեցած է «ոչ թէ [[632]]-[[634]] թուականներուն՝ վերջին Սասանեան արքայ [[Հազկերտ III (արեւմտահայերէն)|Հազկերտ III]]-ի գահ բարձրանալէն ետք ([[632]]-[[651]]), այլ [[628]]-[[632]] թուականներուն»»<ref name="Parvaneh Pourshariati 2008. p. 4">Փարվանեհ Փուրշարիաթի, «Սասանյան կայսրության անկումն ու կործանումը» (Ի. Բ. Տավրիս, [[2008]]) (էջ. 4)</ref>: Այս կը նշանակէ, որ արաբական նուաճումները սկսած են այն ժամանակէն, երբ տեղի ունեցած է քաղաքացիական պատերազմ Սասանեաններու եւ պարթեւներու մէջ:մէջ։

Սկսած մ.թ.ա. [[1-ին դար]]էն [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] (յետագային [[Բիւզանդական կայսութիւն|Բիւզանդական կայսութեան]]) եւ Պարթեւաստանի (յետագային [[Սասանեան Պարսկաստան]]) միջեւ սահմանը կ՝անցնէր [[Եփրատ գետ (արեւմտահայերէն)|Եփրատ գետէն]]: Բազմաթիւ պատերազմներ հիմնականին տեղի կ՝ունենային հիւսիսային ժայռոտ շրջաններուն կամ սուրիական անապատի մէջ:մէջ։ Ռազմական գործողութիւնները շատ դէպքերու մէջ իրենցմէ կը ներկայացնէին ամրութիւններու պաշարումներ:պաշարումներ։ Երկու կայսրութիւններու համար հարաւէն եկող միակ վտանգը քոչուոր արաբներու ասպատակութիւններն էին:էին։ Այդ իսկ պատճառով երկու կայսրութիւններն ալ կը դաշնակցէին փոքր կիսանկախ արաբական ցեղերու հետ, որոնք կը ծառայէին որպէս պաշտպանիչ ուժ քոչուորներու յարձակումներէն:յարձակումներէն։ Բիւզանդացիներու դաշնակիցներն էին [[քրիստոնիա Ղասանիդներ]]ը, իսկ Սասնաեաններինը՝ [[հեթանոս Լախմիդներ (արեւմտահայերէն)|հեթանոս Լախմիդները]]: Երկու արաբական փոքր իշխանութիւններն ալ մշտապէս կը պայքարէին իրարու դէմ, որ կը գրաւէր անոնց, բայց քիչ կ՝ազդէր Բիւզանդիոնի եւ Պարսկաստանի վրայ:վրայ։ 6-րդ եւ [[7-րդ դար]]երուն, շարք մը պատճառներու հետեւանքով, դարաւոր հաւասարակշռութիւնը խախտուեցաւ:խախտուեցաւ։

Չնայած [[Ղասանիդներ (արեւմտահայերէն)|Ղասանիդները]] քրիստոնիա էին, անոնք ընդունած էին միաբնակութիւն եւ կը մերժէին կայսերական քաղկեդոնականութիւնը:քաղկեդոնականութիւնը։ Իր հերթին Բիւզանդական կայսրութիւնը անոնց կը համարէր աղանդաւորներ:աղանդաւորներ։ Երբ բիւզանդացիները փորձեցին ճնշել միաբնակութիւնը, Ղասանդիդները ալ աւելի օտարացան կայսրութենէն:կայսրութենէն։ [[Լախմիդներ (արեւմտահայերէն)|Լախմիդները]] իրենց հերթին ապստամբեցան պարսից արքայ [[Խոսրով Բ (արեւմտահայերէն)|Խոսրով Բ]].-ի դէմ:դէմ։ Լախմիդներու առաջին քրիստոնիա արքան փորձեց ազատիլ պարսկական գերիշխանութենէն, սակայն ան սպաննուեցաւ, իսկ Լախմիդներու տիրոյթները բռակցուեցան Պարսկաստանի դէմ:դէմ։ Խոսրովի սպանութեան հետեւանքով Լախմիդները դարձեալ անցան կիսաանկախ վիճակի մէջ:մէջ։ Ներկայիս ընդունուած է այն փաստը, որ Լախմիդներու թագաւորութեան գրաւումը պարսիկներու կողմէն Սասանեաններու անկման հիմնական պատճառներէն էր:էր։ Այս կը բացատրուի անոր հետ , որ Լախմիդները, պարտությիւն կրելով արաբներէն Հիրայի ճակատամարտին, համաձայն էին ըլլալ իսլամներու լրտեսները<ref>Իրաքն իսլամական նվաճումից հետո, Միքայել Ջ. Մորոնի, էջ 233</ref>:

Երբ պարսից [[Խոսրով Բ. Փարուեզ]]ը ճնշեց [[Վահրամ Չոբին(արեւմտահայերէն)|Վահրամ Չոբինի]] ապստամբութիւնը, ամբողջ էներգիան ուղղեց իրեն օգնութիւն ցուցաբերած բիւզանդացիներու դէմ:դէմ։ Առաջին տասնամեակի ընթացքին ան հասաւ չտեսնուած յաջողութիւններու. պարսիկները գրեթէ վերականգնած էին [[Աքեմենեան կայսրութիւն]]ը (մ.թ.ա. [[550]]–[[330]] թուականներ):

Սակայն Բիւզանդական կայսրութիւնը Հերակլիոս կայսրին ղեկավարութեամբ [[622]] թուականին պատասխան հարուած հասցուց եւ [[627]] թուականին [[Նինուէի ճակատամարտ]]ին բիւզանդական զօրքը ջարդեց Սասանեաններուն:Սասանեաններուն։ Անկէ ետք Հերակլիոսը ընդհուպ մօտեցաւ Սասանեաններու մայրաքաղաք [[Տիզբոն (արեւմտահայերէն)|Տիզբոնին]]: [[629]] թուականին Խոսրովի զօրավարներէն [[Շահրբարազ (արեւմտահայերէն)|Շահրբարազը]] համաձայնեցաւ ետպատերազմեան սահմաններու վերականգնմանը:վերականգնմանը։

Պարտութեան հետեւանքով Խոսրով Բ. Փարուեզը [[628]] թուականին գահազրկուեցաւ եւ սպաննուեցաւ:սպաննուեցաւ։ Անոնցմէ ետք [[628]]-[[632]] թուականներու միջեւ ինկած ժամանակահատուածին գահը գրաւեցին 10 թագաւոր եւ թագուհի:թագուհի։ Անոնցմէ վերջինը՝ [[Հազկերտ Գ (արեւմտահայերէն)|Հազկերտ Գ]]-ը, Խոսրովի թոռն էր, սակայն գահ բարձրանալու ժամանակ ընդամենը 8 տարեկան էր<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/sasanian-dynasty</ref>։

Ըստ իսլամական աւանդութեան [[628]] թուականին Մուհամմէտը ուղարկեց բազմաթիւ նամակներ իշխաններուն, արքաներուն եւ ցեղապետերուն՝ կոչ ընելով ընդունել իսլամութիւնը:իսլամութիւնը։ Աւանդութիւնը կը փաստէ, որ նամակները տեղ հասան Պարսկաստան, [[Բիւզանդական կայսրութիւն]], [[Եթովպիա (արեւմտահայերէն)|Եթովպիա]], [[Եմեն]] եւ [[Հիրա (արեւմտահայերէն)|Հիրա]] ([[Իրաք (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]) նոյն օրը<ref name="seventhyear">{{cite web | url=http://www.al-islam.org/message/43.htm | title=Գաղթի յոթերորդ տարվա իրադարձությունները | publisher=Ahlul Bayt Digital Islamic Library Project]| accessdate=2007-04-03}}</ref>: Այս ամէնը, սակայն կը կասկածուի ներկայիս պատմաբաններու կողմէն<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 4, էջ. 74</ref>: Հատկապէս այն փաստը, որ Խոսրովը կրնար նամակ ստանալ Մուհամմէտէն շատ քիչ հաւանական է. պարսկական արարողակարգերը չափազանց բարդ էին եւ դժուար թէ այն ժամանակ փոքր տարածքային ուժի առաջնորդի նամակը փոխանցուէր շահնշահին<ref>Լեոն Կայետանի, Annali dell' Islam, հատոր 2, գլուխ 1, պարբերություն 45–46</ref>:

[[Մուհամմէտ]]ը մահացաւ Յուլիս [[632]] թուականին եւ խալիֆի պաշտօնը գրաւեց [[Ապու Բաքր]]ը: Այս ընթացքին շարք մը արաբական ցեղեր ապստամբեցան եւ խալիֆը մինչեւ մարտ [[633]] թուականը զբաղուած էր խռովութիւններու ճնշմամբ:ճնշմամբ։ [[633]] թուականին ամբողջ [[Արաբական թերակղզի(արեւմտահայերէն)|Արաբական թերակղզին]] կը գտնուէր անոր տիրապետութեան տակ:տակ։

Դժուար է ըսել, թէ արդեօք Ապու Բաքրը նպատակդրուած էր ստեղծել կայսրութիւն, սակայն ան իր որոշումներով եւ գործողութիւններով սկիզբ տուաւ աշխարհի ամենամեծ պետութիւններէն մէկուն<ref name="Donner">Ֆրեդ Մ. Դոններ, Մ«ուհամմադն ու հավատացյալները. իսլամի ակունքները» ({{lang-en|Muhammad and the Believers: At the Origins of Islam}}), Harvard University Press, 2010, ISBN 978-0-674-05097-6 ''[https://books.google.com/books?id=qBzRj7OajmEC&lpg=PP1&pg=PP1#v=onepage&q&f=false]''</ref>:Առաջին հակամարտութիւնը տեղի ունեցաւ Սասանեաններու հետ:հետ։ Այստեղ արաբական զօրքի հրամանատարն էր Խալիդ իբն ալ-Վալիդը:Վալիդը։

Առաջինը յարձակեցան թերակղզիի հիւսիս արեւելքի մէջ բնակուող արաբական ցեղերը, որոնք ասպատակեցին [[Սասանեաններ]]ու տիրոյթ [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետքը]]: Շուտով Ապու Բաքրն իրեն այնքան հզօր համարեց, որ յարձակում գործեց հիւսիս-արեւելքի մէջ գտնուող Սասանեաններու վրայ, իսկ հիւսիս-արեւմուտքի մէջ Բիւզանդական կայսրութեան վրայ:վրայ։ Այս ունէր 3 պատճառ. 1.Նոր իսլամացած արաբներու եւ երկու կայսրութիւններու միջեւ կը բնակէին բազմաթիւ այլադաւան արաբական քոչուորներ եւ Ապու Բաքրը յոյս ունէր, որ անոնք կ՝օգնեն տարածել իսլամութիւնը, 2. [[Պարսիկներ (արեւմտահայերէն)|Պարսիկներն]] ու [[հռոմէացիներ]]ը ստիպուած էին վճարել ծանր հարկեր եւ խալիֆը յոյս ունէր, որ աւելի թեթեւ հարկային քաղաքականութիւնը կը դրդէ անոնց ընդունել իրեն, 3. Ըլլալով երկու գերպետութիւններու կողքին, կարելի չէր անգործ մնալ, քանի որ միշտ ալ կար անոնցմէ եկող մեծ վտանգ. Ապու Բաքրը յոյս ունէր միաժամանկ յարձակումով ազատել իրեն այդ վտանգէն<ref name="Najeebabadi">Աքբար Շահ Նաջիբաբադի, «Իսլամի պատմություն», B0006RTNB4</ref>:Ասպատակութիւններու շնորհիւ կամաց-կամաց հաւաքուեցաւ մեծ քանակութեամբ աւար:աւար։ Արաբները կ՝օգտուէին իրենց հեծելազորի թեթեւութիւնէն եւ, արագ թալանելով, միանգամից ետ կը վերադառնային անապատ, քանի որ շատ լաւ գիտէին, որ պարսիկները իրենց հոն չեն հետապնդիր:հետապնդիր։ Այս յաջողութիւնները համոզեցին Ապու Բաքրին, որ եկած էր նորաստեղծ խալիֆայութեան սահմաններու մեծացման ժամանակը<ref name="Tabari">Թաբարի, հատոր 2, էջ 554</ref>:

Յաջողութիւնն ապահովելու համար Ապու Բաքրը յայտարարեց, որ Պարսկաստան արշաւող զօրքը կը կազմուի միայն կամաւորներէն եւ, որ ան կը ղեկավարուի լաւագոյն իսլամ զօրավարի՝ Խալիդ իբն ալ-Վալիդի կողմէն:կողմէն։ Ապու Բաքրը հրամայեց սահմանային գոտիի արաբական ցեղերուն ենթարկուիլ Խալիդի հրամաններուն, իսկ վերջինիս առջեւ դրաւ [[Ալ-Հիրան (արեւմտահայերէն)|Ալ-Հիրան]] գրաւելու նպատակ:նպատակ։ Մարտ [[633]] թուականի երրորդ շաբաթուա ընթացքին Խալիդը 10,000 զօրքով սկսաւ արշաւանքը:արշաւանքը։ Անոնց նաեւ միացան 8,000 արաբական քոչուորներ, այդպիսով հասցնելով զօրքի քանակը 18,000-ի:ի։

Միջագետքի մէջ Խալիդը մինչեւ Մայիս 633 թուական տօնեց 4 անընդմէջ հաղթանակներ:հաղթանակներ։ Պարսկական արքունիքը դրուեցաւ քաոսային իրավիճակի մէջ:մէջ։ Մայիսի վերջին շաբաթը իսլամ արաբներու համար նշանաւորուեցաւ Հիրա կարեւոր քաղաքի պաշարմամբ եւ գրաւմամբ:գրաւմամբ։ Մէկ ամիս տեւած հանգստէն ետք, Յուլիսին, Խալիդը պաշարեց [[Ալ Անբար (արեւմտահայերէն)|Ալ Անբար]] քաղաքը:քաղաքը։ Պաշարումը տեւեց քանի մը շաբաթ եւ Յուլիսին ինկաւ արաբներու ձեռքը:ձեռքը։ Այնուհետեւ Խալիդը շարժեցաւ հարաւ եւ, տանելով եւս մէկ հաղթանակ, գրագեց Այն ուլ Թամր քաղաքը:քաղաքը։ Այդ պահուն Իրաքի մէկ մասը արդէն իսլամներու ձեռքին մէջն էր:էր։

Շուտով Խալիդը վերադարձաւ [[Արաբիա (արեւմտահայերէն)|Արաբիա]] եւ ջախջախեց ապստամբ արաբական ցեղերուն:ցեղերուն։ Երբ ան վերադարձաւ օգոստոսին, պարզուեցաւ, որ պարսիկները մեծ զօրք կը հաւաքեն:Անհաւաքեն։Ան որոշեց ճակատամարտ տալ առանձին ջոկատներու, քանի դեռ անոնք իրար չեն միացած:միացած։ Սասանեանները ունէին 4 ջոկատ, որոնք կազմուած էին պարսիկներէն եւ [[քրիստոնիա արաբներ]]էն: Խալիդը մշակեց հանճարեղ ծրագիր. ան բաժանեց զօրքը 3 մասի եւ հարձակեցաւ պարսիկներու վրայ գիշերը երեք կողմէն:կողմէն։ Պարսկական ամբողջ զօրքը ոչնչացուց եւ մայրաքաղաք Տիզբոնը մնաց անպաշտպան:անպաշտպան։ Սակայն Խալիդը նախ որոշեց ոչնչացնել հարաւի եւ արեւմուտքի մէջ մնացած բոլոր պարսկական ուժերը:ուժերը։ Ան արշաւեց սահմանային [[Ֆիրազ (արեւմտահայերէն)|Ֆիրազ]] քաղաք, ուր ան հաղթանակ տօնեց Սասանեաններու, բիւզանդացիներու եւ քրիստոնիա արաբներու միացեալ ուժերու նկատմաբ:նկատմաբ։ Այս Միջագետքի նուաճման անոր վերջին ճակատամարտն էր:էր։ Երբ Խալիդը կը պատրաստուէր յարձակիլ Տիզբոնի մօտակայքին գտնուող Քադիսիա բերդին վրայ, խալիֆը հրամայեց անոր անցնիլ Բիւզանդական կայսրութիւն եւ սկսիլ Սուրիոյ նուաճումը<ref>Ակրամ, գլուխներ 19–26</ref>:

[[Ապու Բաքր]]ի կտակի համաձայն, անոր յաջորդ խալիֆ Ումարը պետք է շարունակէր Միջագետքի եւ Սուրիոյ գրաւումը:գրաւումը։ Սակայն Միջագետքի մէջ իրավիճակը երթալով կը վատդարանար:վատդարանար։ Ապու Բաքրի օրով Խալիդը իր 9000-անոց զօրքի կէսին չափ կը սկսի արշաւել դէպի Սուրիա:Սուրիա։ Սակայն անոր հեռացումէն անմիջապես ետք պարսիկները անցան հակայարձակման:հակայարձակման։ Արաբները ստիպուած ձգեցին գրաւած տարածքները ու անցան սահմաններու պաշտպանութեանը:պաշտպանութեանը։ Ումարը միանգամից օգնական ուժեր ուղարկեց, սակայն անոնք ջախջախուեցան [[Կամրջի ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)|Կամրջի ճակատամարտին]]: Պարսիկները չկրցան զարգացնել յաջողութիւնները եւ պարտութիւն կրեցին [[Բուվայբի ճակատամարտ (արեւմտահայերէն)|Բուվայբի ճակատամարտին]]: [[635]] թուականին Հազկերտ Սասանեանը դաշինք կնքեց բիւզանդական կայսր Հերակլիոսի հետ:հետ։ Վերջինիս աղջիկը ամուսնացաւ Հազկերտի հետ:հետ։ Քանի դեռ Հերակլիոսը կը պատրաստուէր խոշոր արշաւանք կազմակերպելու Լեւանտ, Հազկերտը հրամայեց մեծ զօրք հաւաքել, որպեսզի դուրս մղէ արաբները Միջագետքէն:Միջագետքէն։ Երկու միապետերը պետք է միաժամանակ արշաւէին [[իսլամ արաբներ]]ու դէմ եւ վերջնականապէս հաղթէին անոնց:անոնց։

Խալիֆ Ումարը հրամայեց արաբական զօրքերուն նահանջել սահմանային շրջաններ. ան նպատակադրուած էր նոր զօրք կազմել եւ դարձեալ արշաւել դէպի Միջագետք:Միջագետք։ Ումարը կը ցանկար անձամբ ղեկավարել զօրքը, սակայն խալիֆին կից խորհուրդը դէմ դուրս եկաւ այդ գաղափարին:գաղափարին։ Խալիֆը Միջագետքի մէջ գտնուող զօրքերու գերագոյն հրամանատար նշանակեց [[Սաադ իբն Աբի Վաքասի (արեւմտահայերէն)|Սաադ իբն Աբի Վաքասին]]: Վերջինս Յունիս [[636]] թուականին ժամանեց Քադիսիա:Քադիսիա։

Բիւզանդացիները սկսան իրենց յարձակումը Մայիս [[636]] թուականին, սակայն Հազկերտը չյաջողեցաւ ժամանակին հաւաքել զօրքը եւ օգնութիւն ցոյց տալ իր դաշնակիցներուն:դաշնակիցներուն։ Ումարը, գիտնալով այդ դաշինքի մասին, օգտուեցաւ այդ ձախողումէն:ձախողումէն։ Ան միանգամից ուղղեց ուժերու մեծ մասը Բիւզանդական կայսրութեան դէմ [[Յարմուք գետ (արեւմտահայերէն)|Յարմուք գետի]] ափին:ափին։ Միաժամանակ խալիֆը առաջարկեց Հազկերտին իսլամութիւն ընդունիլ եւ հաշտութիւն կնքել:կնքել։ Հերակլիոս կայսրը հրամայած էր բիւզանդական զօրքերու գերագոյն հրամանատար հայազգի Վահանին չյարձակիլ արաբներու վրայ, քանի դեռ ան չէր ստացած այդպիսի հրաման անձամբ կայսրէն:կայսրէն։ Սակայն օգոստոս [[636]] թուականին [[Վահան (արեւմտահայերէն)|Վահանը]] յարձակեցաւ եւ պարտութիւն կրեց<ref>Սերաթ-ի-Հազրաթ Ումար-ի-Ֆարուք, Մուհամմադ Ալիաս Աադիլի կողմից, էջ 67</ref>:

Չնայած [[Բիւզանդական կայսրութիւն]]ը պարտութիւն կրեց, [[Սասանեան Պարսկաստան]]ը դեռեւս կը մնար ահռելի վտանգաւոր հակառակորդ:հակառակորդ։ Սասանեանները հաւաքած էին հսկայական բանակ իրենց կայսրութեան տարբեր անկիւններէն, իսկ զօրքը կը ղեկավարէին պարսից լաւագոյն հրամանատարները:հրամանատարները։ Բերուած էին նաեւ ռազմական փիղեր:փիղեր։ Սակայն երեք ամսուայ ընթացքին պարսկական ամբողջ բանակը ջախջախուեցաւ [[Քադիսիոյ ճակատամարտ]]ին, որուն հետ աւարտեց Սասանեաններու գերիշխանութիւնը Պարսկաստանէն դէպի արեւմուտք<ref>Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 5 ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>: Այս հաղթանակը կը համարուի իսլամի աճման վճռական կետերէն մէկը, որուն շնորհիւ արաբները գրաւեցին ամբողջ Միջագետքը:Միջագետքը։ Պարսից մայրաքաղաք Տիզբոնը ինկաւ 3 ամսուայ պաշարումէն ետք Մարտ [[637]] թուականին:թուականին։

[[Տիզբոն (արեւմտահայերէն)|Տիզբոնի]] գրաւումէն ետք միանգամից քանի մը ջոկատ ուղարկուեցաւ Բիւզանդական կայսրութեան հետ սահմանակցող [[Քարքիսիա (արեւմտահայերէն)|Քարքիսիա]] եւ [[Հիթ բերդ (արեւմտահայերէն)|Հիթ բերդերու]] գրաւման համար:համար։ Պարսկական բանակի որոշ մնացորդներ աշխոյժ էին Տիզբոնէն հիւսիս-արեւելք եւ [[Տիգրիս (արեւմտահայերէն)|Տիգրիսէն]] հիւսիս [[Տիկրիտ (արեւմտահայերէն)|Տիկրիտի]] ու [[Մոսուլ (արեւմտահայերէն)|Մոսուլի]] մէջ:մէջ։

Տիզբոնէն նահանջելով, պարսկական բանակը համախմբուեցաւ Տիզբոնի մօտակայքին գտնուող [[Ջալուլա բերդ (արեւմտահայերէն)|Ջալուլա բերդի]] մօտ:մօտ։ Վերջինս ունէր մեծ ռազմավարական նշանակութիւն, քանի որ այնտեղէն ճանապարհները կը տանէին Միջագետք, [[Խորասան (արեւմտահայերէն)|Խորասան]] եւ [[Ատրպատական (արեւմտահայերէն)|Ատրպատական]]: Պարսկական ուժերը կը ղեկավարէր զօրավար Միհրանը, որու տեղակալներն էր Քադիսիոյ մէջ պարսից զօրքերու հրամանատար Ռոստամի եղբայր զօրավար Ֆառուխզադը:Ֆառուխզադը։ Ումարը սկզբէն որոշեց պարտութեան մատնել այս զօրքը, ապա արշաւել [[Տիկրիտ (արեւմտահայերէն)|Տիկրիտ]] ու [[Մոսուլ (արեւմտահայերէն)|Մոսուլ]]:Ապրիլ [[637]] թուականին արաբական 12,000 զօրքը պարտութեան մատնեց պարսիկներուն Ջալուլա բերդի մերձակայքին:մերձակայքին։ Այնուհետեւ իսլամները 7 ամիս պաշարեցին եւ գրաւեցին Ջալուլան:Ջալուլան։ Անկէ ետք կատաղի դիմադրութենէ ետք ինկաւ նաեւ Տիկրիտը:Տիկրիտը։ Մոսուլը յանձնուեցաւ եւ ինքնակամ ընդունեց իսլամական գերիշխանութիւնը:գերիշխանութիւնը։ Ջալուլայի եւ Մոսուլ-Տիկրիտ շրջանի գրաւմամբ ամբողջ Միջագետքը արաբներու ձեռքին մէջ էր:էր։

Ջալուլայի մէջ ջախջախուած պարսկական զօրքը զօրավար Միհրանի գլխաւորութեամբ ապաստանած էր Խանիքէն քաղաքի մերձակայքին մէջ:մէջ։ Արաբները սկսան անոնց հետապնդել եւ ջախջախեցին պարսիկներուն Խանիքէնի ճակատամարտին:ճակատամարտին։ Պարսիկները նահանջեցին [[Հուլուան]]: Արաբները պաշարեցին եւ Յունուար [[636]] թուականին գրաւեցին քաղաքը<ref>{{cite book |title=Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը |first=Ա. Ի.|last=Ակրամ|chapter=6 |ISBN=978-0-19-597713-4}}</ref>: Արաբ հրամանատարը խալիֆին խնդրեց թոյլ տալ, արշաւել Պարսկաստանի խորքերը, սակայն Ումարը մերժեց անոր խնդրանքը եւ անոր գրեց բաւական հետաքրքիր նամակ մը.

Փետրուար 638 թուականին վրայ հասաւ ռազմական գործողութիւններու դադարեցում:դադարեցում։ Միջագետքը կը գտնուէր իսլամներու լիակատար վերահսկողութեան տակ:տակ։ Պարսիկները նահանջած էին Զագրոսի լեռնաշղթայէն արեւելք:արեւելք։ Սակայն պարսիկները չէին կորսնցուցած Միջագետքը ետ նուաճելու յոյսերը եւ կը շարունակէին ասպատակել քաղաքականապէս անկայուն տարածաշրջանը:տարածաշրջանը։ Սկզբնական շրջանին թիւին մէջ էր Զագրոսի լեռնաշղթան, որ կը դառայ երկու պետութիւններու միջեւ նոր սահման:սահման։ [[638]] թուականին Պարսկաստանի յոթ մեծ իշխաններէն զօրավար Հորմուզանը ուժեղացուց յարձակումները Միջագետքի վրայ:վրայ։ Ումարը հրամայեց կեցնել անոր եւ շուտով Հոմուզանը ստիպուած հաշտութիւն կնքեց արաբներու հետ ու համաձայնեցաւ դառնալ անոնց վասալը:վասալը։ Սակայն Հորմուզանը խախտեց պայմանագիրը եւ ապստամբեց:ապստամբեց։ Վերջինս դարձեալ պարտուեցաւ եւ նորէն դարձաւ պարսիկներու վասալը:վասալը։ [[640]] թուականի վերջը Հազկերտը ուղարկեց օգնական ուժեր եւ Հորմուզը եւս մէկ անգամ արշաւեց արաբներու դէմ:դէմ։ [[Տուստար բնակավայր (արեւմտահայերէն)|Տուստար բնակավայրի]] մօտակայքին [[Հորմուզան (արեւմտահայերէն)|Հորմուզանը]] պարտուեցաւ, գերի ինկաւ եւ ուղարկուեցաւ [[Մեդինա (արեւմտահայերէն)|Մեդինա]]: Այնտեղ ան ընդունեց իսլամութիւնը եւ դարձաւ խալիֆի խորհրդականը:խորհրդականը։ կը համարուի, որ ան կանգնած էր [[644]] թուականի Ումարի սպանութեան ետեւը:ետեւը։ Յունուար [[641]] թուականին, քանի մը ամսուայ պաշարումէն ետք, արաբները գրաւեցին Շոշան:Շոշան։ Այնուհետեւ քանի մը շաբաթուայ պաշարման հետեւանքով յանձնուեցաւ Խուզիստանի վերջին ռազմական հենակետը<ref>Պարսկաստանի իսլմական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 7 ISBN 978-0-19-597713-4, 9780195977134</ref>:

[[Խուզիստան (արեւմտահայերէն)|Խուզիստանի]] գրաւումէն ետք [[Ումար (արեւմտահայերէն)|Ումարը]] կը ցանկար խաղաղութիւն:խաղաղութիւն։ Չնայած Սասանեան Պարսկաստանը բաւականաչափ թուլացած էր, արաբներու միկքին մէջ դեռեւս կը մնար ահարկու գերուժ:գերուժ։ Խալիֆը չէր ցանկար անիմաստ պատերազմիլ պարսիկներու հետ:հետ։ Ան կը ցանկար Իրանի մնացած մասը թողնել պարսիկներուն:պարսիկներուն։ Ումարի խօսքերէն է.

Սակայն պարսիկները այլ ձեւով կը մտածէին:մտածէին։ Կայսերական պարսիկներու հպարտութեանը հարուած հասած էր արաբներու կողմէն եւ անոնք չէին կրնար թոյլ տալ իրենց հողերու գրաւումը<ref>Իսլամական ճարտարապետության բառարան, Անդրյու Պետերսեն, էջ 120</ref>:

[[637]] թուականին [[Ջալուլայի ճակատամարտ]]ին կրած պարտութեան հետեւանքով, Հազկերտը անցաւ [[Ռէյ]], ապա նոր մայրաքաղաք՝ [[Մերվ (արեւմտահայերէն)|Մերվ]], ուրկէ հրամաններ սկսաւ տալ իր զօրավարներուն անընդհատ ասպատակելու Միջագետքը:Միջագետքը։ Շահնշահը կոչով դիմեց ժողովրդուն եւ անոր արձագանքեցին բազմաթիւ մարդիկ ամբողջ կայսրութեան տարածքէն՝ սկսած տարիներ շարունակ ծառայած վետերաններէն եւ վերջացրած նորակոչիկներով:նորակոչիկներով։ Բոլորը հաւաքուեցան [[Նահաուանդ]]ի մօտ տալու վերջին եւ ճակատագրական ճակատամարտը:ճակատամարտը։ 100,000 անոց պարսկական զօրքը դրուեցաւ [[Մարդան Շահ (արեւմտահայերէն)|Մարդան Շահի]] հրամանատարութեան տակ:տակ։

Ումարը տեղեկացաւ զօրքերու կեդրոնացման մասին եւ ստիպուած զօրք ուղարկեց անոնց դէմ<ref>Հռոմի թշնամիները 3. Պարթևներն ու Սասանյանները, Պիտեր Վիլկոքս, էջ 4</ref>: Խալիֆը հասկցաւ, որ քանի դեռ պարսիկները ունին պետականութիւն, անոնք մշտապես կը փորձեն ետ գրաւել կորսնցուցած տարածքները:տարածքները։ քանի մը արաբական զօրքերու հրամայուեցաւ հաւաքուիլ Նահավանդի մօտ:մօտ։ Չնայած Ումարը դարձեալ ցանկացաւ անձամբ ղեկավարել զօրքը, անոր խորհուրդ տուին մնալ Մեդինայի եւ զօրքերու հրամանատար նշանակել որեւէ փորձառու զօրավարի:զօրավարի։ Դեկտեմբեր [[642]] թուականին պարսիկները ջախջախուեցան Նահաուանդի ճակատամարտին:ճակատամարտին։ Անոնցմէ ետք արաբները հեշտութեամբ գրաւեցին Համադանը:Համադանը։

Քանի մը տարի ետք Ումարը ընդունեց նոր, յարձակողական ռազմավարութիւն<ref>Ալ Ֆարուք, Ումար, Մուհամմադ Հուսայն Հակալ. գլուխ 18, էջ 130</ref> եւ պատրաստուեցաւ աւարտին հասնիլ Սասանեան Պարսկաստանի նուաճումը:նուաճումը։ Նիհաուանդի ճակատամարտը իսլամի պատմութեան ամենավճռական յաղթանակներէն էր<ref name="autogenerated1">Պարսկաստանի իսլամական նվաճումը, Ա. Ի. Ակրամ, գլուխ 10, ISBN 978-0-19-597713-4</ref>: Ճակատամարտը Պարսկաստանի նուաճման բանալին էր:էր։ Պարտութենէն ետք Հազկերտը կը շրջէր երկրով մէկ եւ կը փորձէր նոր զօրք հաւաքել:հաւաքել։ Սակայն այդ մէկը չյաջողեցաւ:չյաջողեցաւ։ Ումարը կը փորձէր բռնել կամ սպանել Հազկերտին:Հազկերտին։