«Թրքերէն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 250.
Որոշ պարագաներու մէջ (օրինակ, բարդ բառերու երկրորդ մասին մէջ կամ, երբ բային կը նախորդէ անորոշ խնդիր) բառին շեշտը կը ճնշուի եւ չի լսուիր։
== Շարահիւսութիւն ==
==== Նախադասութիւններու խումբեր ====
Թրքերէնի մէջ կան նախադասութիւններու երկու խումբեր՝ բայական եւ անուանական։ Վարը նշուած բայական նախադասութեան օրինակին մէջ ստորոգեալը սահմանական բայ է, մինչդեռ անուանական նախադասութեան մէջ պէտք է ունենայ կամ ոչ բացայայտ բայ, կամ կապող բայ՝ ol կամ -y- («ըլլալ» բայի տարբերակներն են)<ref name=":14">{{Cite book|title=Turkish: A Comprehensive Grammar|last=Goksel|first=Asli|last2=Kerslake|first2=Celia|publisher=Routledge|year=2005|isbn=0-415-11494-2|location=|pages=}}</ref>։
{| class="wikitable"
!Նախադասութեան տեսակներ
! colspan="2" |Թրքերէն
!Հայերէն
|-
|
|Ենթակայ
|Ստորոգեալ
|
|-
|Բայական
|Necla
|okula gitti
|Նեճլան դպրոց գնաց։
|-
|Անուանական (առանց բայի)
|Necla
|oğretmen
|Նեճլան ուսուցիչ է։
|-
|Կապող բայով
|Necla
|ev-de-y-miş (գծիկները կ'ուրուագծեն վերջածանցները)
|Նեճլան հաւանաբար տունն է։
|}
===== Ժխտում =====
Նախադասութեան երկու տիպերը ունին ժխտման տարբեր ձեւեր։ Անուանական նախադասութեան ժխտումը կը կատարուի değil բառի յաւելումով։ Օրինակ, վերի նախադասութեան ժխտականը կ'ըլլայ «Necla oğretmen değil» (Նեճլան ուսուցիչ չէ)։ Բայական նախադասութիւնը կը պահանջէ բային ժխտական վերջածանցի՝ -me-ի յաւելում (կը դրուի բայի արմատէն ետք եւ ժամանակ ցոյց տուող ածանցէն առաջ)։ Necla okula gitmedi (Նեճլան դպրոց չի գնաց)<ref name=":03">{{Cite book|title=Turkish Grammar|last=Underhill|first=Robert|publisher=The MIT Press|year=1976|isbn=0-262-21006-1|location=Cambridge, Massachusetts|pages=}}</ref>։
===== Հարցական նախադասութիւն =====
Բայական նախադասութիւններուն մէջ -mi հարցական ձեւը առանց որեւէ այլ մասնիկի կը դրուի նախադասութեան վերջաւորութեան, ինչպէս՝ Necla okula gitti mi? (Նեճլան գնա՞ց դպրոց)։ Անուանական նախադասութիւններուն մէջ -mi-ն կը դրուի ստորոգեալէն ետք, բայց նախքան անձնական վերջածանցը․ Necla, siz oğretmen misiniz? (Նեճլա՛, դուք ուսուցի՞չ էք)։
== Բառի կարգ ==
Պարզ թրքերէն նախադասութեան մէջ բառի կարգը, ինչպէս քորիերէնի եւ լատիներէնի մէջ, հիմնականին մէջ հետեւեալ կերպ ձեւով է՝ [[ենթակայ]]-[[Խնդիր (շարադասութիւն)|խնդիր]]-[[բայ]]։ Թրքերէնը ունի իրադարձութեան կամ դէպքի ընդգծման համակարգ եւ շարք մը քերականական ձեւեր կը մատնանշուին ձեւաբանական նշումներու օգտագործման միջոցով։ ԵԽԲ կառուցուածքը կրնայ խախտուիլ եւ ասիկա կրնայ նկատուիլ լեզուի «գործնական բառային կարգ»՝ երբ քերականական տեսանկիւնէն կարելի չէ վստահիլ բառային կարգին<ref>{{Cite journal|last=Thompson|first=Sandra|date=April 1978|title=Modern English from a Typological Point of View: Some Implications of the Function of Word Order|url=|journal=Linguistische Berlichte|volume=1978(54)|pages=19–35|via=ProQuest}}</ref>։ Ընդհանրապէս, բառային կարգը կրնայ փոխուիլ որոշակի պատճառներով։
==== Անմիջապէս մակբայական ====
Քննարկենք հետեւեալ նախադասութիւնը․
{| class="wikitable"
!Բառի կարգ
!
!
!
!Բառի շեշտադրում
|-
|Ենթակայ-խնդիր-բայ
|Ahmet
Ահմեթ
|yumurta-yı
(հաւկիթը) (հայցական հոլով)
|yedi
կերաւ
|Չընդգծուած՝ Ահմեթը հաւկիթը կերաւ
|-
|Ենթակայ-բայ-խնդիր
|Ahmet
|yedi
|yumurta-yı
|Ընդգծուած է ենթական՝ Ահմեթ (Ահմեթն է, որ կերաւ է հավկիթը)
|-
|Խնդիր-բայ-ենթակայ
|Yumurta-yı
|yedi
|Ահմեթ
|Ընդգծուած է խնդիրը՝ հաւկիթ (Ահմեթին կերածը հաւկիթ է)
|}
===== Ստորոգեալէն ետք =====
Ստորոգեալէն ետք գտնուիլը կը մատնանշէ կարեւոր տեղեկութիւն ըլլալը փաստը․ տեղեկութիւն մը, որ յայտնի է թէ՛ խօսողին, թէ՛ լսողին, կամ տեղեկութիւն մը, որ արդէն իսկ առկայ է բնագիրին մէջ։
{| class="wikitable"
!Նախադասութեան տեսակ
!Բառի կարգ
!
!
|-
|Անուանական
|Ենթակայ-ստորոգեալ
|Bu ev güzelmiş (Գեղեցիկ էր այս տունը)
|Չընդգծուած
|-
|
|Ստորոգեալ-ենթակայ
|Güzelmiş bu ev (Այս տունը գեղեցիկ էր )
|Հասկանալի է, որ նախադասութիւնը տան մասին է
|-
|Բայական
|Ենթակայ-խնդիր-բայ
|Bana da bir kahve getir (Ինծի ալ սուրճ բեր)
|Չընդգծուած
|-
|
|
|Bana da getir bir kahve (Սուրճ ինծի ալ բեր)
|Հասկանալի է, որ խօսողը սուրճ կ'ուզէ
|}
== Թրքերէնի քերականութիւն ==
Թրքերէնը կցական լեզու է, յաճախ կ'օգտագործէ ածանցներ, յատկապէս վերջածանցներ կամ վերջաւորութիւններ<ref>This section draws heavily on Lewis (2001) and, to a lesser extent, Lewis (1953). Only the most important references are specifically flagged with footnotes.</ref>։ Բառ մը կրնայ ունենալ շարք մը ածանցներ, ինչ որ կրնայ օգտագործուիլ նաեւ նոր բառեր կազմելու, ինչպէս օրինակ որեւէ անուն խօսքի մասէն բայ կամ ալ բայի արմատէն անուն կազմելու համար։ Ոորշ ածանցներ բառին մէջ ունին քերականական գործառոյթ<ref>see Lewis (2001) Ch XIV.</ref>։ Միակ բուն թրքական նախամասնիկները բաղաձայնոյթը զօրացնող վանկերն են, որ կը կիրարկուին ածականներու եւ մակբայներու հետ՝ sımsıcak «շատ տաք, եռացող»< sıcak, masmavi -կաս-կապույտ< mavi<ref>"The prefix, which is accented, is modelled on the first syllable of the simple adjective or adverb but with the substitution of '''m, p, r''', or '''s''' for the last consonant of that syllable." Lewis (2001):55. The prefix retains the first vowel of the base form and thus exhibits a form of reverse vowel harmony.</ref>։
Շատ ածանցներու կիրարկութիւնը երկար բառեր առաջ կը բերէ, օրինակ, Çekoslovakyalılaştıramadıklarımızdanmışsınızcasına «Հաւանաբար դուք անոնցմէ էք, որոնցմէ մենք ձեզի չկրցանք չեխոսլովաք դարձնել»։ Երկար բառերը յաճախ կը կիրարկուին թրքերէնի մէջ, ինչպիսին է նաեւ թրքական թերթերու յօդուածներէն մէկուն հետեւեալ վերնագիրը Bayramlaşamadıklarımız «Անոնք, որոնց չկրցանք շնորհաւորել տօնական օրերու առիթով»<ref>This "splendid word" appeared at the time of ''Bayram'', the festival marking the end of the month of fasting. Lewis (2001):287.</ref>։
== Գոյականներ ==
Թրքերէնի մէջ չկայ որոշիչ յօդ, առարկայի որոշակիութիւնը կ'արտայայտուի հայցական հոլովի կիրարկումով։ Թրքերէնի գոյականները կը հոլովուին վերջաւորութիւններ ստանալով։ Թրքերէնի մէջ գոյականը ունի 6 հոլով, որոնց բոլոր վերջածանցները կ'ենթարկուին ձայնաւորներու ներդաշնակութեան կանոնին<ref>Because it is also used for the indefinite accusative, Lewis uses the term "absolute case" in preference to "nominative". Lewis (2001):28.</ref>։ Յոգնակիակերտ մասնիկը՝ -ler ²-ը կը յաջորդէ անմիջապէս բառի արմատին։ Անկէ ետք նորէն կը դրուին միւս ածանցները՝ köylerin «գիւղերու»։
{| class="wikitable"
|-
!rowspan="2"|Հոլով
!rowspan="2"|Վերջաւորութիւն
!colspan="2"|Օրինակներ
!rowspan="2"|Նշանակութիւն
|-
!köy «գիւղ»
!ağaç «ծառ»
|-
|[[Ուղղական հոլով|Ուղղական]]
|Ø (չկայ)
|köy
|ağaç
|գիւղ/ծառ
|-
|[[Սեռական հոլով|Սեռական]]
| -in <sup>4</sup>
|köyün
|ağacın
|գիւղի/ծառի<br />
|-
|[[Տրական հոլով|Տրական]]
| -e ²
|köye
|ağaca
|գիւղին/ծառին
|-
|[[Հայցական հոլով|Հայցական]]
| -i <sup>4</sup>
|köyü
|ağacı
|գիւղը/ծառը
|-
|[[Բացառական հոլով|Բացառական]]
| -den ²
|köyden
|ağaçtan
|գիւղէն/ծառէն
|-
|[[Ներգոյական հոլով|Ներգոյական]]
| -de ²
|köyde
|ağaçta
|գիւղին մէջ/ծառին մէջ, ծառին վրայ
|}
Բառը կը դրուի հայցական հոլովով այն պարագային, երբ յայտնի է առարկան որուն մասին խօսքը կ'ըլլայ․ համեմատենք հետեւեալ նախադասութիւնները․ (bir) ağaç gördük «ծառ մը տեսանք» եւ ağacı gördük «ծառը տեսանք»։ Յոգնակիակերտ -ler ² մասնիկը չի կիրարկուիր, երբ բառը դասակարգ կամ ինչ հանգամանք ցոյց կու տայ։ Օրինակ, ağaç gördük-ը հաւասարապէս կրնայ նշանակել թէ՛ «ծառ տեսանք», թէ՛ «ծառեր տեսանք»։ ağaç բառի թեքումները ցոյց կու տան թրքերէնի հնչիւնական համակարգի կարեւոր յատկութիւնները՝ բաղաձայններու առնմանութիւնը վերջածանցներուն մէջ (ağaçtan, ağaçta) եւ վերջին բաղաձայններու հնչեղացումը ձայնաւորներէն ետք (ağacın, ağaca, ağacı)։
Աւելցնենք, որ գոյականները կը ստանան նաեւ անձնական վերջածանցներ, օրինակ, -imiz <sup>4</sup> («մեր»)։ Այս մասնիկններու կցումով աւարտին կրնան կազմուիլ նախադասութիւններ։ Ժխտական mi <sup>4</sup> մասնիկը անմիջապէս կը յաջորդէ բառին հարցական նախադասութեան մէջ՝ köye mi? («Գյո՞ւղ (ես գնում)»), ağaç mı? («Ծա՞ռ է»)։
{| class="wikitable"
|-
!Թրքերէն
!Հայերէն
|-
|ev
|align="right"|տուն
|-
|evler
|align="right"|տուներ
|-
|evin
|align="right"|տունդ
|-
|eviniz
|align="right"|ձեր տունը
|-
|evim
|align="right"|տունս
|-
|evimde
|align="right"|տանս մէջ
|-
|evlerinizin
|align="right"|ձեր տուներուն
|-
|evlerinizden
|align="right"|ձեր տուներէն
|-
|evlerinizdendi
|align="right"|ձեր տուներէն էր
|-
|evlerinizdenmiş
|align="right"|ձեր տուներէն եղած է
|-
|Evinizdeyim.
|align="right"|Ձեր տունն եմ
|-
|Evinizdeymişim.
|align="right"|Ձեր տունն էի
|-
|Evinizde miyim?
|align="right"|Ձեր տունն ե՞մ
|}
== Ծանօթագրութիւններ ==
| |||