«Թիֆլիս» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 2.
| ղեկավարի պաշտօն = Քաղաղապետ
}}
'''Թիֆլիսի'''<ref name ="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=54}}</ref> ({{lang-ka|თბილისი}}, հին հայկական անուանումը՝ ''Տփղիս''<ref name="ՏՈՒՏ"/>, ԺԹ. դարուն ևեւ Ի. դարու առաջին կիսուն հայկականհայ միջավայրինիրականութեան մէջ, տարածուած էր նաևնաեւ ''Թիֆլիս''<ref name="ՏՈՒՏ"/> անուանումը (փոխառութիւն ռուսերէնէն (Тифлис), որ մինչևմինչեւ այսօրօրս կը գործաուի աւանդականգործածուի [[Սփիւռք|Սփիւռքահայերուն]]ի ևեւ արևմտահայերուարեւմտահայերուն կողմէ), [[Վրաստան]]ի մայրաքաղաք ևեւ [[Կովկաս]]ի խոշորագոյնմեծագոյն բնակավայրերէն մէկը։ Կը գտնուի [[Կուր գետ|Կուր գետի]]ի ափին։ Բնակչութիւնը՝ 1.181.700 մարդհոգի, որմէ 82.600ը (7,63%)՝ [[հայեր]] ([[2002]] թ. մարդահամարիմարդահամարին տուեալներտուեալներով)<ref>http://www.statistics.ge/_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf</ref>։
 
== Թիֆլիսի հիմնումը ևեւ անուան ծագումը==
[[Պատկեր:Abanotubani aerial.jpg|մինի|ձախից|Աբանոթուբանի, Թիֆլիսի հնագոյն թաղամասերէն մէկը]]
Թիֆլիսի անուան հետ կապուած շատ լեգենդներաւադութիւններ կան։ Լեգենդներէն մեկուն մէջ կը պատմուի, որ Թիֆլիսի տարածքը եղած է անտառապատ։ Մէկ օր թագաւորը (ըստ տարբերակներէն մեկուն՝ [[Վախթանգ Գորգասալ]]) որսորդութեան ժամանակ կեռնեխ կը վիրաւորուի։ Կեռնեխը կ'իյնայ [[ջուր]]ը ևեւ բուժուած դուրս կու գայ ու կը փախչի որսորդներէն։ Այլ տարբերակով՝ թագաւորի բազեն իրեն զոհելով կը բռնէ փասիանին ու երկուքը կ'իյնան ջուր։ Տաք ջուրը բուժիչ յատկութիւն ունէր, իսկ տարածքը բարենպաստ էր։ Ատկէ ոգևորուելով՝ոգեւորուելով՝ թագաւորը կ'որոշէ քաղաք հիմնել։
 
«Թիֆլիսի» բառը ծագած է «թիֆ» - «տաք» (հին վրացերէն՝ თბილი) ևեւ «սի»՝ «աղբիւրի տակ» ({{lang-ka|სი}}) բառերէն։ Հանքային ջուրերու առատութեան պատճառով քաղաքը կոչուեցաւ Թիֆլիս։ Աշնան այդ վայրին մէջ Գոգիրդի բաղնիքներ կառուցուեցան ու այն Թիֆլիսի համար պատմական վայր դարձաւ ({{lang-ka|აბანოთუბანი}} աբանոթուբանի - բաղնիքներու թաղ)։
 
== Պատմութիւն ==
Թիֆլիսը հիմնադրած է [[Վախթանգ Գորգասալ]]ը ({{lang-ka|ვახტანგ გორგასალი}}, [[447]]-[[502]]) [[5-րդ դար]]ի վերջերուն։ ՄինչևՄինչեւ [[458]] թուականը Թիֆլիսիի տարածքը անբնակ էր ևեւ անտառածածկ։
 
Սկսած [[12-րդ դար]]էն մինչևմինչեւ [[Հոկտեմբերեան Յեղափոխութիւն]]ը Թիֆլիսի թիւով 47 քաղաքապետերէն 45-ը ազգութեամբ [[հայ]]եր եղած են ևեւ մինչևմինչեւ [[1922]] թ. բնակչութեան գերակշռող մասը հայեր եղած են, առաջ ըլլալով [[վրացի]]ներէն, [[ռուսներ]]էն ևեւ այլ ազգերէն<ref name="test">[http://www.raa.am/TiflisMayors/Mayors_rus.amboxg.poqr.%20pdf..pdf «Թիֆլիսի քաղաքապետերը» գիտական հետազոտութիւն, գիրք 5, Սամուէլ Կարապետեան], Երևան-2003, «Գիտութիւն», ISBN 5-8080-0521-3{{ref-ru}}</ref>։
 
== Թիֆլիսին Մայրաքաղաք ==
[[Պատկեր:03 Chardin Tblisi 1671.jpg|մինի|320px|Թիֆլիսին ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի հայացքով։ Գծանկար [[1671]] թուականի։]]
Վախթանգ Գորգասալի որդին՝ Դաչի Ուջարմելին ({{lang-ka|დაჩი უჯარმელი}}, [[502]]-[[534]]), հօր կամքով մայրաքաղաքը կը տեղափոխէ Մցխեթայէն ({{lang-ka|მცხეთა}}) Թիֆլիս։ Ան կ'աւարտէ բերդի պարիսպներու շինարարութիւնը ևեւ հիմք կը դնէ քաղաքի զարգացման։ Թիֆլիս կը դառնայ Կովկասի խոշորագոյն քաղաքը ևեւ սերտ կապեր կը հաստատէ [[Մեծ Հայք]]ի քաղաքներուն հետ։ Այդ ժամանակ, սակայն, Թիֆլիս Վրաստանի միայն արևելեանարեւելեան հատուածի [[մայրաքաղաք]]ն էր, որովհետևորովհետեւ [[Կոլխիտա]]ն չէր մտներ [[Վրաստան]]ի սահմաններուն մեջ։
 
Թիֆլիսի առաջին բնակիչները հաստատուածեն հանքային աղբիւրներու թաղամասին մէջ (ներկայիս [[Գորգասալի հրապարակ]]ի տարածքը)։ Հին Թիֆլիսի տարածքը զբաղեցած է հարավ-արևելքումարեւելքում [[Օռտաճալայի պարտեզ]]ը, հյուսիս-արևելքում՝արեւելքում՝ [[Կուր գետ]]ը, հարաւ-արևմուտքին՝արեւմուտքին՝ [[Թաբոր]]ի սարալանջերը, հիւսիս-արևմուտքինարեւմուտքին մէջ՝ Ծաւկիսծղալի (Ծաւկի ջուրը)։ 4-րդ դարուն ընդարձակուեցաւ Թիֆլիսի երկրորդ թաղամասը՝ Կալա Բարդանը։ Հետագային քաղաքը կը զարգանար հին Թոֆլիսի ևեւ Կալայի շրջանակէն դուրս։ Քաղաքի զարգացման կը նպաստէր բարեխառն կլիման։ Թիֆլիսի միջոցով կ'անցնէր նշանակալից առևտրայինառեւտրային ճանապարհը։ Այն [[Կովկաս]]ը [[Ասիա]]յին միացնող գլխաւոր ճանապարհներէն էր։ Թիֆլիսին դարձած էր [[Մերձավոր Արևելք|Մերձավոր Արեւելք]]ի կենդրոններէն մէկը։ ՀարևանՀարեւան երկրները սկսան հետևիլհետեւիլ քաղաքի ռազմական ևեւ տնտեսական աճին։ 6-րդ դարավերջին սկսաւ երկարատևերկարատեւ պայքար Թիֆլիսի համար։
 
== Թիֆլիս օտար նուաճողներու տիրապետութեան տակ ==
Վրաց քաղաքական ու մշակութային վիճակը ուղղակիոօրէն կախուած էր մայրաքաղաքի դրութիւնէն։ Թիֆլիս կը մնայ Վրացական թագաւորութեան, ապա՝ [[Վրաց մարզպանութիւն|Վրաց մարզպանութեան]] մայրաքաղաքը մինչևմինչեւ [[7-րդ դար]]ը, երբ կը գրաւուի [[արաբներ]]ու կողմէն։ Մինչ այդ Թիֆլիսի վրայ արշաւած են տարբեր զորավարներ։ [[570]]-[[580]] թուականներէն Թիֆլիս կը գտնուէր պարսիկներու ձեռքին մէջ։ [[627]] թուականին Թիֆլիսին շրջապատեցին [[Բիւզանդիա]]յի [[Հերակլիոս Ա]] կայսեր զօրքերը, սակայն քաղաքը գրաւել չյաջողեցան։ Հերակլիոսը ձգեց Թիֆլիսը ևեւ անցաւ [[Միջագետք]]։ [[628]] թուականին խազարները գրաւեցին Թիֆլիսը՝ Կիբուր խաքանի գլխաւորութեամբ ևեւ հուրի ու սուրի մատնեցին քաղաքը<ref>http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Obrasenie/frametext.htm</ref>։
 
[[7-րդ դար]]ուն Վրաստանի արևելեանարեւելեան մասը կը մտնէ [[Արաբական խալիֆայութիւն|Արաբական Խալիֆայութեան]], իսկ արևմտեանարեւմտեան մասը՝ [[Բիւզանդիա]]յի տիրապետութեան տակ։ Խալիֆայութեան կազմին մէջ կը ստեղծուիէ Արմինիա կուսակալութիւնը, որուն մէջ կը մտնեն [[Հայաստան]]ը, [[Վրաստան]]ը, [[Աղուանք]]ը։ Թիֆլիսը առանձին ամիրայութեան կեդրոն կը դառնայ [[737]] թուականին։
 
[[735]]-[[737]] թուականներուն արաբ ոստիկան Մըրվան II-ը ևեւ Իբն Մուհամէտը գրաւեցին քաղաքը։ Արաբական տիրապետութեան օրով՝ Թիֆլիսը նոր զարգացմա մէջ ապրեցաւ։ Այս տարածաշրջանին մէջ վրաց մայրաքաղաքը դարձաւ Արաբական ամիրայութեան կեդրոններէն մէկը ([[Դւին]], Թիֆլիս, [[Պարտաւ]])։ [[764]] թվուականին խազարներներու դիրքը թուլացաւ Թոֆլիսի մէջ։ [[853]]-ին Խալիֆայութեան իշխանութիւնն ամրապնդելու նպատակով թուրք ոստիկան Բուղայի հրամանատարութեամբ արաբական զօրքերը կեդրոնացուեցան Թիֆլիսի մէջ։
 
Վրացական թագաւորութիւնը կը վերածնի հայ [[Բագրատունիներ]]էն սերող [[վրաց Բագրատունիներ]]ու (Բագրատիոնի) շնորհիւ։ Վերականգնուած պետութեան սահմաններուն մէջ, կը մտնէին անոնց տոհմական տիրոյթները՝ [[Տայք]]ը ({{lang-ka|ტაო}}՝ Տաօ), [[Կղարջք]]ը ({{lang-ka|კლარჯეთი}}՝ Կլարջեթի), որոնք միասին կը կոչուէին [[Տայք-Կղարջքի կիւրոպաղատութիւն]] ({{lang-ka|ტაო-კლარჯეთის სამეფო}}՝ Տաո-Կլարջեթի իշխանութիւն) ևեւ Քարթլին ({{lang-ka|ქართლი}})։ Թբիլիսին մնում էր թագավորության սահմաններից դուրս։ Տայքի Բագրատ կիւրոպաղատը [[963]] թուականին կը հիմնադրէ Օշկվանքը ({{lang-ka|ოშკი}}), իսկ անոր որդին՝ [[Դաւիթ Կիւրոպաղատ]]ը, կը շարունակէ անոր շինարարութիւնը ևեւ աւարտին կը հասցնէ [[973]] թուականին։ Այդ ժամանակներէն Տայքը ևեւ [[Գուգարք]]ի արևմտեանարեւմտեան հատուածը՝ Կղարջքը ևեւ [[Ջավախք]]ը ({{lang-ka|ჯავახეთი}}), կը դառնան Վրաստանի անբաժան մասը։ Գուգարքի արևելքինարեւելքին մէջ, հայ Բագրատունիներու մէկ այլ պետութիւն կար՝ [[Տաշիր-Ձորագետի թագաւորութիւն]]ը։
 
[[1037]]-[[1051]] թուականներուն, վրաց թագաւոր Բագրատ IV թագաւորը անընդհատ փորձեր կը կատարէր ազատագրել Թիֆլիսը, բայց երկրին մէջ տիրող երկպառակտութեան պատճառու չյաջողեցաւ։ [[1045]] թուականին, Թֆիլիսի կառավարումը անցաւ օտարներու ձեռքը։ [[1068]] թուականին, [[սելճուկ թուրքեր]]ու սուլթան. [[Ալփ-Արսլանը]] յարձակեցաւ ևեւ գրաւեց Թիֆլիսեը։ XI դարու 80-ական թուականներուն քաղաքը դեռ օտարականներու ձեռքին մէջէր։
 
== Վրաստանի վերածնունդը ևեւ Թբիլիսը ==
[[Պատկեր:Davit Agmashenebeli.jpg|մինի|Դաւիթ IV Շինարար]]
[[1122]] թվուականին քաղաքը օտարերկրացիներու ձեռքէն ազատագրեց [[Դաւիթ IV Շինարար]]ը։ Միասին վրաց պետութեան մայրաքաղաք վերահաստատուեցաւ Թիֆլիսին՝ դառնալով թագաւորանիստ քաղաք։
XII-XIII դարերուն, Թիֆլիսի տնտեսութիւնը առաջընթացք ապրեցաւ։ Ան դարձաւ ժամանակի զարգացած քաղաքներէն մէկը, որուն բնակչութիւնը կը հասնէր 80 հազարի։ Կը զարգանային առևտուրըառեւտուրը ևեւ արուեստը։ ՁևաւորուեցանՁեւաւորուեցան վաճառականներու միութիւններ (համքարութիւններ), վաճառքի վարկային ընկերութիւններ (օրթաղեբի/ ორთაღები)։ Այս բոլորին արդինւքով, բարելաւուեց բնակչութեան վիճակը ևեւ քաղաքը ընդլայնեց իր տարածքը։ Թիֆլիսի կազմին մէջ, ընդգրկուեցան նաև՝նաեւ՝ Քաշեթի եկեղեցին ևեւ Լուրջի վանքը (ლურჯი/Կապոյտ վանք)։ Անոր պարսպէն դուրս կը գտնուէր նշանակալի վայրերէն մէկը՝ Դիդուբէն։ Քաղաքը ընդարձակուցաւ նաևնաեւ Կուրի ձախ ափին, ուր կառուցուեցաւ Թագաւորական ամրոցը։ Այս ժամանակաշրջանին, Թիֆլիսը բազմազգ քաղաք էր։ Վրաց թագաւորները կը վարէին տարբեր ազգութեան ու կրօնի պատկանող ժողովուրդներուն սիրաշահող ևեւ խրախուսող քաղաքականութիւն, որ կը նպաստէր քաղաքի տնտեսական ևեւ ընկերային կեանքի կայունութեան։ Այդ ժամանակաշրջանը վրաց պատմութեան մէջ, յայտնի է «Ոսկէ տարիներ» կամ «Վրաստանի վերածնունդ» անուններով։ [[Թամար թագուհի]]ին ([[1184]]-[[1213]]) իշխանութեան սկզբներուն Թիֆլիսի ազնուականները ընդուզեցան՝ ցանկալով ընդլայնել իրենց իրաւունքները։ Այդ պատճառուվ պահանջեցին նոր թագաւորական խորհուրդ (սրահ) ե հիմնուէցաւ «Կարաւի» հաստատութիւնը։
 
== Զաւթիչներու ներխուժումը ==
[[1226]] թուականին, խազար ոստիկան [[Ջալալեդի]]ն Թիֆլիսը պաշարեց, աւերեց քաղաքը ևեւ բնակչութեան դաժանաբար կոտորեց։ XIII դարի 40-ական թուականներէն մոնկոլները գրաւեցին քաղաքը։ Անոնք չվերացուցին վրաց իշխանութիւնը ևեւ Թիֆլիսը նորէն դարձաւ երկրի կեդրոն։ [[1259]] թուականին, վրաց թագաւոր Դաւիթ VI-ի գլխաւորութեամբ վրաց զօրքը ջախջախեց մոնկոլները՝ ազատագրելով Թիֆլիսը։ [[1260]] թուականին, Դաւիթ VII-ն ապստամբեց [[մոնկոլներ]]ու դէմ, սակայն ապստամբութիւնը ճնշուեցաւ։ XIV դարու 20-ական թուականներուն, մոնկոլներու լուծը թոթափելէն ետք, Թիֆլիսը դարձեալ միացեալ Վրաստանի մայրաքաղաքը կը դառնայ։ [[1366]] թ-ին, Թիֆլիսին մէջ [[ժանտախտ]]ի համաճարակ կը սկսի, որուն զոհ կ'երթայ բնակչութեան կէսը։ [[1386]] թուականին, [[Լենկ Թիմուր]]ը պաշարեց Թոֆլիսը։ Ան Վրաստանի վրայ ութ անգամ յարձակած է, որոնցմէ միայն երկուքին ժամանակ ան կրցաւ ծունկի բերել վրացիները։ Այս արշաւանքներէն ետք, Թիֆլիսի միջազգային դիրքերը թուլցան։ Վրաց Ալեքսանդր I Մեծ թագաւորը (1412-1243 թթ.) սկսաւ քաղաքի վերականգման աշխատանքները, բայց չկրցաւ վերջացնել իր նախաձեռնածը։ Արտաքին զաւթիչներու մշտական գրոհները բացասաբար ազդած էին տնտեսութեան վրայ։ Քաղաքի որոշ թաղամասեր կը շարունակէին աւերակներու մէջ մնալ։ [[1444]] թվուականին, քաղաքը անցաւ [[Թաւրիզ]]ի (Իրան) ենթակայութեան տակ՝ [[Ջահան-Շահ]]ի օրով։ [[15-րդ դար]]ու 70-ական թուականներուն Թիֆլիս նորէն պարսիկներու ձեռքին մէջն էր (Ուզում-Հասանի զօրքերը կեդրոնացուած էր Վրաստանին մէջ)։
[[1490]] թուականին, Վրաստանը մաս տուաւ ևեւ անոր տարածքին մէջ ձևավորուեցանձեւավորուեցան առանձին թագաւորութիւններ՝ օտար տիրակալներու իշխանութեան տակ։ Միայն Թիֆլիսը դարձաւ վրաց թագաւորներու քաղաքական ևեւ վարչական կեդրոնը։ [[1522]] թուականին, Թիֆլիսի մէջ, հաստատուեցան պարսիկները։ Երկու տարի անց, վրաց թագաւոր՝ Դաւիթ X-ը ազատագրեց քաղաքը։ [[1524]]-[[1541]] թուականներուն քաղաքը խաղաղ ապրեցաւ։
[[Պատկեր:Saakadze monument.jpg|մինի|300px|Գէորգ Սաակաձէի արձանը Թիֆլիսի նոյնանուն հրապարակին մէջ։]]
Վերանորոգուեցան հին շինութիւնները ևեւ կառուցուեցան նորերը, զարգացան առևտուրնառեւտուրն ու մշակոյթը։ [[1541]] թուականին, քաղաքը գրաւեց Իրանի Շահ [[Թամազ I]]-ը։ [[1578]] թուականին Չիլդիրիի պատերազմին, [[օսմանցիներ]]ը յաղթեցին վրացիներուն, այնուհետևայնուհետեւ Հիւսիսային Կովկասը անցաւ օսմանցիներուն տիրապետութեան տակ։ Թիֆլիսը նոր թշնամիի ձեռքին մէջ իյնկաւ։ Վրաց թագաւոր Սիմոն I-ը կը փորձէր քաղաքը ազատել նախ պարսիկներէն, ետքը օսման բռնապետներէն, բայց չյաջողեցաւ։ [[1609]] թուականին սպարապետ դարձաւ՝ Գէորգի Սաակաձէն։ XVII դարու առաջին կոսուն պարսիկները դաժան ասպատակութիւններ իրականացուցին Թիֆլիսի մէջ, որուն արդիւնքով ան հիմնութեան մէջ աւերուեցաւ։ [[1633]] թուականէն, երբ քաղաքի նահանգապետ նշանակուեցաւ Ռոստոմը, Թիֆլիս նորէն զարթօնք ապրեցաւ։ Դարձեալ աշխուժացաւ տնտեսական ևեւ մշակութային կեանքը։ Ան որոշակի գումար տրամադրեց քաղաքի բարելաւման համար։ [[1700]] թուականին Թիֆլիսի բնակչութիւնը կը կազմէր 20 հազար։ Քաղաքը նորրն զարթօնք կ'ապրի, կ'աճէր բնակչութեան թիւը։ Այս ընթացքով, հանքային ջուրերու տարածքին մէջ, բաղնիքներ կառուցուեցան։ [[1709]] թուականին, հիմնուեցաւ քաղաքի առաջին տպարանը, ուր տպագրուեցաւ [[Շոթա Ռուսթավելի|Շոթա Ռուսթավելու]] «[[Ընձենավորը]]» պոէմը։ [[1723]] թուականին, քաղաքը կրկին գրաւեցին օսմանցիները, իսկ [[1735]] թուականին՝ Իրանի [[Նադիր շահ|Շահ Նադիրը]] ետ գրաւեց այն։ [[1784]] թուականին՝ վրաց թագաւոր [[Հերակլ II]]-ը ազատագրեց քաղաքը։ [[1755]] թուականին հիմնուեցաւ իմաստասիրաց ճեմարան։ [[1762]] թուականին [[Քարթլի]]ն ու [[Կախեթի մարզ]]ը միաւորուեցան ևեւ անոնց մայրաքաղաք դարձաւ Թիֆլիս։ XVII դարի 70-ական թուականներուն Թիֆլիս կ'արտադրէր աղ ևեւ կաւէ անոթներ։ XVII դարու վերջին արտադրական արդիւնաբերութիւնը առաւել զարգացաւ։ [[1795]] թուականին, Իրանի շահ Աղա-Մահմեդ Խանը գրաւեց Թոֆլիսը, որուն հետևանքովհետեւանքով թուլցաւ տնտեսութիւնը (Կրծանիսի պատերազմ)։
 
== Վարչական բաժանում ==
[[Պատկեր:Tbilisi detailed map new.jpg|մինի|Թիֆլիսի վարչական բաժանում]]
Ներկայ դրութեամբ Թիֆլիս կը բաժանուի հետևեալհետեւեալ շրջաններու.<ref>[http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=RUS&sec_id=5024 Տարածաշրջանային տարածքային միաւորներ] // Թիֆլիսի մունիցիպալային պորտալ։</ref>
* [[Հին Թիֆլիս]] (ძველი თბილისი)
* [[Վակե-Սաբուրթալո]] (ვაკე-საბურთალო)
* [[Իսանի-Սամգորի]] (ისანი-სამგორი)
* [[Դիդուբի-Չուղուեթի]] (დიდუბე-ჩუღურეთი)
* [[Գլդանի-Նաձալադևի|Գլդանի-Նաձալադեւի]] (გლდანი-ნაძალადევი)
* [[Դիդգորի]] (დიდგორი)
 
== Ֆիզիքաշխարհագրական առանձնայատկութիւնները ==
=== Աշխարհագրական դիրքը ===
Թիֆլիս կը գտնուի [[Թիֆլիսեան աւազան]]ի՝ մօտ 30ք.մ. նեղ եզրագծով կը ձգէ [[Կուր գետ]]ի հովիտով ևեւ լեռներու՝ 3 կողմէն կից լանջերով։ Ծովի մակերևոյթէնմակերեւոյթէն բարձրութիւնը 380-770 մեթր է։ Թիֆլիսի մերձակայքին մէջ կ'առանձնացուին 6, 7, 8 բալանի սեյսմիկ գոտիներ։ ԱրևելքինԱրեւելքին, հարաւին ևեւ մասամբ արևմուտքինարեւմուտքին մէջ, սահմանը կ'անցնի Գարդաբանեան շրջանով, հիւսիսին ևեւ արևմուտքիարեւմուտքի մնացյալ մասին մէջ՝ [[Մցխեթի մունիցիպալիտետ|Մցխեթեան շրջանով]]։
 
== Քաղաքի տեսարաններ ==
Տող 78.
[[Պատկեր:Tbilisi Mtkvari Kur.JPG|160px|մինի|Կուր գետը։ Հեռուն&nbsp; [[Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար (Թբիլիսի)|Ծմինդա Սամեբա]] մայր տաճարն է։]]
 
Թիֆլիս Վրաստանի հինաւուրց մշակութային կեդրոններէն մեկն է։ Քաղաքի հարաւ-արևմտեանարեւմտեան մասին մէջ կը գտնուի անոր պատմական ակունքը՝ [[Հին Թիֆլիս|Հին քաղաք]] իր նեղ փողոցներով, ուր մինչևմինչեւ այսօր պահպանուած են [[միջնադար]]եան ճարտարապետութեան գիծերը։
 
Այստեղ կարելի է գտնել [[թուրքեր]]ու [[16-րդ դար|16]] - [[17-րդ դար|17]]դդ. Կողմէն վերակառուցուած Նարիկալա միջնաբերդի փլատակները, [[Անչիսխատի]] քարէ ևեւ [[Մետեխի]] եկեղեցիները, [[Սիոնի]] ևեւ [[Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար (Թիֆլիսի)|Սամեբա]] տաճարները։
 
Ժամանակէն Թիֆլիսի թաղամասերը ստացած են ևրոպականեւրոպական տեսք. շքեղ բազմահարկ տուներու ճակատամասերը շրջապատուած են լայն պուրակներով ու խիտ ծառերով պողոտաներով։
 
== Թատրոնները ==
Տող 93.
* [[Վրաստանի Մարջանիշուիլու անուան թատրոն|Թիֆլիսի Կ. Մարջանաշուիլիի անուան ակադեմիական թատրոն]]ը
* [[Շոթա Ռուսթավելու անուան պետական ակադեմիական թատրոն|Թիֆլիսի Շոթա Ռուստաւելիի անուան ակադեմիական թատրոն]]ը, որ կը գտնուի Ռուսթաւելիի հրապարակին մէջ։<ref name="bse7">Սովետական Մեծ Հանրագիտարան</ref>
* Թիֆլիսի մէջ կը գործէ նաև՝նաեւ՝ աշխարհի առաւել հին թատրոններէն մէկը՝ [[Թիֆլիսի Պետրոս Ադամեանի անուան պետական հայկական դրամատիկական թատրոն]]ը, որ միակ մշակութային կառոյցն է, որ կը գտնուի Հայաստանի տարածքէն դուրս։ Ան աւելի քան 150 տարեկան է։
* Թիֆլիսի Ս.Ախմեթելիի անուան պետական թատրոնը;
* Թիֆլիսի Վ.Աբաշիդզէի անուան երաժշտական թատրոնը, որ հիմանդրուած է Միխաիլ Չիաուրելիի ևեւ Դ. Դենիլադզեյի ջանքերով 1934 թ.՝ 1926 թուականէն գործող վրացական “Կոոպթատրոն” երաժշտական-դրամատիկական շրջիկ թատրոնի բազայի հիմքին մէջ։
* Թիֆլիսի [[Հայտար Ալիև|Հայտար Ալիեւ]]ի անուան Ազրպէյճանական դրամատիկական թատրոնը, որ հիմնադրուած է դեռ ցարական ժամանակաշրջանի օրով՝ 1909 թուականին։ 1922 թ.՝ Խորհրդային ժամանակաշրջանին մէջ, ստացած է պետական թատրոնի կարգավիճակ։
* Թիֆլիսի Ցարական թաղամասի թատրոնը։
* Թիֆլիսի թատերական նկուղը։
* Վրաստանի Պալաիշուիլիի անուան օփերայի ևեւ բալետի թատրոնը՝ մայրաքաղաքի խոշոր մշակութային օճախներէն մէկը, որ հիմնադրուած է 1851 թ. ևեւ կը գտնուի [[Ռուսթավելի]]ի պողոտային մէջ։
* Թիֆլիսի Ռեզօ Գաբրիադզեյի անվուան տիկնիկային թատրոնը։
* Թիֆլիսի պատանի հանդիսատեսի թատրոնը՝ [[Կովկաս]]ի տարածքին մէջ առաջին մանկական թատրոններէն մէկն է, որ հիմնադրուած է 1927 թուականին՝ Նիքոլայ Մարշակի կողմէն։
* Թիֆլիսի Ա.Գրիբոեդովի անուան ռուսական դրամատիկական թատրոնը, որ հիմնադրուած է 1932 թուականին։ Ան կը գտնուի Ռուսթաւելիի պողոտային մէջ։
* Թիֆլիսի Վերիկո թատրոնը, որ հիմնադրուած է Կոտէ Մախարաձէի ևեւ Սոֆիկօ Չիաուրելիի կողմէն։
 
== Յայտնի Թիֆլիսահայեր ==
[[Պատկեր:005 tbilisi armenians.jpg|150px|մինի|Նշանաւոր թիֆլիսահայերը միասնական լուսանկարի մէջ՝ մինչևմինչեւ 1917 թուական]]
* [[Արամ Խաչատուրեան]] - Կոմպոզիտոր, ժողովրդական ազգային մասնագէտ նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ։
* [[Յակոբ Յակոբեան (գրող)|Յակոբ Յակոբեան]] – բանաստեղծ։
Տող 112.
* [[Սայեաթ-Նովա]] - նոր շրջանի բանաստեղծ-աշուղ։
* [[Սերգէյ Փարաջանով]] - [[20-րդ դար]]ու խոշորագոյն կինոռեժիսոր, [[ՀՀ ժողովրդական մասնագէտ]] ([[1990]] թ.), [[Ուքրանիա]]յի ժողովրդական մասնագէտ ([[1990]] թ.):
* [[Վիքթոր Յամբարձումեան]] - աստղագէտ ևեւ աստղաֆիզիքոս, տեսական աստղաֆիզիքայի հիմնադիրներէն մէկը։
* [[Տիգրան Պետրոսեան]] - աշխարհի [[շախմատ]]ի նախկին չեմպիոն։
* [[Ակիմ Թամիրով]] – թատրոնի ևեւ կինոյի ազգութեամբ հայ ամերիկացի դերասան։
* [[Միքայէլ Թարիվերդիև|Միքայէլ Թարիվերդիեւ]] - սովետական երգահան, Ռուսիոյ ժողովրդական մասնագէտ, ֆիլմերու երաժշտութեան հեղինակ։
* [[Իսահակ Ալիխանեեան]] - դերասան, [[ՀԽՍՀ]] ժողովրդական մասնագէտ ([[1923]] թ.), [[ՎԽՍՀ]] ժողովրդական մասնագէտ ([[1941]] թ.)։
 
Տող 141.
[[Պատկեր:Tbilisser-platz-saarbruecken.jpg|մինի|300 px|Ճանապարհային նշան, որ կը յիշեցնէ քաղաքներու բարեկամութեան մասին։ ([[Սաարբրիւկկէն]], [[Գերմանիա]])]]
 
* {{դրօշ|Հայաստան}} [[Երևան|Երեւան]] ({{lang-hy|Երևան}}), [[Հայաստան]] (1976)<ref>[http://www.armenia.ge/ru/armenia/yerevan/yer-brothers Եղբայր քաղաքներ ]</ref>
* {{դրօշ|Գերմանիա}} [[Սաարբրիւկկէն]] ({{lang-de|Saarbrücken}}), [[Գերմանիա]] (1975)<ref name=sister>[http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=RUS&sec_id=4571 Եղբայր քաղաքներ]</ref>
<div class="references" style="-moz-column-count:2; column-count:3; -webkit-column-count:2;">
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թիֆլիս» էջէն