Ուիքիփետիա

«Թիֆլիս» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
| կարգավիճակ = Քաղաք
| ղեկավարի պաշտօն = Քաղաղապետ
| պատկեր = Tbilisi collage.png
}}
| պատկերի նկարագրում = Թբիլիսիի տարբեր տեսարաններ
'''Թիֆլիսի'''<ref name ="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=54}}</ref> ({{lang-ka|თბილისი}}, հին հայկական անուանումը՝ ''Տփղիս''<ref name="ՏՈՒՏ"/>, ԺԹ. դարուն եւ Ի. դարու առաջին կիսուն հայ իրականութեան մէջ տարածուած էր նաեւ ''Թիֆլիս''<ref name="ՏՈՒՏ"/> անուանումը (փոխառութիւն ռուսերէնէն (Тифлис), որ մինչեւ օրս կը գործածուի [[Սփիւռք|Սփիւռքահայերուն]] եւ արեւմտահայերուն կողմէ), [[Վրաստան]]ի մայրաքաղաք եւ [[Կովկաս]]ի մեծագոյն բնակավայրերէն մէկը։ Կը գտնուի [[Կուր գետ|Կուր գետի]] ափին։ Բնակչութիւնը՝ 1.181.700 հոգի, որմէ 82.600ը (7,63%)՝ [[հայեր]] ([[2002]]-ի մարդահամարին տուեալներով)<ref>http://www.statistics.ge/_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf</ref>։
| ներքին բաժանում = 10 շրջաններ
| ղեկավարի պաշտոն = քաղաքապետ
| ղեկավար = [[Թբիլիսիի քաղաքապետների ցանկ|Կախաբեր Կալաձե]]
| առաջին հիշատակում = 4-րդ դար
| այլ անվանումներ = Տփղիս` հին հայկական անվանում <br> Թիֆլիս` Ցարական Ռուսաստանի կողմից տրված անվանում
| կենտրոնի բարձրություն = 380-770
| բնակչություն = 1 108 717<ref name="Թբիլիսիպաշտոնականվիճակագրություն">[http://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/Census_release_ENG_2016.pdf Թբիլիսի քաղաքի բնակչությանն առնչվող վիճակագրական տեղեկությունները ըստ Վրաստանի պաշտոնական վիճակագրության:]</ref>
| մարդահամարի թվական = 2014
| խտություն = 2754
| ազգային կազմ = [[վրացիներ]], [[հայեր]], [[ադրբեջանցիներ]], [[եզդիներ]], [[ռուսներ]], [[ուկրաինացիներ]]<ref name="էթն">[http://www.statistics.ge/_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf Վրաստանի էթնիկական կազմը ըստ 2002 թվականի մարդահամարի] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091113172547/http://www.statistics.ge/_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf |date=2009-11-13 }} {{ref-en}}</ref>
| կրոնական կազմ = [[Քրիստոնեություն]] ([[Վրաց ուղղափառ եկեղեցի|Վրաց ուղղափառ]], [[հայ առաքելական եկեղեցի|Հայ առաքելական]]) <br> [[Իսլամ]] <br> [[Եզդիականություն]] <br> [[Հուդայականություն]]
| էթնոհորոնիմ = թբիլիսցի, թիֆլիսցի (հին նաև տփղիսեցի)
| բնօրինակ անվանում = {{lang-ka|თბილისი}}
| Վիքիպահեստում = Tbilisi
}}
'''Թիֆլիս'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=54}}</ref> ({{lang-ka|თბილისი}}, հին հայկական անուանումը՝ '''Տփղիս''', [[Ցարական Ռուսաստան|ռուսական]] եւ [[ԽՍՀՄ|խորհրդային]] իրականութեան մեջ ծանօթ է եղել իբրեւ '''Թիֆլիս'''), [[Վրաստան]]ի մայրաքաղաքը, ինչպէս նաեւ՝ պետութեան մեծագոյն քաղաքը<ref name=":0">{{Cite web|url=https://tonkosti.ru/%D0%A2%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%81%D0%B8|title=Թբիլիսին 2017` տոներ, տուրեր, թանգարաններ, գնումներ ևտեսարժան վայրեր|last=|first=|date=|website=Тонкости туризма|publisher=|language=ru-RU|accessdate=2017-08-09}}</ref>։ Կը գտնուի երկիրին կեդրոնական մասին մէջ՝ [[Կուր գետ]]ի երկու ափերուն<ref name=":0" />։ Կը համարուի աշխարհի հնագոյն քաղաքներէն մէկը<ref>{{Cite news|url=http://www.routesonline.com/news/29/breaking-news/249808/inside-tbilisi-one-of-the-worlds-oldest-cities/|title=Inside Tbilisi - One Of The World's Oldest Cities|last=2017|first=UBM (UK) Ltd.|newspaper=Routesonline|language=en-GB|access-date=2017-08-09}}</ref>, որ հիմնուած է Ե. դարուն՝ [[Վիրք|Վիրքի թագաւոր]] [[Վախթանգ Գորգասալ]]ի կողմէն<ref>{{Cite web|url=http://www.advantour.com/georgia/tbilisi/history.htm|title=Վրաստանի մայրաքաղաքի՝ Թբիլիսիի պատմությունը|last=|first=|date=|website=www.advantour.com|publisher=|language=en|accessdate=2017-08-09}}</ref>։ Դարավերջին, Վախթանգի որդին եւ յաջորդը՝ Տաչի արքան, մայրաքաղաքը Մցխեթէն կը տեղափոխէ Թիֆլիս։ [[Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Ռուսական տիրապետութեան տարիներուն]] Թիֆլիս եղած է Կովկասեան տարածաշրջանի [[Քաղաքականություն|քաղաքական]] եւ [[Մշակույթ|մշակութային]] կեդրոնը։ Դարեր շարունակ [[հայեր]]ը եղած են Թիֆլիսի քաղաքային կեանքին անբաժանելի մէկ մասը։ Մինչեւ այսօր Հավլաբար թաղամասին բնակչութեան մեծ մասը հայեր են։ Խորհրդանշական է, որ ԺԲ. դարէն [[Հոկտեմբերյան Հեղափոխություն|մինչեւ Հոկտեմբերեան յեղափոխութիւն]] Թիֆլիսի թիւով 47 քաղաքապետներէն 45-ը եղած են ազգությամբ [[հայեր]]<ref name="ՍԿԹՔԳ">[[Սամվել Կարապետյան (հուշարձանագետ)|Սամվել Կարապետյան]], «Թիֆլիսի քաղաքագլուխները», գիրք Ե։ ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան 2003թ. ISBN 5-8080-0520-5. [http://www.raa-am.com/TiflisMayors/Mayors_arm.amboxg.poqr.pdf {{ref-hy}}] [http://www.raa.am/TiflisMayors/Mayors_rus.amboxg.poqr.%20pdf..pdf {{ref-ru}}]</ref>։ Մինչեւ ԽՍՀՄ կազմաւորման սկզբնական շրջան, հայերը կազմած են նաեւ Թիֆլիսի բնակչութեան մեծամասնութիւնը՝ թիւով գերազանցելով [[վրացիներ|վրացիներուն]] եւ միւս ցեղախումբերուն։ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] եւ [[Ասիա|Ասիոյ]] խաչմերուկներուն՝ պատմական տարբեր ժամանակահատուածներուն Թիֆլիս դարձած է առեւտրային կարեւոր հանգոյց մը։ Թիֆլիսի հազարամեայ պատմութիւնը կ'արտացոլայ<nowiki/>[[Վրացական ճարտարապետություն|ճարտարապետութեան]] մեջ<ref>{{Cite web|url=https://www.kensingtontours.com/details/locale/5252|title=Թբիլիսի՝ պատմություն և ճարտարապետություն|last=|first=|date=օգոստոսի 10, 2017|website=|publisher=kensingtontours.com|accessdate=}}</ref>։ Անիկա դասական, մերձաւորարեւելեան, ռուսական եւ ժամանակակից ճարտարապետութիւններու համադրութիւն մըն է<ref>{{Cite web|url=https://www.budget.com.ge/tbilisi|title=Թբիլիսի՝ Վրաստանի մայրաքաղաքը, ընդհանուր տեղեկատվություն․ աշխարհագրություն, պատմություն և ճարտարապետություն|last=|first=|date=|website=www.budget.com.ge|publisher=|accessdate=2017-08-09}}</ref>։ Պատմականօրէն Թիֆլիս եղած է տարբեր մշակութային, ժողովրդական եւ կրօնական ծագում ունեցող մարդոց գործունէութեան հարթակ մը։
 
Ըստ 2017-ի մարդահամարի տուեալներուն՝ Թիֆլիսի բնակչութեան թիւը կը հասնի 1,108, 717-ի։ Բնակչութեան ճնշող մեծամասնութիւնը քրիստոնեայ է<ref>{{Cite news|url=http://www.bbc.com/news/world-europe-23072361|title=10 things you might not know about Georgia|date=2013-07-04|newspaper=BBC News|language=en-GB|access-date=2017-08-09}}</ref>․ գլխաւորաբար անոնք [[Վրաց ուղղափառ եկեղեցի|վրաց ուղղափառ եկեղեցւոյ]] հետեւորդներ են։ Թիֆլիսի ամէնէն մեծ ազգային փոքրամասնութիւնները [[Հայերը Թբիլիսիում|հայերն]] են, որոնք կը կազմեն ամբողջ քաղաքին բնակչութեան 4.8 %-ը (աւելի քան 53 հազար հոգի)։ Կան նաեւ [[ռուսներ|ռուսեր]], ազերիներ, եզիտիներ, ուքրանացիներ եւ այլ ազգութիւններ<ref>{{Cite web|url=https://synnergy.wordpress.com/2010/10/19/ethnic-minorities-in-georgia/|title=Ethnic Minorities in Georgia: Problems and Resolutions|last=12|first=Basa, October|last2=Reply|first2=2013|date=2010-10-19|website=Synergy-Press|publisher=|accessdate=2017-08-09}}</ref>։
== Թիֆլիսի հիմնումը եւ անուան ծագումը==
[[Պատկեր:Abanotubani aerial.jpg|մինի|ձախից|Աբանոթուբանի, Թիֆլիսի հնագոյն թաղամասերէն մէկը]]
Թիֆլիսի անուան հետ կապուած բազմաթիւ աւադութիւններ կան։ Լեգենդներէն մեկուն մէջ կը պատմուի, որ Թիֆլիսի տարածքը եղած է անտառապատ։ Մէկ օր թագաւորը (ըստ տարբերակներէն մեկուն՝ [[Վախթանգ Գորգասալ]]) որսորդութեան ժամանակ կեռնեխ կը վիրաւորուի։ Կեռնեխը կ'իյնայ [[ջուր]]ը եւ բուժուած դուրս կու գայ ու կը փախչի որսորդներէն։ Այլ տարբերակով՝ թագաւորի բազեն իրեն զոհելով կը բռնէ փասիանին ու երկուքը կ'իյնան ջուր։ Տաք ջուրը բուժիչ յատկութիւն ունէր, իսկ տարածքը բարենպաստ էր։ Ատկէ ոգեւորուելով՝ թագաւորը կ'որոշէ քաղաք հիմնել։
 
Թիֆլիսի հիմնական տեսարժան վայրերն են [[Սուրբ Երրորդության մայր տաճար (Թբիլիսի)|Ս. Երրորդութեան մայր տաճարը]]<ref>{{Cite web|url=http://www.orthodoxy.ge/tsnobarebi/tadzrebi/sameba_elia.htm|title=თბილისის ტაძრები - წმიდა სამების საკათედრო ტაძარი|website=www.orthodoxy.ge|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Սիոնի|Սիոնի տաճարը]]<ref>{{Cite news|url=http://www.ambioni.ge/tbilisis-sionis-sakatedro-tazari|title=თბილისის სიონის საკათედრო ტაძარი|date=2012-03-31|newspaper=ამბიონი|language=en-US|access-date=2017-08-09}}</ref>, [[Ազատության հրապարակ (Թբիլիսի)|Ազատութեան հրապարակը]]<ref>{{Cite news|url=http://www.tbilisiarchitecture.net/ka/freedom-square/|title=Ազատության հրապարակ|last=|first=|date=2013-03-13|work=|newspaper=Tbilisi Architecture Network|language=անգլերեն|access-date=2017-08-09|via=}}</ref>, [[Ռուսթավելու պողոտա|Ռուսթավելի պողոտա]]ն<ref>{{Cite web|url=http://speakingstones.jumpstart.ge/ka?pairing=21|title=გოლოვინის ქუჩა რუსთაველის გამზირი (წელი უცნობია - 2013)|website=ქვათა ღაღადი|accessdate=2017-08-09}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>, [[Դավիթ Աղմաշենեբլու պողոտա|Դաւիթ Աղմաշենեբլիի պողոտա]]ն<ref>{{Cite web|url=https://www.rutraveller.ru/place/11517|title=Проспект Агмашенебели: описание, фото, контакты, гиды, экскурсии|website=www.rutraveller.ru|language=ru|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Նարիղալա]]ն<ref>{{Cite web|url=http://visitarm.com/hy/georgia/places/tbilisi/narikala-amrotse|title=Նարիկալա ամրոցը // VisitArm.com|last=|first=|date=|website=visitarm.com|publisher=|language=hy|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Թբիլիսիի օպերայի և բալետի թատրոն|Թիֆլիսի օփերայի եւ պալէի թատրոն]]ը եւ [[Վրաստանի ազգային թանգարան]]ը։
«Թիֆլիսի» բառը ծագած է «թիֆ» - «տաք» (հին վրացերէն՝ თბილი) եւ «սի»՝ «աղբիւրի տակ» ({{lang-ka|სი}}) բառերէն։ Հանքային ջուրերու առատութեան պատճառով քաղաքը կոչուեցաւ Թիֆլիս։ Աշնան այդ վայրին մէջ Գոգիրդի բաղնիքներ կառուցուեցան ու այն Թիֆլիսի համար պատմական վայր դարձաւ ({{lang-ka|აბანოთუბანი}} աբանոթուբանի - բաղնիքներու թաղ)։
 
== Պատմութիւն ==
Թիֆլիսը հիմնադրած է [[Վախթանգ Գորգասալ]]ը ({{lang-ka|ვახტანგ გორგასალი}}, [[447]]-[[502]]) [[5-րդ դար]]ի վերջերուն։ Մինչեւ [[458]] թուականը Թիֆլիսիի տարածքը անբնակ էր եւ անտառածածկ։
 
Սկսած [[12-րդ դար]]էն մինչեւ [[Հոկտեմբերեան Յեղափոխութիւն]]ը Թիֆլիսի թիւով 47 քաղաքապետերէն 45-ը ազգութեամբ [[հայ]]եր եղած են եւ մինչեւ [[1922]] թ. բնակչութեան գերակշռող մասը հայեր եղած են, առաջ ըլլալով [[վրացի]]ներէն, [[ռուսներ]]էն եւ այլ ազգերէն<ref name="test">[http://www.raa.am/TiflisMayors/Mayors_rus.amboxg.poqr.%20pdf..pdf «Թիֆլիսի քաղաքապետերը» գիտական հետազոտութիւն, գիրք 5, Սամուէլ Կարապետեան], Երևան-2003, «Գիտութիւն», ISBN 5-8080-0521-3{{ref-ru}}</ref>։
 
== Թիֆլիսին Մայրաքաղաք ==
[[Պատկեր:03 Chardin Tblisi 1671.jpg|մինի|320px|Թիֆլիսին ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ժան Շարդենի հայացքով։ Գծանկար [[1671]] թուականի։]]
Վախթանգ Գորգասալի որդին՝ Դաչի Ուջարմելին ({{lang-ka|დაჩი უჯარმელი}}, [[502]]-[[534]]), հօր կամքով մայրաքաղաքը կը տեղափոխէ Մցխեթայէն ({{lang-ka|მცხეთა}}) Թիֆլիս։ Ան կ'աւարտէ բերդի պարիսպներու շինարարութիւնը եւ հիմք կը դնէ քաղաքի զարգացման։ Թիֆլիս կը դառնայ Կովկասի խոշորագոյն քաղաքը եւ սերտ կապեր կը հաստատէ [[Մեծ Հայք]]ի քաղաքներուն հետ։ Այդ ժամանակ, սակայն, Թիֆլիս Վրաստանի միայն արեւելեան հատուածի [[մայրաքաղաք]]ն էր, որովհետեւ [[Կոլխիտա]]ն չէր մտներ [[Վրաստան]]ի սահմաններուն մեջ։
 
Թիֆլիսի առաջին բնակիչները հաստատուածեն հանքային աղբիւրներու թաղամասին մէջ (ներկայիս [[Գորգասալի հրապարակ]]ի տարածքը)։ Հին Թիֆլիսի տարածքը զբաղեցած է հարավ-արեւելքում [[Օռտաճալայի պարտեզ]]ը, հյուսիս-արեւելքում՝ [[Կուր գետ]]ը, հարաւ-արեւմուտքին՝ [[Թաբոր]]ի սարալանջերը, հիւսիս-արեւմուտքին մէջ՝ Ծաւկիսծղալի (Ծաւկի ջուրը)։ 4-րդ դարուն ընդարձակուեցաւ Թիֆլիսի երկրորդ թաղամասը՝ Կալա Բարդանը։ Հետագային քաղաքը կը զարգանար հին Թոֆլիսի եւ Կալայի շրջանակէն դուրս։ Քաղաքի զարգացման կը նպաստէր բարեխառն կլիման։ Թիֆլիսի միջոցով կ'անցնէր նշանակալից առեւտրային ճանապարհը։ Այն [[Կովկաս]]ը [[Ասիա]]յին միացնող գլխաւոր ճանապարհներէն էր։ Թիֆլիսին դարձած էր [[Մերձավոր Արևելք|Մերձավոր Արեւելք]]ի կենդրոններէն մէկը։ Հարեւան երկրները սկսան հետեւիլ քաղաքի ռազմական եւ տնտեսական աճին։ 6-րդ դարավերջին սկսաւ երկարատեւ պայքար Թիֆլիսի համար։
 
== Թիֆլիս օտար նուաճողներու տիրապետութեան տակ ==
Վրաց քաղաքական ու մշակութային վիճակը ուղղակիոօրէն կախուած էր մայրաքաղաքի դրութիւնէն։ Թիֆլիս կը մնայ Վրացական թագաւորութեան, ապա՝ [[Վրաց մարզպանութիւն|Վրաց մարզպանութեան]] մայրաքաղաքը մինչեւ [[7-րդ դար]]ը, երբ կը գրաւուի [[արաբներ]]ու կողմէն։ Մինչ այդ Թիֆլիսի վրայ արշաւած են տարբեր զորավարներ։ [[570]]-[[580]] թուականներէն Թիֆլիս կը գտնուէր պարսիկներու ձեռքին մէջ։ [[627]] թուականին Թիֆլիսին շրջապատեցին [[Բիւզանդիա]]յի [[Հերակլիոս Ա]] կայսեր զօրքերը, սակայն քաղաքը գրաւել չյաջողեցան։ Հերակլիոսը ձգեց Թիֆլիսը եւ անցաւ [[Միջագետք]]։ [[628]] թուականին խազարները գրաւեցին Թիֆլիսը՝ Կիբուր խաքանի գլխաւորութեամբ եւ հուրի ու սուրի մատնեցին քաղաքը<ref>http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Obrasenie/frametext.htm</ref>։
 
[[7-րդ դար]]ուն Վրաստանի արեւելեան մասը կը մտնէ [[Արաբական խալիֆայութիւն|Արաբական Խալիֆայութեան]], իսկ արեւմտեան մասը՝ [[Բիւզանդիա]]յի տիրապետութեան տակ։ Խալիֆայութեան կազմին մէջ կը ստեղծուիէ Արմինիա կուսակալութիւնը, որուն մէջ կը մտնեն [[Հայաստան]]ը, [[Վրաստան]]ը, [[Աղուանք]]ը։ Թիֆլիսը առանձին ամիրայութեան կեդրոն կը դառնայ [[737]] թուականին։
 
[[735]]-[[737]] թուականներուն արաբ ոստիկան Մըրվան II-ը եւ Իբն Մուհամէտը գրաւեցին քաղաքը։ Արաբական տիրապետութեան օրով՝ Թիֆլիսը նոր զարգացմա մէջ ապրեցաւ։ Այս տարածաշրջանին մէջ վրաց մայրաքաղաքը դարձաւ Արաբական ամիրայութեան կեդրոններէն մէկը ([[Դւին]], Թիֆլիս, [[Պարտաւ]])։ [[764]] թվուականին խազարներներու դիրքը թուլացաւ Թոֆլիսի մէջ։ [[853]]-ին Խալիֆայութեան իշխանութիւնն ամրապնդելու նպատակով թուրք ոստիկան Բուղայի հրամանատարութեամբ արաբական զօրքերը կեդրոնացուեցան Թիֆլիսի մէջ։
 
Վրացական թագաւորութիւնը կը վերածնի հայ [[Բագրատունիներ]]էն սերող [[վրաց Բագրատունիներ]]ու (Բագրատիոնի) շնորհիւ։ Վերականգնուած պետութեան սահմաններուն մէջ, կը մտնէին անոնց տոհմական տիրոյթները՝ [[Տայք]]ը ({{lang-ka|ტაო}}՝ Տաօ), [[Կղարջք]]ը ({{lang-ka|კლარჯეთი}}՝ Կլարջեթի), որոնք միասին կը կոչուէին [[Տայք-Կղարջքի կիւրոպաղատութիւն]] ({{lang-ka|ტაო-კლარჯეთის სამეფო}}՝ Տաո-Կլարջեթի իշխանութիւն) եւ Քարթլին ({{lang-ka|ქართლი}})։ Թբիլիսին մնում էր թագավորության սահմաններից դուրս։ Տայքի Բագրատ կիւրոպաղատը [[963]] թուականին կը հիմնադրէ Օշկվանքը ({{lang-ka|ოშკი}}), իսկ անոր որդին՝ [[Դաւիթ Կիւրոպաղատ]]ը, կը շարունակէ անոր շինարարութիւնը եւ աւարտին կը հասցնէ [[973]] թուականին։ Այդ ժամանակներէն Տայքը եւ [[Գուգարք]]ի արեւմտեան հատուածը՝ Կղարջքը եւ [[Ջավախք]]ը ({{lang-ka|ჯავახეთი}}), կը դառնան Վրաստանի անբաժան մասը։ Գուգարքի արեւելքին մէջ, հայ Բագրատունիներու մէկ այլ պետութիւն կար՝ [[Տաշիր-Ձորագետի թագաւորութիւն]]ը։
 
[[1037]]-[[1051]] թուականներուն, վրաց թագաւոր Բագրատ IV թագաւորը անընդհատ փորձեր կը կատարէր ազատագրել Թիֆլիսը, բայց երկրին մէջ տիրող երկպառակտութեան պատճառու չյաջողեցաւ։ [[1045]] թուականին, Թֆիլիսի կառավարումը անցաւ օտարներու ձեռքը։ [[1068]] թուականին, [[սելճուկ թուրքեր]]ու սուլթան. [[Ալփ-Արսլանը]] յարձակեցաւ եւ գրաւեց Թիֆլիսեը։ XI դարու 80-ական թուականներուն քաղաքը դեռ օտարականներու ձեռքին մէջէր։
 
== Վրաստանի վերածնունդը եւ Թբիլիսը ==
[[Պատկեր:Davit Agmashenebeli.jpg|մինի|Դաւիթ IV Շինարար]]
[[1122]] թվուականին քաղաքը օտարերկրացիներու ձեռքէն ազատագրեց [[Դաւիթ IV Շինարար]]ը։ Միասին վրաց պետութեան մայրաքաղաք վերահաստատուեցաւ Թիֆլիսին՝ դառնալով թագաւորանիստ քաղաք։
XII-XIII դարերուն, Թիֆլիսի տնտեսութիւնը առաջընթացք ապրեցաւ։ Ան դարձաւ ժամանակի զարգացած քաղաքներէն մէկը, որուն բնակչութիւնը կը հասնէր 80 հազարի։ Կը զարգանային առեւտուրը եւ արուեստը։ Ձեւաւորուեցան վաճառականներու միութիւններ (համքարութիւններ), վաճառքի վարկային ընկերութիւններ (օրթաղեբի/ ორთაღები)։ Այս բոլորին արդինւքով, բարելաւուեց բնակչութեան վիճակը եւ քաղաքը ընդլայնեց իր տարածքը։ Թիֆլիսի կազմին մէջ, ընդգրկուեցան նաեւ՝ Քաշեթի եկեղեցին եւ Լուրջի վանքը (ლურჯი/Կապոյտ վանք)։ Անոր պարսպէն դուրս կը գտնուէր նշանակալի վայրերէն մէկը՝ Դիդուբէն։ Քաղաքը ընդարձակուցաւ նաեւ Կուրի ձախ ափին, ուր կառուցուեցաւ Թագաւորական ամրոցը։ Այս ժամանակաշրջանին, Թիֆլիսը բազմազգ քաղաք էր։ Վրաց թագաւորները կը վարէին տարբեր ազգութեան ու կրօնի պատկանող ժողովուրդներուն սիրաշահող եւ խրախուսող քաղաքականութիւն, որ կը նպաստէր քաղաքի տնտեսական եւ ընկերային կեանքի կայունութեան։ Այդ ժամանակաշրջանը վրաց պատմութեան մէջ, յայտնի է «Ոսկէ տարիներ» կամ «Վրաստանի վերածնունդ» անուններով։ [[Թամար թագուհի]]ին ([[1184]]-[[1213]]) իշխանութեան սկզբներուն Թիֆլիսի ազնուականները ընդուզեցան՝ ցանկալով ընդլայնել իրենց իրաւունքները։ Այդ պատճառուվ պահանջեցին նոր թագաւորական խորհուրդ (սրահ) ե հիմնուէցաւ «Կարաւի» հաստատութիւնը։
 
== Զաւթիչներու ներխուժումը ==
[[1226]] թուականին, խազար ոստիկան [[Ջալալեդի]]ն Թիֆլիսը պաշարեց, աւերեց քաղաքը եւ բնակչութեան դաժանաբար կոտորեց։ XIII դարի 40-ական թուականներէն մոնկոլները գրաւեցին քաղաքը։ Անոնք չվերացուցին վրաց իշխանութիւնը եւ Թիֆլիսը նորէն դարձաւ երկրի կեդրոն։ [[1259]] թուականին, վրաց թագաւոր Դաւիթ VI-ի գլխաւորութեամբ վրաց զօրքը ջախջախեց մոնկոլները՝ ազատագրելով Թիֆլիսը։ [[1260]] թուականին, Դաւիթ VII-ն ապստամբեց [[մոնկոլներ]]ու դէմ, սակայն ապստամբութիւնը ճնշուեցաւ։ XIV դարու 20-ական թուականներուն, մոնկոլներու լուծը թոթափելէն ետք, Թիֆլիսը դարձեալ միացեալ Վրաստանի մայրաքաղաքը կը դառնայ։ [[1366]] թ-ին, Թիֆլիսին մէջ [[ժանտախտ]]ի համաճարակ կը սկսի, որուն զոհ կ'երթայ բնակչութեան կէսը։ [[1386]] թուականին, [[Լենկ Թիմուր]]ը պաշարեց Թոֆլիսը։ Ան Վրաստանի վրայ ութ անգամ յարձակած է, որոնցմէ միայն երկուքին ժամանակ ան կրցաւ ծունկի բերել վրացիները։ Այս արշաւանքներէն ետք, Թիֆլիսի միջազգային դիրքերը թուլցան։ Վրաց Ալեքսանդր I Մեծ թագաւորը (1412-1243 թթ.) սկսաւ քաղաքի վերականգման աշխատանքները, բայց չկրցաւ վերջացնել իր նախաձեռնածը։ Արտաքին զաւթիչներու մշտական գրոհները բացասաբար ազդած էին տնտեսութեան վրայ։ Քաղաքի որոշ թաղամասեր կը շարունակէին աւերակներու մէջ մնալ։ [[1444]] թվուականին, քաղաքը անցաւ [[Թաւրիզ]]ի (Իրան) ենթակայութեան տակ՝ [[Ջահան-Շահ]]ի օրով։ [[15-րդ դար]]ու 70-ական թուականներուն Թիֆլիս նորէն պարսիկներու ձեռքին մէջն էր (Ուզում-Հասանի զօրքերը կեդրոնացուած էր Վրաստանին մէջ)։
[[1490]] թուականին, Վրաստանը մաս տուաւ եւ անոր տարածքին մէջ ձեւավորուեցան առանձին թագաւորութիւններ՝ օտար տիրակալներու իշխանութեան տակ։ Միայն Թիֆլիսը դարձաւ վրաց թագաւորներու քաղաքական եւ վարչական կեդրոնը։ [[1522]] թուականին, Թիֆլիսի մէջ, հաստատուեցան պարսիկները։ Երկու տարի անց, վրաց թագաւոր՝ Դաւիթ X-ը ազատագրեց քաղաքը։ [[1524]]-[[1541]] թուականներուն քաղաքը խաղաղ ապրեցաւ։
[[Պատկեր:Saakadze monument.jpg|մինի|300px|Գէորգ Սաակաձէի արձանը Թիֆլիսի նոյնանուն հրապարակին մէջ։]]
Վերանորոգուեցան հին շինութիւնները եւ կառուցուեցան նորերը, զարգացան առեւտուրն ու մշակոյթը։ [[1541]] թուականին, քաղաքը գրաւեց Իրանի Շահ [[Թամազ I]]-ը։ [[1578]] թուականին Չիլդիրիի պատերազմին, [[օսմանցիներ]]ը յաղթեցին վրացիներուն, այնուհետեւ Հիւսիսային Կովկասը անցաւ օսմանցիներուն տիրապետութեան տակ։ Թիֆլիսը նոր թշնամիի ձեռքին մէջ իյնկաւ։ Վրաց թագաւոր Սիմոն I-ը կը փորձէր քաղաքը ազատել նախ պարսիկներէն, ետքը օսման բռնապետներէն, բայց չյաջողեցաւ։ [[1609]] թուականին սպարապետ դարձաւ՝ Գէորգի Սաակաձէն։ XVII դարու առաջին կոսուն պարսիկները դաժան ասպատակութիւններ իրականացուցին Թիֆլիսի մէջ, որուն արդիւնքով ան հիմնութեան մէջ աւերուեցաւ։ [[1633]] թուականէն, երբ քաղաքի նահանգապետ նշանակուեցաւ Ռոստոմը, Թիֆլիս նորէն զարթօնք ապրեցաւ։ Դարձեալ աշխուժացաւ տնտեսական եւ մշակութային կեանքը։ Ան որոշակի գումար տրամադրեց քաղաքի բարելաւման համար։ [[1700]] թուականին Թիֆլիսի բնակչութիւնը կը կազմէր 20 հազար։ Քաղաքը նորրն զարթօնք կ'ապրի, կ'աճէր բնակչութեան թիւը։ Այս ընթացքով, հանքային ջուրերու տարածքին մէջ, բաղնիքներ կառուցուեցան։ [[1709]] թուականին, հիմնուեցաւ քաղաքի առաջին տպարանը, ուր տպագրուեցաւ [[Շոթա Ռուսթավելի|Շոթա Ռուսթավելու]] «[[Ընձենավորը]]» պոէմը։ [[1723]] թուականին, քաղաքը կրկին գրաւեցին օսմանցիները, իսկ [[1735]] թուականին՝ Իրանի [[Նադիր շահ|Շահ Նադիրը]] ետ գրաւեց այն։ [[1784]] թուականին՝ վրաց թագաւոր [[Հերակլ II]]-ը ազատագրեց քաղաքը։ [[1755]] թուականին հիմնուեցաւ իմաստասիրաց ճեմարան։ [[1762]] թուականին [[Քարթլի]]ն ու [[Կախեթի մարզ]]ը միաւորուեցան եւ անոնց մայրաքաղաք դարձաւ Թիֆլիս։ XVII դարի 70-ական թուականներուն Թիֆլիս կ'արտադրէր աղ եւ կաւէ անոթներ։ XVII դարու վերջին արտադրական արդիւնաբերութիւնը առաւել զարգացաւ։ [[1795]] թուականին, Իրանի շահ Աղա-Մահմեդ Խանը գրաւեց Թոֆլիսը, որուն հետեւանքով թուլցաւ տնտեսութիւնը (Կրծանիսի պատերազմ)։
 
== Վարչական բաժանում ==
[[Պատկեր:Tbilisi detailed map new.jpg|մինի|Թիֆլիսի վարչական բաժանում]]
Ներկայ դրութեամբ Թիֆլիս կը բաժանուի հետեւեալ շրջաններու.<ref>[http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=RUS&sec_id=5024 Տարածաշրջանային տարածքային միաւորներ] // Թիֆլիսի մունիցիպալային պորտալ։</ref>
* [[Հին Թիֆլիս]] (ძველი თბილისი)
* [[Վակե-Սաբուրթալո]] (ვაკე-საბურთალო)
* [[Իսանի-Սամգորի]] (ისანი-სამგორი)
* [[Դիդուբի-Չուղուեթի]] (დიდუბე-ჩუღურეთი)
* [[Գլդանի-Նաձալադևի|Գլդանի-Նաձալադեւի]] (გლდანი-ნაძალადევი)
* [[Դիդգորի]] (დიდგორი)
 
== Ֆիզիքաշխարհագրական առանձնայատկութիւնները ==
=== Աշխարհագրական դիրքը ===
Թիֆլիս կը գտնուի [[Թիֆլիսեան աւազան]]ի՝ մօտ 30ք.մ. նեղ եզրագծով կը ձգէ [[Կուր գետ]]ի հովիտով եւ լեռներու՝ 3 կողմէն կից լանջերով։ Ծովի մակերեւոյթէն բարձրութիւնը 380-770 մեթր է։ Թիֆլիսի մերձակայքին մէջ կ'առանձնացուին 6, 7, 8 բալանի սեյսմիկ գոտիներ։ Արեւելքին, հարաւին եւ մասամբ արեւմուտքին մէջ, սահմանը կ'անցնի Գարդաբանեան շրջանով, հիւսիսին եւ արեւմուտքի մնացյալ մասին մէջ՝ [[Մցխեթի մունիցիպալիտետ|Մցխեթեան շրջանով]]։
 
== Քաղաքի տեսարաններ ==
Տող 63 ⟶ 30՝
Abanotubani.jpg|Բաղնիքներու թաղ, Թիֆլիսի հնագոյն շինութիւններէն
Tbilisi_Bathhouse3.jpg|Աբանոթուբանի
Theatre institute.jpg|Թատրոնի հիմնարկշէնք
Balletto, Tbilisi.jpg|Կեդրոնական շատրւաններշատրուաններ
Rustaveli theatre.jpg|«ՌուսթաւիՌուսթավելի» թատրոն
</gallery>
</center>
[[Պատկեր:Sameba panorama.jpg|մինի|կենտրոն|1024px|ԹբիլիսիիԹիֆլիսի ՍուրբՍ. ԵրրորդությանԵրրորդութիւն մայր տաճարիտաճարին համայնապատկերհամայնապատկերը]]
 
== Բնակչութիւն ==
{{Wikidata/Population}}
 
== Նշանաւոր Թիֆլիսահայեր ==
== Մշակույթը ==
[[Պատկեր:005 tbilisi armenians.jpg|150px|մինի|Նշանաւոր թիֆլիսահայեր՝ միասնական լուսանկարի մը մէջ՝ մինչեւ 1917]]
=== Մշակութային նշանակությունը ===
* [[Արամ Խաչատուրեան]] - Երաժշտահան, ժողովրդական ազգային մասնագէտ նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ։
[[Պատկեր:Narikala Fragment.jpg|110px|մինի|Նարիկալա բերդէն փոքրիկ հատուած մը]]
[[Պատկեր:Tbilisi Mtkvari Kur.JPG|160px|մինի|Կուր գետը։ Հեռուն&nbsp; [[Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար (Թբիլիսի)|Ծմինդա Սամեբա]] մայր տաճարն է։]]
 
Թիֆլիս Վրաստանի հինաւուրց մշակութային կեդրոններէն մեկն է։ Քաղաքի հարաւ-արեւմտեան մասին մէջ կը գտնուի անոր պատմական ակունքը՝ [[Հին Թիֆլիս|Հին քաղաք]] իր նեղ փողոցներով, ուր մինչեւ այսօր պահպանուած են [[միջնադար]]եան ճարտարապետութեան գիծերը։
 
Այստեղ կարելի է գտնել [[թուրքեր]]ու [[16-րդ դար|16]] - [[17-րդ դար|17]]դդ. Կողմէն վերակառուցուած Նարիկալա միջնաբերդի փլատակները, [[Անչիսխատի]] քարէ եւ [[Մետեխի]] եկեղեցիները, [[Սիոնի]] եւ [[Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար (Թիֆլիսի)|Սամեբա]] տաճարները։
 
Ժամանակէն Թիֆլիսի թաղամասերը ստացած են եւրոպական տեսք. շքեղ բազմահարկ տուներու ճակատամասերը շրջապատուած են լայն պուրակներով ու խիտ ծառերով պողոտաներով։
 
== Թատրոնները ==
[[Պատկեր:Mardjanishvili Theatre Tbilisi.jpg|մինի|250px|Թիֆլիսի Կ. Մարջանաշուիլիի անբւան ակադեմիական թատրոնը։]]
[[Պատկեր:Rustaveli Theatre Facade (front), Tbilisi.JPG|մինի|250px|Թիֆլիսի Շոթա Ռուստավելիի անուան ակադեմիական թատրոնը։]]
Թիֆլիս յայտնի էր իր հարուստ թատերական աւանդութիւններով։ [[Յունուար 14]]-ին կը նշուի վրացական թատրոնի ամենամեայ տօնը։ Հենց այդ օրը, 1850 թուականին է առաջին անգամ Թիֆլիսի մէջ ցուցադրուած վրացական թատրոնի հիմնադիր [[Գէորգ Էրիսթաւի]]ի հեղինակած պիեսը։ Այդ ժամանակաշրջանին, ան կը համարուէր առաջին ու միակ արհեստաւարժ թատրոնը։ Այսօր Վրաստանի մայրաքաղաքին մէջ կը գործեն տարբեր ուղղութիւններուն ու ժանրերուն պատկանող աւելի քան մէկ տասնեակ թատրոններ։
 
Վրաստանի Առաջաւոր Թատրոններն են.
 
* [[Վրաստանի Մարջանիշուիլու անուան թատրոն|Թիֆլիսի Կ. Մարջանաշուիլիի անուան ակադեմիական թատրոն]]ը
* [[Շոթա Ռուսթավելու անուան պետական ակադեմիական թատրոն|Թիֆլիսի Շոթա Ռուստաւելիի անուան ակադեմիական թատրոն]]ը, որ կը գտնուի Ռուսթաւելիի հրապարակին մէջ։<ref name="bse7">Սովետական Մեծ Հանրագիտարան</ref>
* Թիֆլիսի մէջ կը գործէ նաեւ՝ աշխարհի առաւել հին թատրոններէն մէկը՝ [[Թիֆլիսի Պետրոս Ադամեանի անուան պետական հայկական դրամատիկական թատրոն]]ը, որ միակ մշակութային կառոյցն է, որ կը գտնուի Հայաստանի տարածքէն դուրս։ Ան աւելի քան 150 տարեկան է։
* Թիֆլիսի Ս.Ախմեթելիի անուան պետական թատրոնը;
* Թիֆլիսի Վ.Աբաշիդզէի անուան երաժշտական թատրոնը, որ հիմանդրուած է Միխաիլ Չիաուրելիի եւ Դ. Դենիլադզեյի ջանքերով 1934 թ.՝ 1926 թուականէն գործող վրացական “Կոոպթատրոն” երաժշտական-դրամատիկական շրջիկ թատրոնի բազայի հիմքին մէջ։
* Թիֆլիսի [[Հայտար Ալիև|Հայտար Ալիեւ]]ի անուան Ազրպէյճանական դրամատիկական թատրոնը, որ հիմնադրուած է դեռ ցարական ժամանակաշրջանի օրով՝ 1909 թուականին։ 1922 թ.՝ Խորհրդային ժամանակաշրջանին մէջ, ստացած է պետական թատրոնի կարգավիճակ։
* Թիֆլիսի Ցարական թաղամասի թատրոնը։
* Թիֆլիսի թատերական նկուղը։
* Վրաստանի Պալաիշուիլիի անուան օփերայի եւ բալետի թատրոնը՝ մայրաքաղաքի խոշոր մշակութային օճախներէն մէկը, որ հիմնադրուած է 1851 թ. եւ կը գտնուի [[Ռուսթավելի]]ի պողոտային մէջ։
* Թիֆլիսի Ռեզօ Գաբրիադզեյի անվուան տիկնիկային թատրոնը։
* Թիֆլիսի պատանի հանդիսատեսի թատրոնը՝ [[Կովկաս]]ի տարածքին մէջ առաջին մանկական թատրոններէն մէկն է, որ հիմնադրուած է 1927 թուականին՝ Նիքոլայ Մարշակի կողմէն։
* Թիֆլիսի Ա.Գրիբոեդովի անուան ռուսական դրամատիկական թատրոնը, որ հիմնադրուած է 1932 թուականին։ Ան կը գտնուի Ռուսթաւելիի պողոտային մէջ։
* Թիֆլիսի Վերիկո թատրոնը, որ հիմնադրուած է Կոտէ Մախարաձէի եւ Սոֆիկօ Չիաուրելիի կողմէն։
 
== Յայտնի Թիֆլիսահայեր ==
[[Պատկեր:005 tbilisi armenians.jpg|150px|մինի|Նշանաւոր թիֆլիսահայերը միասնական լուսանկարի մէջ՝ մինչեւ 1917 թուական]]
* [[Արամ Խաչատուրեան]] - Կոմպոզիտոր, ժողովրդական ազգային մասնագէտ նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ։
* [[Յակոբ Յակոբեան (գրող)|Յակոբ Յակոբեան]] – բանաստեղծ։
* [[Նար-Դոս]], գրող։
* [[Սայեաթ-Նովա]] - նոր շրջանի բանաստեղծ-աշուղ։
* [[Սերգէյ Փարաջանով]] - [[20-րդԻ. դար]]ու խոշորագոյնմեծագոյն կինոռեժիսորբեմադրիչ, նկարահան [[ՀՀ ժողովրդական մասնագէտ]] ([[1990]] թ.), [[ՈւքրանիաՈւքրանիոյ]]յի ժողովրդական մասնագէտ ([[1990]] թ.):
* [[Վիքթոր ՅամբարձումեանՀամբարձումեան]] - աստղագէտ եւ աստղաֆիզիքոս, տեսական աստղաֆիզիքայիաստղագիտութեան հիմնադիրներէն մէկը։
* [[Տիգրան Պետրոսեան]] - աշխարհի [[շախմատճատրակ]]ի նախկին չեմպիոն։ախոյեան։
* [[Ակիմ Թամիրով]] – թատրոնի եւ կինոյիշարժապատկերի ազգութեամբ հայ ամերիկացի դերասան։
* [[Միքայէլ Թարիվերդիև|Միքայէլ Թարիվերդիեւ]] - սովետական երգահան, Ռուսիոյ ժողովրդական մասնագէտ, ֆիլմերու երաժշտութեան հեղինակ։
* [[Իսահակ Ալիխանեեան]] - դերասան, [[ՀԽՍՀ]] ժողովրդական մասնագէտ ([[1923]] թ.), [[ՎԽՍՀ]] ժողովրդական մասնագէտ ([[1941]] թ.)։
 
== Պատկերասրահ ==
Տող 128 ⟶ 61՝
Քուռը.jpg|Քուռը
Աբանոթուբանի.jpg|Աբանոթուբանի
Շարդենի փողոցը.jpg|ՇարդենիՇարտենի փողոցը
Սաքսոֆոնահարը.jpg |Սաքսոֆոնահարը
Հայկական պանթեոնը.jpg|Հայկական պանթեոնըպանդէոնը
Սիոն եկեղեցին.jpg|Սիոն եկեղեցին
Մետեխի եկեղեցին.jpg|Մետեխի եկեղեցին
Նարիկալա եկեղեցին.jpg|Նարիկալա եկեղեցին
Նարիկալա ամրոցի պարիսպները.jpg|Նարիկալա ամրոցիամրոցին պարիսպները
Մակդոնալդս.jpg|ՄակդոնալդսՄաքտանլտս
</gallery>
 
== Քոյր Քաղաքներ ==
[[Պատկեր:Tbilisser-platz-saarbruecken.jpg|մինի|300 px|Ճանապարհային նշան, որ կը յիշեցնէ քաղաքներու բարեկամութեան մասին։ ([[Սաարբրիւկկէն]], [[Գերմանիա]])]]
 
* {{դրօշ|Հայաստան}} [[Երևան|Երեւան]] ({{lang-hy|Երևան}}), [[Հայաստան]] (1976)<ref>[http://www.armenia.ge/ru/armenia/yerevan/yer-brothers Եղբայր քաղաքներ ]</ref>
* {{դրօշ|Գերմանիա}} [[Սաարբրիւկկէն]] ({{lang-de|Saarbrücken}}), [[Գերմանիա]] (1975)<ref name=sister>[http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=RUS&sec_id=4571 Եղբայր քաղաքներ]</ref>
<div class="references" style="-moz-column-count:2; column-count:3; -webkit-column-count:2;">
* {{դրօշ|Սլովենիա}} [[Լիւբլիանա]] ({{lang-sl|Ljubljana}}), [[Սլովենիա]] (1975)<ref name=sister/>
* {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Ադլանդա]] ({{lang-en|Atlanta}}), [[ԱՄՆ]] (1987)<ref name=sister/>
* {{դրօշ|ԱՄՆ}} [[Սան Անդոնիո]] ({{lang-en|San Antonio}}), [[ԱՄՆ]] (1994)
* {{դրօշ|Իտալիա}} [[Պալերմո]] ({{lang-it|Palermo}}), [[Իտալիա]] (1987)<ref name=sister/>
* {{դրօշ|Մեծ Բրիտանիա}} [[Բրիստոլ]] ({{lang-en|Bristol}}), [[Մեծ Բրիտանիա]] (1988)<ref name=sister/>
* {{դրօշ|Ղազախստան}} [[Աստանա]] ({{lang-kz|Астана}}), [[Ղազախստան]] (2005)<ref name=sister/>
* {{դրօշ|Լեհաստան}} [[Վարշաւա]] ({{lang-pl|Warszawa}}), [[Լեհաստան]] (2010)<ref name=sister/>
* {{դրօշ|Մոլդովա}} [[Քիշնև]] ({{lang-mo|Chişinău}}), [[Մոլդովա]] (2011)<ref>[http://www.chisinau.md/tabview.php?l=ro&idc=526&id=2563 Oraşe înfrăţite] // Քիշնևի պաշտօնական կայքէջ {{ref-md}}</ref>
* {{դրօշ|Ռուսաստան}} [[Տոմսկ]] ({{lang-ru|Томск}}), [[Ռուսաստան]] (2002)
* {{դրօշ|Ռուսաստան}} [[Գրոզնի]] ({{lang-ce|Соьлжа-ГӀала}}), [[Ռուսաստան]]
* {{դրօշ|Քաթար}} [[Դոհա]] ({{lang-ar|قطر}}), [[Քաթար]] (2012)<ref>[http://russian.people.com.cn/31520/7840292.html Թիֆլիսի և Դոհան դարձան քոյր քաղաքներ]</ref>
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
Տող 163 ⟶ 78՝
* [http://www.info-tbilisi.com Տեղեկութիւն-Թիֆլիս]
* [http://www.hotels.ltd.ge Թիֆլիսի հիւրանոցները]
* [http://www.akumb.am/entry.php/803-Weekend-%D5%A8-%D5%8E%D6%80%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4 Շաբաթավերջը Վրաստանի մէջ]
* [http://web.sanet.ge/meskhitb/tiflis ”Тифлисъ и его окрестности” 1913 թուականի հրատարակին մէջ]
* [http://www.akumb.am/entry.php/803-Weekend-%D5%A8-%D5%8E%D6%80%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%B4 Weekend-ը Վրաստանի մէջ]
{{Արտաքին յղումներ}}
 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թիֆլիս» էջէն