|
'''Ծարիր'''<ref>http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&dt=HY_HY&query=%D5%AE%D5%A1%D6%80%D5%AB%D6%80</ref>, քիմիական տարր, նշանակումը՝ <big>'''Sb'''</big> ({{lang-la|Stibium}}-էն), կարգահամարը՝ 51 է, հիւլէական զանգուածը՝ 121.75։ Պարբերական համակարգի 5<sup>րդ</sup>5րդ պարբերութեան 5<sup>րդ</sup>5րդ խումբի քիմիական տարր։ Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ <sup>121</sup>Sb (57.25%) եւ <sup>123</sup>Sb (42.75%)։
== ՊատմությունՊատմութիւն ==
Ծարիրը յայտնի է տակաւին հնագոյն ժամանակներէն։ Արեւելքի երկիրներուն մէջ ան կիրառուած է մօտ 5000 տարի առաջ՝ անօթներ եւ սպասքներ պատրաստելու համար։ Ք.աԱ. 19<sup>րդ</sup> դարուն [[Հին Եգիպտոս]]ին մէջ ծարիրափայլի փոշին (բնական Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>), օգտագործած են հոները սեւցնելու համար։ [[Հին Յունաստան]]ին մէջ ծարիրը յայտնի եղած էր եղած որպէս stimi եւ stibi, հոստեղէն ալ՝ {{lang-la|stibium}}-ը։ Եւրոպական մի քանի մը լեզուներուն մէջ ընդունուած է նաեւ antimonium անուանումը։ Եգիպտացիները ծարիրը կը պատկերէին<hiero>034:D46-G17-F21:D4</hiero> գաղափարագիրի տեսքով:
== Քիմիական Յատկութիւններ ==
Երկրակեղեւին ծարիրի պարունակութիւնը 5•10<sup>−5</sup>% է (ըստ զանգուածի)։ ԱմէնատարածուածԱմենատարածուած միներալը ծարիրափայլն է՝ Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>։ Ծարիրը յայտնի է քանի մը ալոտրոպ ձեւափոխութիւններով։ Սովորական գորշ ծարիրը ճերմակ֊արծաթափայլ մետաղ մըն է, խտութիւնը՝ 6690 քկ/մ³, հալման ջերմաստիճանը՝ 630, 5 °C, եռմանը՝ 1635-1645 °C։ Միացութիւններուն մէջ կը ցուցաբերէ +5, + 3 եւ -3 արժէքականութիւն։ Սովորական ջերմաստիճանին օդին մէջ ծարիրը չօքսիդանարչ'օքսիտանար, հալման ջերմաստիճանէն բարձր տաքացնելիստաքցնելու պարագային կ'այրուէ՝այրի՝ յառաջացնելով Sb<sub>2</sub>O<sub>3</sub> օքսիտը (ճերմակ ծուխ)։
[[Պատկեր:Antimony massive.jpg|ձախից|մինի|120px|Ծարիրի հանքաքարի բնակտոր]]
[[Պատկեր:Antimony-pentafluoride-monomer-3D-balls.png|ձախից|մինի|120px|Ծարիրի կազայինհնգա[[փղուոր|կազային հնգափղուոր]]իտի (SbF<sub>5</sub>) կառուցուածքը]]
Աշխոյժ կը փոխազդէ հալոկեններու հետ՝ տալով եռարժէք հալոկենիտներ։ Միացութիւններ կ'կը յառաջացնէ [[արսէն]]ի, [[ծծումբ]]ի եւ [[Լուսաբեր (քիմիական տարր)|լուսաբերի]] հետ (հալելիսհալելով),. [[ազոտ]]ի եւ [[ջրածին]]ի հետ՝ չառաջացներչ'առաջացներ, ծարիրաջրածինը կը ստացուէստացուի անուղղակի ճանապարհով։ճամբով։ Ջուրի եւ նոսրնօսր թթուներու հետ չփոխազդեր։չի փոխազդեր։ Դանդաղ կը փոխազդէ խիտ աղաթթուի եւ ծծմբական թթուի հետ՝ յառաջացնելով համապատասխանաբար՝ SbCl<sub>3</sub> եւ Sb<sub>2</sub> (SO<sub>4</sub>)<sub>3</sub> աղերը։ Խիտ ազոտական թթուով կ'օքսիդանայ՝օքսիտանայ՝ յառաջացնելով բարձրարժէք օքսիտ, որըոր կը նստէնստի <sub>x</sub>Sb<sub>2</sub>O<sub>3</sub>•<sub>y</sub>H<sub>2</sub>O բաղադրութեամբ։ [[Թթուածին]]ի հետ ծարիրնծարիրը կը կ'յառաջացնէ Sb<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, Sb<sub>2</sub>O<sub>4</sub> եւ Sb<sub>2</sub>O<sub>5</sub> օքսիտները։
օքսիտները։ Եռարժէք ծարիրի հիտրօքսիտը՝ Sb (OH)<sub>3</sub>, գոյութիւն ունի միայն ջրային լուծոյթին մէջ։ Ծարիրի միջմետաղական միացութիւնները (AlSb, GaSb, InSb եւ այլն) կիսահաղորդիչներ են։ Բազմաթիւ մետաղներուն հետ ծարիրն կ'յառաջացնէ տարբեր համաձուլուածքներ, որոնց վրա ալ հիմնուած է անոր կիրառութիւնը։ ▼Եռարժէք ծարիրի հիտրօքսիտը՝ Sb (OH)<sub>3</sub>, գոյութիւն ունի միայն ջրային լուծոյթին մէջ։
▲օքսիտները։ Եռարժէք ծարիրի հիտրօքսիտը՝ Sb (OH)<sub>3</sub>, գոյութիւն ունի միայն ջրային լուծոյթին մէջ։ Ծարիրի միջմետաղական միացութիւնները (AlSb, GaSb, InSb եւ այլն) կիսահաղորդիչներ են։ Բազմաթիւ մետաղներուն հետ ծարիրնծարիրը կը կ'յառաջացնէ տարբեր համաձուլուածքներ, որոնց վրավրայ ալ հիմնուած է անոր կիրառութիւնը։
== Կիրառութիւն ==
ՄիացություններնՄիացութիւնները օգտագործվումօգտագործուած են օրգանականօրկանական սինթեզումսինթեզով (օրինակ՝ SbCl<sub>3</sub>, SbCl<sub>5</sub>), [[ռետին]]ի արդյունաբերության մեջարդիւնաբերութեան (Sb<sub>2</sub>S<sub>3</sub>, Sb<sub>2</sub>S<sub>5</sub>) ևեւ այլ բնագավառներում։բնագաւառներու մէջ։ ՄտացվումԿը էմտածուի հանքը (սուլֆիդայինսուլֆիտային կամ օքսիդայինօքսիտային) մետալուրգիականմետաղագործական կամ հրամետալուրգիականհրամետաղագործական եղանակներով մշակելիս։մշակել։
== Ծարիրը օրկանիզմինօրկանիզմի մէջ ==
Ծարիրի պարունակութիւնը (100 կ. չոր նիւթին) բոյսերուն մէջ 0.006 մկ. է, ծովային կենդանիներու օրկանիզմին մէջ՝ 0.02 մկ., ցամաքային կենդանիներուն մօտ՝ 0.0006 մկ։մկ.։ Ծարիրը կենդանիներու եւ մարդու օրկանիզմ կը մտնէ շնչառական գործարաններու կամ ստամոքսաղիքային համակարգի միջոցաւ։միջոցով։ Ծարիրի կենսաբանական դերը յայտնի չէ։ Ծարիրն ընտրողաբար կը կուտակուէկուտակուի վահանաձեւ գեղձին, [[լեարդ]]ին, [[փայծաղ]]ին մէջ։ Ծարիրի սահմանային թոյլատրելի քանակութիւնը 10<sup>−5</sup>-10<sup>−7</sup> կրամ է՝ 100 գկ. չոր հիւսուածքին։հիւսուածքին մէջ։
===Պաշարները===
USGS վիճակագրութեան համաձայն ծարիրի ներկայիս պաշարները պիտի սպառուէնսպառուին 13 տարիներունտարիներու ընթացքին: Թէեւ, կը սպասուէնսպասուին նոր պաշարներու յայտնաբերումը:
{|class="wikitable"
|+[[2015 թուական|2015-ին]] աշխարհի ծարիրի պաշարը
! Երկիր !! Պաշարներ <br>(ծարիրի<br> պարունակութեան<br> թօնթոն) !! Ընդհանուրի %-ը
|-
|{{դրօշ|Չինաստան}} [[Չինաստան|Չինաստանի ԺՀ]]
|7.05
|-
|{{դրօշ|ԱՄՆ}} [[ԱՄՆ|Միացեալ նահանգներՆահանգներ]]
|60 000
|3.02
|2.52
|-
|{{դրօշ|ՀարավայինՀարաւային ԱֆրիկաԱփրիկէ}} Հարաւ-Ափրիկեան հանր.
|27 000
|1.36
| 