|
| պատկեր2 = Flag of Furinkazan.svg
| լայնություն2 = 120
| նկարագրություն2 = {{resize|90%|Միջնադարեան ճափոնական Ֆուրինքազան 風林火山 ռազմական դրաւշըդրօշը: Վրան գրուած է՝ «Քամիին պէս արագ, անտառին պէս հանդարտ, հուրին պէս կատաղի, լերան պէս անսասան»}}
}}
'''Ճափոներէն''' ({{lang-ja|日本語}} {{ստեղ|{{աուդիո|ja-nihongo.ogg|<small>նիհօնկօ</small>}}}}), [[Ասիա|արեւելաասիական]] լեզու։ Վիճելի կը համարուի որեւէ լեզուաընտանիքին պատկանելը։պատկանիլը։ Ճափոներէնը մայրենի լեզու է 127 միլիոն մարդոց՝ գլխաւորապէս [[Ճափոն]]ի մէջ ապրողներուն համար։ Ըստ աշխարհի լեզուներու դասակարգման՝ խօսողներու թիւով 8-րդն է։ Ճափոներէնը պաշտօնական լեզու է [[Ճափոն|Ճափոնի]]ին մէջ։
=== Գրենական Համակարգ ===
ՃապոներէնինՃափոներէնի մէջ կը գործածուենգործածուին միաժամանակ մի քանի գրենական համակարգեր։ Անիկա իրմէ կը ներկայացնէ երեք հիմնական գրենական համակարգերու խառնուրդ։ ԱտոնքԱսոնք են՝ չինական ''[[քանճի]]'' գրանշանները, որ կը գործածուենգործածուին ինչպէս չինական ծագումով բառերը, ''մարդ'' (人), ''ծառ '' (木), ''լեռ'' (山), այնպէս եւ նման կամ նոյն նշանակութեան ճապոներէնճափոներէն բառերը գրառելու համար եւ երկու վանկակազմական՝ [[հիրականա]] եւ [[քաթաքանա]] գրենական համակարգերը։ Երբեմն կը գործածուենգործածուին նաեւ [[լատինական գիրեր]]ը, հիմնականին մէջ՝ հապաւումներույապաւումներու պարագային։ Կը պատահի, որ քանճիով գրուող որոշ բառեր կը գրառուենգրառուին նաաեւնաեւ քաթաքանայքաթաքանա գիրերով, օրինակ՝ մարդ (ヒト, ''հիթոյ'')
[[Հիրականա]] նիշերն աւելի յաճախ կը գործածուենգործածուին զուտ ճափոնական, քան չինական ծագումով բառերը նշանակելու համար։ ԱտկէԲացի բացիատկէ, ատոնք կը գործածուենգործածուին նաեւ գաղափարագիրերով գրառուող բառերու փոփոխական մասերը գրառելու համար։ Մասնաւորապէս, ատիկա կ'արուիըլլայ [[քանճի]]ն բայերու խոնարհումներու կամ ածականի խոնարհումներուածանցի վերջաւորութիւններ կցելու համար։
[[Քաթաքանա]] նիշերը հիմնականին մէջ կը գործածուենգործածուին պատկերելու համար օտար բառերը, բոյսերու եւ կենդանիներու անունները եւ յուզական արտայայտչականութեան համար։ Օրինակ« «Ռուսիոյ Վլատիվասթոք քաղաքին անունը կը դառնայ ''Ուրաթուօսութոքու'' (ウラジオストク), իսկ սառնանոյշին համար կը գործածուի [[անգլերէն]] ice cream-ի ''աիսու քուրի:մու'' (アイスクリーム) տառադարձումը:
ՊատմականորէնՊատմականօրէն, [[քանճի]]ի քանակի սահմանափակումներ ընելու փորձերը սկսուածսկսած են տակաւին 19-րդ դարու կէսերէն, սակայն, ատոնք չեն դարձած կառավարական միջամտութեան առարկայ մինչեւ [[Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ին [[Ճափոն]]ի պարտութիւն կրելը։ ԵտպատերազմեանՅետպատերազմեան ժամանակաշրջանին եղած են տարբեր քննարկումներ, ընդհուպ մինչեւ [[քանճի]]էն ամբողջութեամբ հրաժարիլը եւ ''րոմաճիի''՝ լատինական գիրերու բացառիկ գործածութիւն մտցնելը։
==== Ուսուցումը ====
Ճափոնցի աշակերտները [[քանճի]] սորվիլը սորվիլ կը սկսենսկսին տարրական դպրոցի առաջին դասարանէն։ [[Ճափոն]]ի կրթութեան նախարարութեան մշակած ծրագիրով կ'առանձնացուէառանձնացուի ''քեոյքու քանճի''ի (''կրթութեան քանճի'') 1 .006 պարզ գրանշան, որոնք երեխան պէտք է սորվի մինչեւ վեցերորդ դասարանն աւարտելը։ Երեխաները միջնակարգ դպրոցէն ներս կը շարունակեն սորվել եւս 1 .130 գրանշան, արդիւնքին տիրապետելով 2 .136 ''ճոեոյ քանճի''։ Ճոեոյ քանճիի պաշտօնական ցանկը վերանայուած է քանի մը անգամներ, սակայն անոնց պաշտօնական քանակը հիմնականին մէջ մնացած է նոյնը։
=== Հարցական Նախադասութիւններ ===
Հարցերն ունենունին նոյն կառուցուածքը, ինչայսինքն՝ պատմողական նախադասութիւնները։ Տարբերութիւնն անիկա է, որ վերջին մասը կ'ուժգնանայ։աւելնայ։ Հարցը պաշտօնական արտայայտելու համար կ'աւելացուիաւելցուի «''-քա''» վերջնածանց։վերջածանց։
:Օրինակ՝ «''իի տեսու''» (いいです)։ «Լաւ է»-ն կը դառնայ ''իի տեսու-քա'' (いいですか。) «Լաւ է՞»։
Շատ ոչ պաշտօնական դէպքերինդէպքերուն խօսակցի հանդէպ ուշադրութիւնը շեշտելու համար կ'աւելացուիաւելցուի ''-նոյ'' ([[の]]) վերջնածանցը՝վերջածանցը՝ ''Տոշիթէ քոնաի-նոյ'' «Ինչո՞ւ (դուն) չես գար»։ Որոշ պարզ հարցեր կը ձեւակերպուենձեւակերպուին առարկան հարցական ուժգնութեամբ նշելով, ինչը կ'արուիըլլայ խօսակցի ուշադրութիւնը հրաւիրելու համար՝ ''Քորէ վա'' «Ասիկա՞», ''Օ-նամաէ վա'' (お名前は？) «(Ի՞նչ է քու) անո՞ւնը »։
Ժխտականները կը ձեւավորուեն՝ձեւաւորուին՝ բայը խոնարհելով։
:Օրինակ՝ ''Փան օ թապերու'' (パンを食べる。) «Ես հաց պիտի ուտեմ» կամ «Ես հաց կ'ուտեմ» արտայայտութիւնը կը դառնայ ''Փան օ թապենաի'' (パンを食べない。) «Ես հաց չպիտի ուտեմ» կամ «Ես հաց չեմ ուտեր»։
Այսպէս ըսուած «'''-թէ'''» բայաձեւը կը գործածուի տարբեր նպատակներով՝ կա՛մ ընթացող, կա՛մ կատարեալ կերպի ժամանակներու համաձայնեցման համար բայերը կապակցելու։
:(''Ասակոհան օ թապեթէ սուկու տեգաքերու'' «Ես պիտի ուտեմ նախաճաշս եւ անմիջապէս պիտի գնամ»), թոյլտւութիւնթոյլտուութիւն խնդրելու պարագային (տեքաքեթէ-մո իի) «Կրնա՞մ ես գնալ» եւ այլն։
«''Տա''» (հասարակ), «տեսու» (բարեկիրթ) բառը հանգուցային բայ է։ Անիկա մոտաւորապէսմօտաւորապէս կը համապատասխանէ [[հայերէն]] «լինել»-ը, սակայն, յաճախ կը հանդիպէհանդիպի նաեւ այլ դերերին՝դերերուն՝ ներառեալ ժամանակ նշող, երբ բայը կը խոնարհուի՝ ընդունելով անցեալի հասարակ «''տաթթա''» եւ բարեկիրթ «''տեշիէայ''» ձեւերը։
«Ընել» (''սուրու'', բարեկիրթ ձեւը՝ ''շիմասու'') բայը յաճախ կը կիրառուի գոյականներէն բայեր ստանալուն համար (''րեորի սուրու'' «թխել», ''պենքեոյ սուրու'' «սորվիլ», եւ այլն) եւ շատ կը հանդիպէհանդիպի ժամանակէն ժարկոնային բառեր ստեղծելունստեղծելու ատենը։ատեն։ Ճափոներէնն ունէունի նաեւ հսկայական քանակութեան բաղադրեալ բայեր։
:Օրինակ՝ ''թոպիտասու'' «դուրս թռչիլ», որնոր ստացուած է ''թոպու'' «թռչիլ, ցատկել» + ''տասու'' «դուրս հանել, արձակել» միացութենէ։
=== Րենտաքու ===
Ճափոներէնի բառակազմութիւնն ունի առանձնայատկութիւն մը, երբ որոշ պարագաներուն բառարմատի առաջին խուլ բաղաձայնը կը դառնայ զրնգուն, եթեեթէ անկէ առաջ կայ մեկմէկ ուրիշ բառարմատ կամ նախդիր։ Այդ երեւոյթը ճափոներէն կ'ըսուի՝ ''րենտաքու'' 連濁, թարգմանաբար՝ հնչեղաւորում։
Րենտաքուն կիրառելու ոչ մեկէեկ որոշակի օրինաչափութիւն կայ։ Բնորոշ օրինակ մըն է ճափոնական ''քաթաքանա'' 片仮名 ևեւ ''հիրականա'' 平仮名 այբուբեններու անունները։ Միեւնոյն ''քա'' 仮 արմատն առաջին պարագային կը կարդացուի խուլ ''ք''-ով, իսկ երկրորդ դեպքինդէպքին կը կատարուի ''րենտաքու'' եւ ''ք''-ն փոխակերպուելով կը դառնայ զրնգուն ''կ''։
''Րենտաքուի'' օրինակներ՝
: ''հիթոյ'' + ''հիթոյ'' > ''հիթոպիթոյ'' ( «մարդ» + «մարդ» → «մարդիկ») ;
: ''թոքի'' + ''թոքի'' > ''թոքիտոքի'' ( «ժամանակ» + «ժամանակ» → «երբեմն») ;
: ''թէ'' + ''քամի'' > ''թէկամի'' ( «ձեռք» + «թուղթ» → «նամակ»):
==== Լայմընի Օրէնք ====
Ամերիկացի լեզուաբան Պենճամին Լայմընի ({{resize|90%|{{Լեզու en|Benjamin Smith Lyman}}}}) անունով կոչուած օրէնքը կ'ըսէ, որ, եթէ բաղադրեալ բառի երկրորդ արմատին մէջ արդենարդէն կայ հնչեղ բաղաձայն, ապա անիկա րենտաքուի չենթարկուեր՝չ'ենթարկուիր՝
::''եամայ'' + ''քաճի'' → ''եամաքաճի'', այլ ոչ ''եամակաճի'' («լեռ» + «կրակ» → «անտառի հրդեհ»)
::''հիթորի'' + ''թապի'' → ''հիթորիթապի'', այլ ոչ ''հիթորիտապի'' ( «մարդ մը» + «ճամբորդութիւն» → «մենակովմինակ ճամբորդիլճամբորդել»)
Րենտաքուն կը կատարուի այն բառերու 60%-ին մէջ, որոնց մէջ հնարաւոր է ըստ Լայմընի օրէնքի։
* ։ ''-քէյ'' -計, չափող գործիքներու անուններուն համար՝ ''քիացու'' 気圧 մթնոլորտային ճնշում-''քիացուքէյ'' 気圧計 ճնշաչափ;
* ։ ''-շեոյ'', ''-ճեոյ'' -所, հաստատութիւններու անուններուն համար՝ ''սայպան'' 裁判 դատ-''սայպանշեոյ'' 裁判所 դատարան։
Ճափոնական մշակոյթի արտահանումէն շատ բուն ճափոնական բառեր [[եւրոպա]]կան լեզուներուն մէջ դարձած են սովորական եւ այսօր կը գործածուենգործածուին նաեւ [[հայերէն|հայերէնի]]իմ մէջ՝ ''քամիքազե'', ''օրիկամի'', ''սուտոքու'', ''սամուրայ'', ''ցունամի'', ''սուշի'' եւ այլն։
| 