|
'''Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ''' ([[1 Սեպտեմբեր]]<ref>Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նշված ամսաթիվը պայմանական է եւ վիճարկվում է որոշ մասնագետների կողմից։ Տես, օրինակ, [http://www.argumenti.ru/history/n130/37528 Ե՞րբ է սկսվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։] — Վալենտինա Ֆալինի հիշողությունները // «Արգումենտի նեդելի» № 18 (104), 7 մայիսի 2008 {{ref-ru}}</ref> [[1939]] - [[2 Սեպտեմբեր]] [[1945]]<ref>[https://books.google.am/books?id=GOofAAAAMAAJ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի պատմություն 1939—1945]. 1982. С. 465. Սեպտեմբերի 2 — Ճափոնիայի անվերապահ կապիտուլիացիայի ստորագրման օր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի վերջ։ {{ref-ru}}</ref>), պատերազմ երկու համաշխարհային ռազմաքաղաքական դաշնակիցներու միջեւ,: մարդկայինՄարդկային պատմութեան մեջ ամենաարիւնառու հակամարտութիւնը (համաշխարհային պատերազմ)։ Վերջինիս մէջ ներքաշուածքաշուած են այդ ժամանակ գոյութիւն ունեցող պետութիւններէն 61-ը (աշխարհի բնակչութեան 80%-ը)։ Ռազմական գործողութիւններըգործողութիւններ տեղի ունեցած են երեք մայրցամաքներու եւ չորս ովկիանոսներու մէջ։ Երբեւէ տեղի ունեցած միակ ռազմական բախումն է, երբ օգտագործուած է հիւլէական զէնք։ Պատերազմը դարձաւ շուրջ 60 միլիոն զոհերու պատճառ։
== Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին սկիզբը ==
=== Պատերազմին պատճառները ===
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը արդիւնքն էր խոշոր պետութիւններու միջեւ քաղաքական, տնտեսական եւ գաղափարական խոր եւ անհաշտ հակասութիւններու։ [[Նացիստական Գերմանիա|Գերմանիա]]<nowiki/>ն, [[Իտալիա]]ն եւ [[Ճափոն]]ը, գտնելովորոշելով, որ յօգուտ իրենց ուժերու յարաբերակցութիւնը փոխուած է հօգուտ իրենց, պայքար ծաւալեցին աշխարհի մէջ [[Անգլիո]]յ, [[Ֆրանսա]]յի եւ [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ի]] քաղաքական տիրապետող դիրքերը վերացնելուվերցնելու եւ աշխարհի նոր վերաբաժանման նպատակով։
Անոնց համար կարեւոր խնդիր էր նաեւ [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միութեան]] տապալումը եւ համայնավարական վտանգի վերացումը։ Իսկ Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի հիմնական նպատակն էր պահպանել իրենց տիրապետող քաղաքական եւ տնտեսական դիրքերը։ ԱՄՆ-նը թէեւ պատերազմի առաջին փուլինփուլի ընթացքին պաշտօնապէս չեզոքչէզոք դիրք կը գրաւէր, սակայն աւելի համակիր էր անկլոԱնգլօ-ֆրանսական խմբաւորման։
=== Պատերազմի սկիզբը եւ Լեհաստանի գրաւումը ===
Ֆաշիստական Գերմանիոյ առաջին զոհը եղավեղաւ [[Լեհաստան]]ը։ Պատրաստուելով ռազմական գործողութիւններու ընդդեմընդդէմ Լեհաստանի՝ Հիթլերը դեռ 1939 թուականի Ապրիլին նշած էր, որ անհրաժեշտ է ''«յարձակիլ Լեհաստանի վրայ առաջին իսկ հնարաւորութեան դեպքովդէպքով»''։
Պատերազմի սկիզբը Գերմանիան ուներունէր 100-էն աւելի բաժանմունք, 4400 ինքնաթիռ եւ մոտմօտ 100 խոշոր նաւեր եւ սուզանաւեր։
[[Պատկեր:Second world war europe animation small.gif|շրջափակել|250px|Պատերազմի ընթացքը Եւրոպայի մէջ]]
Հիթլերը կ'ակնարկէր [[Երիտասարդ Թուրքեր]]ու կողմէնկողմէ [[1915]] թ.թուականին [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի եւ [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] միւս տարածքներուն մէջ իրականացուած [[Հայոց Ցեղասպանութիւն|հայերու ցեղասպանութիւնը]], որ մնացած էր անպատիժ։
[[1 Սեպտեմբեր]][[1939]]-ի առաւոտեանառաւօտեան գերմանական զորքերըզօրքերը ներխուժեցին [[Լեհաստան]]։ Այդ տարին պաշտոնապէսպաշտօնապէս ընդունուած է որպէս Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբ։ Նոյն օրը երեկոյաներեկոյեան ԳերմանիայինԳերմանիոյ հանձնուեցաւյանձնուեցաւ Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի բողոքի նոտան<ref name="GB">Gerhart Binder. Epoche der Entscheidungen/ Eine Geschichte des 20. Jahrhunderts. Sechste Auflage. Stuttgart-Degerloch: Seewald Verlag. 1960.</ref>։ Վերջիններս սպառնացին, որ եթէ Գերմանիան չդադարացնէչդադարեցնէ ռազմական գործողութիւնները եւ իր զորքերըզօրքերը դուրս չբերէ Լեհաստանի տարածքէն, ապա անոնք կը կատարեն Լեհաստանի հանդէպ իրենց պարտաւորութիւնները։ ԽոսքըԽօսքը այստեղ այն մասին էր, որ [[25 Օգոստոս]] [[1939]]-ին Անգլիոյ եւ Լեհաստանի միջեւ ստորագրուած էր փոխադարձ օգնութեան պայմանագիր։ Համանման պայմանագիր կնքուած էր նաեւ Ֆրանսայի եւ Լեհաստանի միջեւ։ Սակայն Գերմանիան՝ հաշուի չառնելով վերջնագիրի բնոյթ կրող անկլոԱնգլօ-ֆրանսական նոտան, շարունակեց իր հարձակողականյարձակողական գործողութիւնները։
[[3 Սեպտեմբեր]] [[1939]]-ին Անգլիան եւ Ֆրանսան պատերազմ հայտարարեցինյայտարարեցին Գերմանիային։Գերմանիոյ։ Անոր պատերազմ հայտարարեցինյայտարարեցին նաեւ Մեծ Բրիտանիոյ գաղութները [[Ավստրալիա|Աւստրալիա]]ն, [[Նոր Զելանտա]]ն, [[Քանատա]]ն եւ [[Հարավաֆրիքեան Հանրապետութիւն|ՀարավՀարաւ-ԱֆրիքեանԱփրիկեան Միութիւնը]]։<ref>II. Weltkrieg / Dokumentation Das III.Reich. Gütersloch: Mohndruck Graphische Betriebe GmbH. 1989</ref>. Սակայն Հիթլերը վստահ էր, որ Անգլիան եւ ՖրանսանՖրանսան՝ Լեհաստանը փրկելու համար լուրջ քայլերու չեն դիմէր Լեհաստանը փրկելու համարդիմած, եւ ան չի սխալեցաւ։չսխալեցաւ։ ԱնկլոԱնգլօ-ֆրանսական սպառնալիքները խոսքինմիայն այնխօսքի կողմմէջ չանցան։մնացին։ Գերմանիոյ հարձակումէնյարձակումէն անմիջապէս էտք ԽՍՀՄ-ը եւ ԱՄՆ-ն հայտարարեցինյայտարարեցին իրենց չեզոքութեանչէզոքութեան մասին։
Սեպտեմբերի կէսերուն Գերմանիան արդէն գրաւուածգրաւած էր Լեհաստանի տարածքի համարեայգրեթէ կեսըկէսը, վերջինիս ռազմաքաղաքական պարտութիւնը այլեւս ոչ մէկ կասկած չէր հարուցանէր։ Այդ պահին խաղի մէջ մտավմտաւ Խորհրդային Միութիւնը։
[[Պատկեր:Second world war europe 1935-1939 map de.png|մինի|250px|Պատերազմը 1935-1939 թթ.թուականներուն]]
=== ԽՍՀՄ-ի տարածքային ընդարձակումը ===
Խորհրդային Միութիւնը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբնական փուլն օգտագործեց իր տարածքնտարածքը ընդարձակելու եւ միջազգային դիրքերնդիրքերը ուժեղացնելու համար։ [[17 Սեպտեմբեր]] [[1939]]-ին Խորհրդային զօրքերը մտան Լեհաստան։<ref>Գաբրիել Գորոդեցկի [http://scepsis.ru/library/id_451.html «Լեդակոլի միֆը։ «Պատերազմի նախօրեին»։] {{ref-ru}}</ref> 12 օր տեւած պատերազմական գործողութիւններու ընթացքին խորհրդային զորքերըզօրքերը առաջ շարժեցան 250-350 քմ,.: գրաւեցինԳրաւեցին Արեւմտեան [[Ուքրանիա]]ն եւ Արեւմտեան [[Պելառուս]]իա<nowiki/>ը, որոնք Լեհաստանին անցած էին 1920 թ.։թուականին։ ԱնցկացուածԿատարուած ընտրութիւններու արդիւնքին մէջարդիւնքին՝ այդ երկու շրջաններուն ալմէջ յայտարարուեցխնյայտարարուեցան խորհրդային իշխանութիւն։ Անոնք դիմեցին ԽՍՀՄ Գերագոյն Խորհուրդին՝ ԽՍՀՄ-ի կազմի մեջ մտնելու խնդրանքով։ [[1 Նոյեմբեր]] [[1939]]-ին բաւարարուեցաւ ուքրաինացիներուն, իսկ [[Նոյեմբեր 2|2 Նոյեմբեր]]-<nowiki/>ին՝ պելոռուսներու պահանջը։ Այդ շրջանները համապատասխանաբար մտան [[Ուքրանիայ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ուքրանականուքրանական]] եւ [[Պելառուսի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւն|Պելոռուսականպելոռուսական]] Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւններու կազմին մէջ։
Այսպիսով՝Այսպէսով՝ գերմանական եւ խորհրդային զորքերուզօրքերու հարուածներու տակ ինկավինկաւ լեհական պետութիւնը։ Խորհրդային միութիւնը [[1939]] թ.-իթուականի աշնան [[Էսթոնիա]]յին, [[Լաթվիա]]յին եւ [[Լիթվա]]յին պարտադրեց փոխադարձ օգնութեան համաձայնագիր ստորագրել։ Ան, ըստ այդ հրամանագրի, ''«Խորհրդային միութեան եւ մերձպալթեան երկիրներու անվտանգութիւնը ամրապնդելու նպատակով»'' իրավունքիրաւունք ստացաւ այդ երկիրներուն մէջ ունենալ ռազմածովային եւ ռազմաօդային յենակայաններ։
=== Խորհրդա-ֆիննականֆինլանտական պատերազմը ===
{{Հիմնական հոդված|Խորհրդա-ֆիննական պատերազմ (1939—1940)}}
Խորհրդային Միութիւնը, իր հիւսիսային սահմաններու եւ Լենինկրատի (այժմ՝ [[Սանկտ Փեթերպուրկ]]) անվտանգութիւնը ապահովելու պատրուակով, [[30 Նոյեմբեր]] [[1939]]-ին պատերազմպատերազմիլ սկսաւ [[Ֆինլանտա]]յի դէմ։ ՖիննականՖինլանտական պատերազմը ցոյց տուաւ Խորհրդային Միութեան անբաւարար պատրաստուածութիւնը ռազմական տեսակետէն։տեսակետէ։ ՀարձակումըՅարձակումը Ֆինլանտայի վրայ բողոքի մեծ ալիք առաջացուց աշխարհի վրայ։ [[14 Դեկտեմբեր]] [[1939]]-ին [[Ազգերու լիկա]]ն ԽՍՀՄ-ին, վտարեց իր շարքերէն։ ԽՍՀՄ-ին մեծ զոհողութիւններու գնով հաջողեցաւյաջողեցաւ հասնիլ որոշակի յաջողութիւններուարդիւնքներու, եւ [[13 Մարտ]] [[1940]]-ին ստորագրուեցաւ խորհրդա-ֆիննականֆինլանտական հաշտութեան պայմանագիր։ Խորհրդային Միութիւնը 30 տարի ժամկետովժամկէտով պիտի վարձակալէր [[Խանկո թերակղզի|Խանկօ թերակղզի]]ն եւ հարակէնհարաւէն կղզիները՝ ռազմական յենակայան կառուցելու համար<ref>[http://heninen.net/sopimus/1940.htm Ռուս-ֆինլանդական հաշտության պայմանագիր] Հոդված III, Մոսկուա, 12 մարտ 1940. {{ref-ru}}</ref>։
[[Պատկեր:Second world war europe 1939 map de.png|մինի|250px|Լեհաստանի գրաւումը ԽՍՀՄ-ի եւ Գերմանիայի կողմէն]]
=== Խորհրդային Միութեան հետագայյետագայ առաջխաղացումները ===
Յաջորդ տարուայտարուան ամռանամրան Խորհրդային Միութեան մաս դարձան [[Պեսարապիա]]ն եւ Հիւսիսային [[Պուքովինա]]ն։ Այդ տարածքները, որ կը պատկանէին [[Ռոմանիա|Ռումանիոյ]]յին, ան հարկադրուած եղաւ զիջիլ ԽՍՀՄ-ին՝ վերջինիս ճնշման ներքոյ։
[[1940]] թ.թուականի ամռանամրան սրուեցանսրեցին Խորհրդային Միութեան յարաբերութիւնները մերձպալթեան պետութիւններուն հետ։ ԽՍՀՄ-ը կ'անհանգստանար, որ անոնք կրնան ԳերմանիայիԳերմանիոյ, ինչպես նաեւ Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի հակախորհրդային քաղաքականութեան յենակէտ դառնալ։ Յունիս ամսուայամսուան ընթացքին Լաթվիայի, Լիթվայի եւ Էսթոնիայի մէջ, ոչ առանց Խորհրդային Միութեան միջամտութեան,միջամտութեան՝ տեղի ունեցան պետական յեղաշրջումներ, եւ այդ երկիրներուն մէջ հաստատուեցան խորհրդային կարգեր։ Անոնք դիմեցին ԽՍՀՄ Գերագոյն Խորհրդին՝ ԽՍՀՄ կազմին մէջ մտնելու խնդրանքով։ [[1940]] թ.թուականի Օգոստոսին անոնց այդ խնդրանքը բաւարարուեցաւ։
== Նախապատերազմական իրադարձութիւններ ==
=== ԻտալիայիԻտալիոյ ներխուժումը Եթովպիա (1935) ===
[[Պատկեր:Mussolini truppe Etiopia.jpg|thumb|left|[[Պենիթօ Մուսոլինի]]ի ստուգայցը զինուորներուն [[Երկրորդ Եթովպա-իտալական պատերազմ|Եթովպա-իտալական պատերազմ]]ի ժամանակ, 1935թ.1935թուական]]
[[Երկրորդ Եթովպա-իտալական պատերազմ]]ը [[գաղութատիրական պատերազմ]] էր, որսոր կսաւսկսաւ 1935 թուականի հոկտեմբերինՀոկտեմբերին եւ աարտեցաւաւարտեցաւ 1936 թուականի Մայիսին: Պատերազմը սկսաւ իտալացիներու ներխուժմամբ [[Եթովպական կայսրութիւն]], որ տեղի ունեցաւ [[Իտալական Սոմալի]]այէն եւ [[Իտալական Էրիթրեա|ԷրիթրեաԷրիթրէա]]յէն<ref>{{cite book|url=https://books.google.am/books?id=GtCL2OYsH6wC |title=Cultural Sociology of the Middle East, Asia, and Africa: An Encyclopedia |author1=Andrea L. Stanton |author2=Edward Ramsamy |author3=Peter J. Seybolt |page=308 |accessdate=6 April 2014|isbn=9781412981767 |date=5 January 2012 }}</ref>: Պատերազմի հետեւանքով գրաւուեցաւ Եթովպիան եւ այն բռնկեց նոր ստեղծուած [[Իտալական Արեւելեան ԱփրիկաԱփրիկէ]] գաղութին (''Africa Orientale Italiana''), բացի այդ այն ցոյց տուաւ [[Ազգերու Լիկա]]յի թուլութիւնը խաղաղութեան ամրապնդման գործնթացիգործընթացի մէջ: Իտալիան եւ Եթովպիան կը համարուէին Ազգերու ԼիկայիՄիութեան անդամ, սակայն ԼիկանՄիութիւնը ոչ մէկ բան կատարեց պատերազմը չթոյլատրելուարգիլելու համար{{sfn|Barker|1971|pp=131–2}}: Գերմանիան միակ եւրոպական տէրութիւնն էր, որ բացէ ի բաց սատարեց ներխուժումը: Իտալիան ի պատասխան սատարեց ԳերմանիայինԳերմանիոյ [[Աւստրայի դաշնային պետութիւն|ԱւստրիայիԱւստրիոյ]] կլանմանկալանման հարցին մէջ{{sfn|Kitson|2001|p=231}}:
=== ՍպանիայիՍպանիոյ քաղաքացիական պատերազմ (1936–39) ===
[[Պատկեր:Bundesarchiv Bild 183-H25224, Guernica, Ruinen.jpg|thumb|[[Կեռնիքայի ռմբակոծութիւն]]ը 1937 թուականին [[Սպանիայի քաղաքացիական պատերազմ|Սպանիոյ քաղաքացիական պատերազմ]]ի ժամանակ:]]
Երբ բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմը Սպանիոյ մէջ, Հիթլերը եւ Մուսոլինին ռազմական օգնութիւն ցուցաբերեցին ազգայնականներուն, որոնց կը գլխաւորէր զօրավար [[Ֆրանցիսքօ Ֆրանքօո|Ֆրանցիսքօ Ֆրանքօ]]ն: ԽՍՀՄ-ը կը սատարէր գործող կառավարութեանը, [[Սպանիոյ երկրորդ հանրապետութիւն|ՍպանիայիՍպանիոյ հանրապետութեանը]]: Աւելի քան 30.000 օտարերկրացի կամաւորականներ, յայտնի որպէս [[Միջազգային գումարտակի զինուորներ]], նոյնպէս կը կռուէին ազգայնականներու դէմ: Գերմանիան եւ ԽՍՀՄ-ը օգտագործեցին այս պատերազմը որպէս միջոց փորձարկելուփորձարկել իրենց զէնքերը եւ մարտավարութիւնները: Ազգայնականները յաղթեցին քաղաքացիական պատերազմին՝ 1939 թուականի Ապրիլին եւ ՖրանքոնՖրանքօն դառնալով բռնապետ, մենակալ` պաշտօնապէս մնաց չէզոքչէզոք՝ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին, սակայն գլխաւորապէս կը սատարէր Առանցքին{{sfn|Payne|2008|page=271}}: Գերմանիայի հետ բարեկամութիւնը ընդգծելու համար անոնք ուղարկեցին [[Երկնագոյն զօրաբաժնի|կամաւորներու]], որպէսզի մարտնչին Արեւելեան ռազմաճակատին{{sfn|Payne|2008|page=146}}:
=== Ճափոնի ներխուժումը Չինաստան (1937) ===
[[Պատկեր:Shanghai1937IJA ruins.jpg|thumb|left|[[Ճափոնական Կայսերական բանակ]]ի զինուորները [[Շանհայի ճակատամարտ]]ին, 1937 թուական:]]
1937 թուականին Ճափոն նուաճեց Չինաստանի ներկայիս մայրաքաղաք [[Փեքին]]ը [[Մարքօ Փոլօ կամուրջի պատահար]]էն յետոյ, որ առիթ դարձաւ, որպէսզի Ճափոնը ներխուժէ Չինաստան{{sfn|Eastman|1986|pp=547–51}}: ԽՍՀՄ-ն արագօրէն ստորագրեց Չինաստանի հետ չհարձակմանոչ յարձակման պայմանագիր եւ սկսաւ հումք մատակարարել Չինաստանին: Սեպտեմբերէն Նոյեմբեր ամիսներուն [[Ճափոն]] յարձակեցաւ [[Թայուանի ճակատամարտ|Թայուան]]ի վրայ<ref name="Guo 1971 221">{{Harvnb|Guo|2005}}</ref><ref name="Hsu & Chang 1971 221">{{Harvnb|Hsu|Chang|1971|pp=195–200}}.</ref>: [[Կեներալիսիմուս]] [[Չան Քայշի]]ն պատրաստեց իր լաւագոյն բանակը, որպէսզի [[Շանհայի ճակատամարտ|պաշտպանէ Շանհայը]], սակայն երեք ամիս տեւած կռիւներէն յետոյ Շանհայը ինկաւ: Ճափոնցիները շարունակեցին հետետ մղել չինական զօրքերուն` նուաճելով մայրաքաղաք [[Նանքինի ճակատամարտ|Նանքինը]] 1937 թուականի Դեկտեմբերին: Նանքինի անկումէն յետոյ տասնեակ հազարաւոր, եթէ ոչ հարիւր հազարաւոր չինացիներ կոտորուեցան ճափոնցիներու կողմէնկողմէ<ref>Levene, Mark and Roberts, Penny. ''The Massacre in History''. 1999, page 223-4</ref><ref name=tot>Totten, Samuel. ''Dictionary of Genocide''. 2008, 298–9.</ref>:
1938 թուականի ՄարտինՄարտին՝ Չինականչինական ազգայնական զօրքերը յաղթանակ տարին իրենց առաջին [[Թաերչժուանի ճակատամարտ|մեծ ճակատամարտ ԹաերչժուանումԹաերչժուան]]<nowiki/>ի մէջ, սակայն ատկից յետոյատկէյետոյ նուաճեցին [[Սույչժոու]] քաղաքըքաղաք՝ Մայիսին{{sfn|Hsu|Chang|1971|pp=221–230}}: 1938 թուականի Յունիսին չինական զօրքերը փորձեցին կանգնեցնել ճափոնցիներու յառաջխաղացումը` ջրհեղեղ կազմակերպելով Դեղին գետի վրայ, եւ այդ ժամանակ տուաւ չինացիներուն կազմակերպել իրենց պաշտպանութիւնը [[Ուհան]]ի մէջ, սակայն [[Ուհանի ճակատամարտ|քաղաքը նուաճեցին]] ճափոնցիները Հոկտեմբերին{{sfn|Eastman|1986|p=566}}: Ճափոնցիներու ռազմական յաղթանակները այն արդիւնքը չունեցան ինչպէս ծրագրած էին ճափոնցիները, քանի որ Չինաստանի կառավարութիւնը դեռ կը գործէր [[Չունցին]]ի մէջ եւ կը շարունակէր պատերազմը{{sfn|Taylor|2009|pp=150–2}}{{sfn|Sella|1983|pp=651–87}}:
== Ծանօթագրութիւններ ==
| 