«Կողբ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{Բնակավայր|կարգավիճակ=Գիւղ}}
[[Պատկեր:Tuzluca.jpg|250px|մինի|'''Թուզլուճա (Կողբ)''']]
'''Կողբ''', գիւղ [[Հայաստան|Հայաստանի]] [[հիւսիս]]-[[արեւելքը]], մարզկեդրոնէնմարզ կեդրոնէն 52 քմ. հիւսիս-[[արեւմուտք]], սահմանամերձ գիւղ է, սահմաննսահմանը հեռու է 4,7 քմ., Կողբ գետի ափին, [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանէն]] 4 քմ. հեռաւորութեան վրայ։ [[Երեւան|Երեւանէն]] 195 քմ։քմ.։ Կը համարուի [[Տաւուշի մարզ|Տաւուշի մարզի]] ամենամեծ գիւղական համայնքը։ Ներկայիս բնակչութիւնը՝ 4420 հոգի (2011)։ Հարեւան համայնքներն են [[Նոյեմբերեան|Նոյեմբերեանը]] եւ [[Բերդաւան|Բերդաւանը]]։
 
== Աշխարհագրութիւն ==
Տող 7.
 
== Կլիմա ==
Կլիման մեղմ է, ամրան եւ ձմրան ջերմաստիճանները՝ չափաւոր։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը կը կազմէ +13 °C, իսկ տեղումները 600-700 մմ։մմ.։ Գարունը կարճատեւ է եւ անձրեւային, աշունը՝ մեղմ ու տեւական։
 
== Պատմութիւն ==
Ըստ [[Մովսէս Խորենացի|Մովսէս Խորենացիի]], Կողբափոր գաւառը գտնուած է Գուգարաց բդեշխութեան կազմին մէջ եւ հիմնուած է [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] հիւսիսային սահմանները պաշտպանելու համար<ref name="hay_patmutyun">Փաւստոս Բիւզանդ, Մովսէս Խորենացի՝ «Պատմութիւն Հայոց» 387 թ</ref>։ Կողբ բառը [[հայերէն]] ամրոց բառի հոմանիշներէն է։
[[Պատկեր:Village_Center_of_Koghb.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Village_Center_of_Koghb.jpg|ձախից|մինի|300x300փքս|Կողբ գիւղի կենդոնըկեդրոնը]]
Կողբի՝ տարածաշրջանի եւ Հայաստանի հնագոյն բնակատեղի ըլլալու մասին կը վկայեն հազարամեակներու հնութիւն ունեցող պատմական յուշարձանները, հին բնակատեղիները, դամբարանները եւ պեղուած նիւթերը։ Կողբի մշակոյթի կեդրոնը կը գործէ Կողբի պատմութեան թանգարանը։
[[Պատկեր:Koghb_School_№2.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Koghb_School_%E2%84%962.jpg|alt=|մինի|Կողբի N2 դպրոց]]
Ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, որ գիւղը գոյութիւն ունեցած է շատ աւելի վաղ ժամանակներէ։ Կողբափորի պատմութիւնը այնքան հին է, որ դեռեւսթերեւս կան հետքերը հեթանոսական ժամանակներու աւերուած կառոյցներու։
 
Հայաստանի մէջ առաջին գիւղական մշակութա-տնտեսական արտելը (ՀԷԿ, փայտամշակման միութիւն, սղոցարան՝ [[1921 թուական|1921]]-ին), առաջին գիւղական հիւանդանոցը ([[1920 թուական|1920]]-ին) եւ փորձնական անտառտնտեսութիւնը ([[1922 թուական|1922]]-ին) հիմնուածենհիմնուած են Կողբի մէջ։ Մինչեւ 1928-ին դպրոցի շէնքի կառուցումը, Կողբի մէջ գործած է ծխական դպրոց, աւելի ուշ դասերը տեղի ունեցած են մասնաւոր տուներու մէջ։ Այդուհանդերձ գիւղին մէջ գիտակրթական մակարդակը եղածուեղած ու պահպանուած է բարձր հիմքերու վրայ։
 
Շուրջ 5100 բնակչութիւն ունեցող Կողբին մէջ կը գործէ երկու միջնակարգ դպրոց, երկու մանկապարտէզ, երկու գրադարան, մշակոյթի կեդրոն, գեղարուեստի դպրոց, երաժշտական դպրոց։ Կողբի մէջ կը գտնուին Նոյեմբերեանի անտառտնտեսութիւնը, զինուորական զօրամասը, «Զիկատար» անտառի ուսուցման տարածաշրջանային կեդրոնը եւ այլ արտադրական, գործակցական, հասարակական կազմակերպութիւններ։
 
== Բնական ռեսուրսներ ==
Կողբը եւ իր շրջակայ տարածքները՝ անտառները, հարուստ են օգտակար հանածոներով՝ [[երկաթ]], [[սնդիկ]], Ciolite, իսկ անտառները՝ արքայախնձորով, նուշով, նուռով, ձիթապտուղով (տնային պայմաններու), կիտրոնովլեմոնով, ընտանի խնձորով եւ այլն:
 
== Համայնապատկեր ==
Տող 59.
 
== Տնտեսութիւն ==
Բնակչութիւնը կը զբաղուիզբաղի անասնապահութեամբ եւ պտղաբուծութեամբ։
 
== Մշակոյթ ==
[[Պատկեր:Sculpture_of_Koghb.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Sculpture_of_Koghb.jpg|աջից|մինի|Կողբի 1-ին փողոցին մէջ գտնուող քանդակ: Հեղինակ՝ Լեւոն Աբովեան]]
Կը գործէ Կողբի [[Մշակոյթ|մշակոյթի]] կեդրոնը, գեղարուեստի դպրոցը, կը գործէ [[թատրոն]] եւ տիկնիկայնտիկնիկային թատրոն։
 
== Պատմամշակութային կառոյցներ ==
Տող 70.
=== Մշկավանք ===
[[Պատկեր:Մշկավանք.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D5%84%D5%B7%D5%AF%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84.jpg|մինի|Մշկավանք]]
Գիւղի հարաւային մասին մէջ, 3 քմ. հեռաւորութեամբ, Կողբագետի աջ մասը՝ անտառապատ բլուրի բարձրադիր հարթակի վրայ, կառուցուած է [[Մշկավանք]] (Մշակավանք) եկեղեցին։ Պահպանուած են եկեղեցւոյ արեւմտեան ճակատին կից գաւիթը՝ արեւելեան՝ անկիւնային մասերու խուցերով։ Մշկավանքի կառուցման մասին ճշգրիտ թուային տուեալներ չկան, բայց առկայ է Վարդան Արեւելցիի յիշատակութիւնը [[1219 թուական|1219]]-ի երկրաշարժի մասին, ուր կը նշուի Մշկավանքի անուանումը։
 
=== Ագեղցի ===
Ագեղցի (5-7-րդ դար) Գիւղատեղի եկեղեցի։ Գիւղէն 2 քմ. հարաւ-արեւմուտք՝ Ագեղցի կոչուող հին գիւղատեղը կը պահպանուին եռանաւ եկեղեցւոյ դահլիճի կիսաւերպատըկիսաւեր պատը, արեւելեան թեւը՝ կիսաշրջաաձեւկիսաշրջանաձեւ խորանով եւ կից աւանդարներով, միւս կողմերու պատերը՝ կէս բարձրութեամբ։ Եկեղեցին մուտքեր ունեցած է հարաւային եւ հիւսիսային կողմերէն։կողմերէ։ Պատերու ոչ մեծ հաստութիւնը, կամարներու եւ թաղերու բացակայութիւնը, հիմք կու տան ենթադրելու, որ եկեղեցին եղած է փայտածածկ։
 
=== Սուրբ Աստուածածին ===
Սուրբ Աստուածածին, Կողբի կեդրոնական եկեղեցիեկեղեցին, 5-րդ դարդար՝ պահպանուած են կիսաւեր խորանները եւ երեք գերեզմանաքար։ [[1936 թուական|1936]]-ին եկեղեցին քանդած են։
 
=== Տուարաեղցի (Տուարագեղցի) ===
Կողբի տարածքը հարուստ է յատկապէս միջնադարեան յուշարձաններով, այդ ժամանակներուն յատուկ կառոյց է «Տուարաեղցի» կոչուող պազիլիկ եկեղեցին, որ կիսաւեր վիճակի մէջ կը գտնուի հին գիւղատեղը՝ գետի ձախ ափին։ Կանգուն է արեւելեան պատը, խորանի գմբեթարդի զգալի մասով։ Միւս կողմերը պատերու մէկ մասը պահպանուած է տարբեր չափերով։ Եկեղեցւոյ շուրջը հին գերեզմանոց է։ Ճանապարհաշինութեան ժամանակ բացուած եւ ի յայտ են եկած քարարկղային գերեզմաններ։
[[Պատկեր:Մշկավանքի_մակետ.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D5%84%D5%B7%D5%AF%D5%A1%D5%BE%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%AB_%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A5%D5%BF.jpg|մինի|Մշկավանքի նախանմուշնախանմոյշ, Կողբի պատմամշակութային նմուշներունմոյշներու թանգարան, հեղինակ [[Սուրէն Աբովեան]]]]
 
=== Ամուրիներու Սար ===
Կողբի արեւմտեան բարձունքին վրայ կը գտնուի խաչարձաններով այս գերեզմանատեղին։ Այն կը հանդիսանայ 30 ամուրի կողբեցիներուկողբացիներու գերեզմանատեղին, որոնք կռուելով եւ փախուստի մատնելով լեզգիներուն՝ յետագայինհետագային այդ նոյն սարին վրայ կը սպանուին համալրուած լեզգի հրոսակներու կողմէ։<br />
[[Պատկեր:Amuriner.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Amuriner.jpg|աջից|230x230փքս]]
 
=== Կողբի երկրորդ անյայտ եկեղեցին ===
Այս եկեղեցուեկեղեցիի վերաբերեալ որոշ տեղեկութիւններ կան հայկական միջնադարեան արուեստին նուիրուած աշխատութիւններումաշխատութիւններու մէջ: Եկեղեցին գտնուած է Կողբ գիւղի ներկայիս կեդրոնական հրապարակիցհրապարակին մօտ 300 մէտրմեթր դէպի հիւսիս -արեւմուտք ընկածինկած բարձրադիր մասումմասի մէջ (Հրաչիկ Տիգրանի Աբովեանի (Ճուղուրանց) տնամերձ հողամասումհողամասի մէջ, որտեղուր այժմ նրաանոր բակն ու օժանդակ շինութիւնն է): Յուշարձաններու պեղման աշխատանքներուն` 1939-40թթ.40 ձեռնամուխթուականներուն էձեռնմուխ եղելեղած է ճարտարապետական յուշարձաններու պահպանման կոմիտեիհիմնարկի աշխատակից Հ. Եղիազարեանը, որըոր վերահաս պատերազմի հետեւանքով հնարաւարութիւնհնարաւորութիւն չիչէ ունեցելունեցած աւարտել այնզայն: Քանի որ եկեղեցին աւերուած է 1219թ.1219 թուականին երկրաշարժիցերկրաշարժին, ապա Հ. Եղիազարեանը եկեղեցուեկեղեցիի 42 հատ զարդաքարերը տեղափոխած է Սանահինի ԱմէնափրկիչԱմենափրկիչ եկեղեցի, ուր եւ մինչեւ հիմա դրանքանոնք պահպանւումկը ենպահպանուին: Պեղումներու արդիւնքներուցարդիւնքներուն երեւումերեւած է, որ եկեղեցին եղած է միանաբմիակապ թաղակապ դահլիճ, հարաւային կողմումկողմը` աւագ խորանին կից ունեցած է երկար ձգուած աւանդատուն, իսկ դրաանոր արեւմտեան շարունակութեան վրայ` եկեղեցուեկեղեցիին մնացած մասը բռնած է կամարակապ երկու բացուածքով արտաքին սրահը: ՆերքուստՆերքինը եղած է սուաղուած եւ որմնանկարներով պատածպատուած: Բացուած են մեծ թուով քանդակազարդ քարեր, խաչքարերիխաչքարերու, կոթողներու բեկորներ, գիպսէ քանդակներու ձուլածոյ կտորներ եւ այլն: Պեղումներու սակաւ տուեալներով իսկ ենթադրելի է, որ Կողբում բացուածԿողբի եկեղեցին իր հարաւային թեւի յօրինուածքով սէրտսերտ ընդհանրութիւն ունի Կողբափորին հարեւան Տաշիրի, ինչպէս նաեւ ներկայիս Վրաստանի տարածքումտարածքին գտնուող սրահաւոր միանաւ յուշարձաններու հետ:
 
== Հասարակական կառոյցներ ==
Տող 96.
Կողբի մէջ մարզանքը միշտ եղած է բարձր մակարդակի վրայ։ Կողբէն են շարք մը աշխարհի եւ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] ախոյեաններ՝ տարբեր մարզաձեւերու։
 
Կողբը եւ շրջակայ բնակավայրերը ներկայացնող Զիկատար-03 մանկապատանեկականմանկապատանեկան խումբը 2017-2018ականներուն2018 թուականներուն Բ լիկային դարձած է ախոյեան<ref>{{Cite web|url=http://www.ffa.am/hy/2017-2018/group/327|title=2017-2018|website=www.ffa.am|accessdate=2018-10-17}}</ref>:
 
== Յիշարժան փաստեր ==
[[Պատկեր:Monument_to_the_Soldiers_of_the_Great_Patriotic_War.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Monument_to_the_Soldiers_of_the_Great_Patriotic_War.jpg|alt=|մինի|Հայրենական մեծ պատերազմին զոհուած զինուորներուն նուիրուած յուշարձան]]
 
* Կողբ գիւղի կեդրոնական եկեղեցին կառուցուած է [[5-րդ դար|5-րդ դարուն]] եւ ծառայած է Կողբի ու հարեւան գիւղի` [[Բերդաւան|Բերդաւանի]] ժողովուրդին: Եկեղեցին հարկադրաբար ծառայած է նաեւ այլ նպատակի, իբրեւ ուսումնարանի համար կրթական եւ այլն: [[1928 թուական|1928]]-ին գիւղի ղեկավարները քանդեցին եկեղեցին, իբր թէ պիտի կառուցեն դպրոցի երկրորդ յարկը եւ այդ այն պարագային, երբ Կողբը ունէր ինչպէս քարհանք, այդպէս ալ կրաքարի ու կղմինդրիկղմինտրի գործարաններ:
* Յունուար1994Յունուար 1994-ի լոյս 14-ի գիշերը Կողբի թիւ 1 դպրոցէն անյետացաւանհետացաւ վերոյիշեալ եկեղեցւոյ հրաշք զանգը, որ ձուլուած էր [[Երեւան|Երեւանի]] մէջ 1700-ին եւ զանգի ձայնը լսելի էր 30քմ30 քմ. շառաւիղով, կշիռքը` 36 քկ.:
*[[16 Հոկտեմբեր]] [[1921 թուական|1921]]-ին կողբացի Նիկոլա Ջաղինեանը հիմնադրեց [[Հայաստան|Հայաստանի]] առաջին փայտամշակման միախմբումը, որ սակայն [[1982 թուական|1982]]-ին թալանեցին եւ այնան փակուեցաւ:
* Մօտ 200 տարի Կողբի գիւղի գետի մէկ մասը ինքնահոս վտակով կը բարձրանար եւ կ՚ոռոգէր Կողբի եւ Բերդաւանի այգիները: Պատերազմէն ետք, 50-ականներուն գիւղի ղեկավարները այն քանդեցին եւ ջուրը սկսաւ հոսիլ Հայաստանէն դուրս:
* Գիւղը ունէր իր սեփական բաղնիքը, այն սեփականաշնորհուեցաւ եւ փակուեցաւ: Նման բախտ ունեցան նաեւ այլ շինութիւններ:
* «Տաւարաեղցի» միանաւ եկեղեցին գիւղացիներու աչքի առջեւ քանդուեցաւ եւ որոշ մարդիկ եկեղեցւոյ քարերով անասնագոմեր կառուցեցին:
* Աւագի ձորէն մինչեւ անտառտնտեսութիւն տանող ճանապարհը ոչ երթեւեկելի դարձուածդարձած է որոշ մարդոց ճանապարհի լայնութեան հաշուին կառուցած շինութիւններու պատճառով:
* 1936-1940 թուականներ -թուականներուն գիւղի ղեկավարները անհատի պաշտամունքի քօղի տակ գիւղէն աքսորեցին 31 մարդու, որմէ` 4-ը գնդակահարուեցան Գիւմրի չհասած<ref>Սուրէն Ա. Աբովեան՝ «Կողբ գիւղի պատմութիւնը», էջ 79</ref> :
 
== Զիկատար ==
Նոյեմբերեանի Զիկատարը ծովիծովու մակարդակէն ունի 1646 մեթր բարձրութիւն։ Զիկատարի ստորոտէն մինչեւ գագաթը ինկած հատուածին մէջ կան շատ անտառներ, վայրի կենդանիներ եւ միրգեր, իսկ լեռնալանջին գտնուող հնավայրերը կըզկը յուշեն, որ տարածքը ժամանակին խիտ բնակչութիւն ունեցած է։ Անուան հիմքը ինկած են [[հայերէն]] զի (այս) եւ կատար (գագաթ) բառերը<ref>Ռուսլան Մալինեան «Տեղանուանապատում», Երեւան, ՀԳՄ հրատարակչութիւն, 2013թուական, էջ 54</ref>։
 
== Կողբի պատմութեան թանգարան ==
Կողբի պատմութեան թանգարանը հիմնուած է [[1970 թուական|1970]]-ին [[Սուրէն Աբովեան|Սուրէն Աբովեանի]] կողմէ, որ կը ներկայացնէ Նոյեմբերեանին տարածաշրջանը հնագոյն ժամանակներէն մինչեւ մեր օրեր։ Թանգարանը կը ցուցադրէ 1300 օրինակ ցուցանմուշներ՝ցուցանմոյշներ՝ սկսած պրոնզեդարեանպրոնզէ դարու ժամանակաշրջանէն։ Այնտեղ պահպանուող [[Կաւ|կաւէ]] ամանները եւ պրոնզեայ իրերը ունին 3000-3700 տարուայտարուան վաղեմութիւն։ Թանգարանը ունի վեց բաժին։ Այնտեղի ցուցանմուշներէնցուցանմոյշներէն առաւելիառաւել հետաքրքիր են մետաղադրամները, Կողբի եկեղեցիներու նախանմուշներընախանմոյշները, քանդակագործ Ժորա Ազարեանի 15 քանդակները, Մեծ Հայրենականի զոհուածներու, անյայտ կորածներու ու բռնադատուածներու լուսանկարները, կենցաղի մէջ օգտագործուող իրեր եւ այլն<ref>Սուրէն Միրզոյեանի «Կողբափոր-Նոյեմբերեան․Անցեալը։Կեանքը։Կենցաղը»,Երեւան, 2007 թուական, էջ 125-126</ref>։<gallery mode="packed">
 
1. Կողբի պատմական նմուշների թանգարան.jpg
Տող 128.
 
* Բոքոն- Ցորենի ալիւրէ թխած կլոր հաց
* Թոնրի հաց- Ալիւրէ թխած փոքր-ինչ կլորաւուն հաց, մատնաքաշ
* Լաւաշ եւ լոշ- Երկու տեսակի է,. 1)լաւաշը՝ փուռին մէջ թխած՝ դոնբարակ հաց բարակէ
 
== Յղումներ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Կողբ» էջէն