«Սողոմոն Թեհլիրեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Սողոմոն Թեհլիրեան ծնած է 1896-ին ''[[Բագառիճ]]՝՝''Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտեան Հայաստանի]] ԵրզնկաԴա­րա­նա­ղեաց գաւառին(­Կա­մախ) մէջգա­ւա­ռի ­Վա­րի ­Բա­գա­ռիճ գիւ­ղը, Երզն­կա­յի մեր­ձա­կայ­քը­, ուր ստացած է իր նախնական կրթութիւնը։ Ապա ուսումը շարունակած է ''[[Երզնկա]]''յիԵրզնկայի Կեդրոնական ուսումնարանը, որուն եւշրջանը աւարտած է [[1912]]-ին, որմէ ետք 1913-ին, փոխադրուած է ''[[Սերպիա]]'' 1913-ին։։

1914-ին սկսած Առաջին[[Ա․ ԱշխարհամարտըՀամաշխարհային Պատերազմ|Ա. Համաշխարհային պատերազմը]] լրիւ կը փոխէ 18-ամեայ ՍողոմոնիՍողոմոնին կեանքիկեանքին ուղին։ 1914-ի աշնան, ծնողքէն գաղտնի, կ'անցնի [[Սոֆիա]] ([[Պուլկարիա]]), ուր կը հաւաքագրուէին [[Կովկաս]] կամաւոր երթալու պատրաստ Պալքանեան թերակղզիիթերակղզիին պանդուխտ թէ ուսանող հայ երիտասարդները։ Սկիզբը ընթացք չի տրուիր Սողոմոնի կամաւոր արձանագրուելու դիմումին, բայց ան կը յաջողի, հօրը քանի մը նամակներ ղրկելէ ետք, ստանալ ծնողինծնողքին գրաւոր թոյլտուութիւնը՝ ի խնդիր իր կամաւոր արձանագրուելուն։

Հոկտեմբեր 1914-ին, Սողոմոն կը հասնի [[Թիֆլիս]] եւ կը միանայ ՍեպուհիՍեպուհին վաշտին, որ մաս կը կազմէր [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]<nowiki/>ի հրամանատարութեան տակ գործող [[Կամաւորական Առաջին Գունդ]]<nowiki/>ին։ Երեք տարուան կամաւորական ծառայութիւնը ամբողջապէս կը թրծէ Սողոմոն Թեհլիրեան [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|դաշնակցական]] մարտիկիմարտիկին կերպարը։տիպարը։

Արեւմտահայաստանի ժամանակաւոր ազատագրութեան հետ, Սողոմոն հնարաւորութիւնը կ'ունենայ այցելելու նաեւ Երզնկա, որուն քարուքանդ վիճակն ու ամայութիւնը խորապէս կը ցնցեն զինք, որ իր կենսագիրներէն [[Կարօ Գէորգեան]]<nowiki/>ի վկայութեամբ՝ «ուշաթափ կ’իյնայկ'իյնայ գետին»։ Արդարեւ, Երզնկայի եւ շրջակայքի ամբողջ հայութեան հետ, նաեւ իր գերդաստանին 85 անդամները-անդամները՝ մայրը, երկու եղբայրներուն կիներն ու զաւակները եւ մօտիկ ազգականները- սպաննուած էին 1915-ին։ Իսկ իրենց տունը դարձած էր թրքական «հանրակացարան»։

Սեփական ընտանիքինԸնտանիքին, հարազատներուն եւ ամբողջ հայութեան սպանդն ու հայրենի օճախին եւ [[Արեւմտեան Հայաստան|Արեւմտահայաստան]]<nowiki/>ի աւերումը անհուն ցասումով ու վրէժխնդրութեամբ կը համակեն Սողոմոն ԹեհլիրեանիԹեհլիրեանին ողջ էութիւնը։ Խորապէս ցնցիչ այդ փորձառութիւնը հետագային հիմք կը ծառայէ, Թալէաթի ահաբեկումէն ետք, Թեհլիրեանի դատավարութեան ընթացքին դատապաշտան կառուցած պաշտպանողականին։

1917-ին, Կովկասեան ճակատիճակատին փլուզումէն եւ ռուսական զօրքերուզօրքերուն նահանջէն ետք, Թեհլիրեան կ'անցնի Կովկաս։ Կը շրջի հիւսիսային Կովկասի եւ Խրիմի[[Ղրիմ|Խրիմ]]<nowiki/>ի քաղաքներուն մէջ՝ նուիրուելով արեւմտահայ գաղթականութեան հետ այդ ափերը ինկած որբերու հաւաքման ու պատսպարման աշխատանքին։ Այդ պայմաններուն մէջ, ժամանակի թաւալումին հետ փոխանակ սպիանալու, ԹեհլիրեանիԹեհլիրեանին սիրտն ու հոգին խոցած վէրքերը աւելիով կը բորբոքին։ ԹեհլիրեանԱն կ'ուղարկուի [[Պոլիս]], ուր Հ.Յ.Դ.Կ. Կոմիտէի որոշումով Ապրիլ 1920-ին կը կատարէ ահաբեկչական իր առաջին գործողութիւնը՝ մահապատիժի ենթարկելով [[Պէշիկթաշ]]<nowiki/>ի տխրահռչակ թաղապետ ու մատնիչ՝ Յարութիւն Մկրտիչեանը, որ գլխաւոր մեղսակիցը եղած էր 24 Ապրիլ 1915-ի հայ մտաւորականութեան ձերբակալութեան։

Ահաբեկումէն ետք ան կը պարտաւորուի անցնիլ [[Փարիզ]], ուր ապրուստի ապահովման համար կօշկակարութիւն կը սորվի։ Բայց քանի մը ամիս ետք կը կանչուի [[Ուաշինկթըն]], [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Մ. Նահանգներ]], Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան [[Արմէն Գարօ|Արմէն Գարո]]<nowiki/>յիյին կողմէ, որ կը ղեկավարէր «[[Նեմեսիսի Գործողութիւն|Նեմեսիս»]] գործադրութիւնը։

Ուշագրաւ մանրամասնութիւն է եւ «Նեմեսիս»ի արխիւին հրապարակումէն ետք ծանօթ փաստ է, որ իթթիհատական պարագլուխներու ահաբեկիչներուն ճշդումը կատարուած էր վիճակաձգութեամբ եւ այդպէս էր, որ 1921-ին,[[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Դաշնակցութեան]] որոշումով Սողոմոն Թեհլիրեանի կը վստահուի Թալէաթի[[Մեհմեթ Թալէաթ փաշա|Թալէաթ]]<nowiki/>ի ահաբեկման գործադրութիւնը։

Արմէն Գարոյի յանձնարարականով՝ Թեհլիրեան Դեկտեմբեր 1920-ին կ'ուղեւորուի [[Ժընեւ]], ուրկէ կ'անցնի [[Պերլին]] (Գերմանիա), ի գործ դնելու համար Թալէաթի ահաբեկման մանրամասնօրէն մշակուած ու կազմակերպուած ծրագիրը։

Ջարդարար պարագլուխը, Ալի Սալէհ Պէյ անունով անցագիր հանած ու ծպտուած, կ’ապրէրկ'ապրէր Պերլինի[[Պերլին]]<nowiki/>ի [[Հայտէնպէրկ]] փողոցիփողոցին վրայ։ Թեհլիրեան, իբրեւ ուսանող, սենեակ մը կը վարձէ Թալէաթի տան ճիշդ դիմացը, ուրկէ տեւական հսկողութեան տակ կ'առնէ ցեղասպան ճիւաղին շարժումներն ու կենցաղը՝ իրենց յետին մանրամասնութեամբ։ Եւ 15 Մարտ 1921-ի առաւօտեան ժամը 10-ին, երբ Թալէաթ իր բնակարանէն դուրս գալով կը յառաջանար մայթէն, Թեհլիրեան հանդիպակաց մայթէն փողոցը կը կտրէ, դէմ առ դէմ գալով ջարդարարին հետ եւ ատրճանակի մէկ գնդակով գետին կը փռէ հայասպան հրէշը։

Թեհլիրեան կը ձերբակալուի եւ աղմկալից դատավարութեան կ'արժանանայ։ Գերմանական դատարանը կը հաստատէ, որ ահաբեկումի ենթարկուած «զոհը»՝ Թալէաթ իսկութեան մէջ զոհ չէր, այլ՝ դահիճ էր ու, աւելի՛ն, դահճապետ էր, որուն ուսերուն կը ծանրանար ամբողջ ժողովուրդ մը ցեղասպանութեան ենթարկած ըլլալու պետական յանցագործութեան ծանրագոյն պատասխանատուութիւնը։ 3 Յունիս 1921-ին գերմանական դատարանը Սողոմոն Թեհլիրեանը կը ճանչնայ իբրեւ անպարտ։ Զինք կը պաշտպանէին երեք դատապաշտպաններ, որոնցմէ մէկը Դոկտ. ''Թէոտոր Քըրթ Նայմէյըր''ն էր՝ օրէնսդրութեան Փրոֆ.՝ ''Քիլի'' համալսարանէն։ Փաստօրէն Սողոմոն Թեհլիրեան կրկնակիօրէն պատմութիւն խտացնող խորհրդանիշ կը դառնայ 15 Մարտ 1921-ի իր Արդարահատոյց Հարուածով եւ Ցեղասպան Թուրքը մարմնաւորող Թալէաթի ահաբեկումով.-: Թեհլիրեան կը խորհրդանշէ նախ՝ հայոց Արդար Դատաստանին արձակած մահավճիռի պատիժը գործադրող բազուկը, ապա՝ միջազգային ճանաչումն ու դատապարտումը հայ ժողովուրդին դէմ Թուրքիոյ գործադրած Ցեղասպանութեան։

Գերմանական դատարանին կողմէ ազատ արձակուելէ ետք, Թեհլիրեան կ'ամուսնանայ եւ կը հաստատուի [[Պելկրատ]] ([[Եուկոսլաւիա|Եուկոսլաւիոյ]] մայրաքաղաքը)՝ Տալմատինսկա փողոցի թիւ 78 տունը, ուր աշխուժ գործունէութիւն կը ծաւալէ Հ.Յ.Դ. Պալքանեան Կ. Կոմիտէութեան կազմէն ներս։ 1945-էն ետք բնակութիւն կը հաստատէ նախ [[Քազապլանքա]] ([[Մարոք]]), ապա կը տեղափոխուի Մ. Նահանգներու [[Սան Ֆրանսիսքօ]] քաղաքը, ուր դաշնակցական իր գործունէութիւնը կը շարունակէ Արեւմտեան Շրջանին մէջ։

ՄահացածԿը էմահանայ 23 Մայիս 1960-ին Սան Ֆրանսիսքօ։ ԹաղուածԿը էթաղուի [[Ֆրէզնօ|Ֆրէզնոյի]] «Արարատ» գերեզմանատան մէջ։ Ի յիշատակ Թեհլիրեանի՝ Ֆրէզնոյի, ''Թալին'' շրջանին ''Մաստարա'' գիւղին եւ ''[[Երեւան]]''ի մէջ կառուցուած են յուշարձաններ։

* ''ՌոբերտՌոպերթ ԿարայեանԳարայեան'', Արդարահատոյց /վիպակ նուիրուած Ս. Թեհլիրեանին, պատմուածքներ, յօդուածներ/, Երեւան, 2004։

* ''Պերճ Զէյթունցեան'', Ոտքի, դատարանն է գալիս/ տրամա նուիրուած Ս. Թեհլիրեանի/, տես, «Մեծ լռութիւն/ տրամաներ/», Երեւան, 1985։

* Սողոմոն Թեհլիրեան, Վերյիշումներ, Երեւան, [[1993]]։1993։

* Սողոմոն Թեհլերեանի դատավարութիւնը /սղագրական նիւթեր/, Երեւան, [[1990]]։1990։

* ''Մակիչ Արզումանեան'', [[Հայաստան]]. [[1914]]-[[1917]]/, Երեւան, [[1969]]։1969։

* ''Մհեր Կարապետեան'', [[Հայաստան]]ը [[1912]]-[[1920]] թուականներուն, Երեւան, [[2003]]։2003։