«Թրքերէն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Տող 670.
|"մօտենալը հասկցած բանտային օրեր"
|բանտային օրեր, որոնց մօտենալը կը հասկանար<ref>This more complex example from Orhan Pamuk's ''Kar'' (''Snow'') contains a nested structure: [''which he knew'' [''were approaching'']]. Maureen Freely's more succinct and idiomatic translation is ''the days in prison he knew lay ahead''. Note that Pamuk uses the spelling ''hapisane''.</ref><ref>From the perspective of Turkish grammar ''yaklaştığını anladığı'' is exactly parallel to ''babasını gördüğüm'' ("whose father I saw"), and could therefore be paraphrased as "whose approaching he understood".</ref>։
|}
== Թորքերէնի բառապաշար ==
2010-ին Թրքական լեզուաբանական ընկերութեան կողմէ վերահրատարակուած Büyük Türkçe Sözlük (Թրքերէնի մեծ բառարան)-ը թրքերէնի պաշտօնական բառարանն է: Անիկա կը պարունակէ 616,767 բառ, արտայայտութիւն, եզր եւ անուն<ref>{{cite web|url=http://tdkterim.gov.tr/bts/ |title=Büyük Türkçe Sözlük Turkish Language Association |language=Turkish |publisher=Tdkterim.gov.tr |accessdate=2013-03-29 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130328002715/http://tdkterim.gov.tr/bts/ |archivedate=2013-03-28 |df= }}</ref>։ 2005-ին հրատարակուած Güncel Türkçe Sözlük-ն ալ Թրկական լեզուաբանական ընկերութեան կողմէ լոյս տեսած թրքերէնի պաշտօնական բառարան է, որ կը պարունակէ 104,481 բառ, որոնց 86%-ը թրքական, իսկ 14%-ը օտար ծագում ունին<ref name="Dictionary">{{cite web|url=http://www.tdk.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFB40CE59E171C629F|title=Güncel Türkçe Sözlük|accessdate=2007-03-21|year=2005|publisher=Turkish Language Association|archiveurl = https://web.archive.org/web/20070321023726/http://www.tdk.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFB40CE59E171C629F |archivedate = մարտի 21, 2007|deadurl=yes|language=Turkish}}</ref> Among the most significant foreign contributors to Turkish vocabulary are Arabic, French, Persian, Italian, English, and Greek.<ref name="Loanwords">{{cite web|url=http://www.tdk.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF1A46C5FBFA979D0C|title=Türkçe Sözlük (2005)’teki Sözlerin Kökenlerine Ait Sayısal Döküm (Numerical list on the origin of words in ''Türkçe Sözlük (2005)'')|accessdate=2007-03-21|year=2005|publisher=Turkish Language Association|archiveurl = https://web.archive.org/web/20070301064559/http://www.tdk.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF1A46C5FBFA979D0C |archivedate = մարտի 1, 2007|deadurl=yes|language=Turkish}}</ref>։ Թրքերէնի բառապաշարին մէջ շատ են արաբական, պարսկական, ֆրանսական, իտալական, անգլիական եւ յունական փոխառութիւններն ու լեզուական ազդեցութիւնները։
=== Բառերու կառուցուածք ===
Թրքերէնը լայնօրէն կը կիրարկէ կցականութիւնը՝ բայական արմատներէ եւ անուն խօսքի մասերէ նոր բառեր կազմելու համար։ Թրքերէնի բառերուն մեծամասնութիւնը կը կազմուին ածանցեալ վերջածանցներով<ref name=":13">{{Cite book|title=Turkish: A Comprehensive Grammar|url=https://archive.org/details/turkishcomprehen00gkse|last=Goksel|first=Asli|last2=Kerslake|first2=Celia|publisher=Routledge|year=2005|isbn=0-415-11494-2|location=|pages=[https://archive.org/details/turkishcomprehen00gkse/page/43 43]–48}}</ref>։ Վերջածանցներուն կցման հետ կապուած թրքերէնը ունի որոշակի սկզբունքներ։ Թրքերէնի մէջ վերջածանցներուն մեծ մասը ունին քանի մը տարբերակ՝ ենթարկուելով ձայնաւորներու ներդաշնակութեան ու բաղաձայններու առնմանութեան կանոններուն։
{| class="wikitable"
|-
!Թրքերէն
!Բաղադրիչներ
!Հայերէն
!Խօսքի մասի պատկանելիութիւն
|-
|göz
|göz
|աչք
|գոյական
|-
|gözlük
|göz + -lük
|ակնոց
|գոյական
|-
|gözlükçü
|göz + -lük + -çü
|ակնագործ
|գոյական
|-
|gözlükçülük
|göz + -lük + -çü + -lük
|ակնագործութիւն
|գոյական
|-
|gözlem
|göz + -lem
|դիտարկում, զննում
|գոյական
|-
|gözlemci
|göz + -lem + -ci
|դիտորդ
|գոյական
|-
|gözle-
|göz + -le
|դիտեցէ՛ք
|բայ (հրամայական)
|-
|gözlemek
|göz + -le + -mek
|դիտել, դիտարկել
|բայ(անորոշ)
|-
|gözetlemek
|göz + -et + -le + -mek
|դիտարկել տալ
|բայ (անորոշ)
|}
Այլ օրինակ մը՝ բայական հիմքով․
{| class="wikitable"
|-
!Թրքերէն
!Բաղադրիչներ
!Հայերէն
!Խօսքի մասի պատկանելիութիւն
|-
|yat-
|yat-
|պառկի՛ր
|բայ (հրամայական)
|-
|yatmak
|yat-mak
|պառկիլ
|բայ (անորոշ)
|-
|yatık
|yat- + -(ı)k
|հակուածութիւն
|ածական
|-
|yatak
|yat- + -ak
|մահճակալ
|գոյական
|-
|yatay
|yat- + -ay
|հորիզոնական
|ածական
|-
|yatkın
|yat- + -gın
|հակուած
|ածական
|-
|yatır-
|yat- + -(ı)r-
|պառկեցո՛ւր
|բայ (հրամայական)
|-
|yatırmak
|yat- + -(ı)r-mak
|պառկեցնել
|բայ (անորոշ)
|-
|yatırım
|yat- + -(ı)r- + -(ı)m
|ներդրում
|գոյական
|-
|yatırımcı
|yat- + -(ı)r- + -(ı)m + -cı
|ներդրող
|գոյական
|}
Նոր բառերը յաճախ կը կազմուին երկու բառերու միաւորումէ, ինչպէս գերմաներէնի մէջ։ Բառակազմութիւնը կ'ըլլայ երկու տեսակի՝ պարզ եւ (s)I-ով կազմուող։ Պարզ բառակազմութիւնը տեղի կ'ունենայ հետեւեալ ձդւով․ թէ՛ գոյականը, թէ՛ ածականը իրարու հետ կը կցուին առանց որեւէ վերջածանցի, ինչպէս օրինակ kızarkadaş՝ kız+arkadaş (ընկերուհի), կամ karabiber՝ kara+biber (սեւ պղպեղ)։
{| class="wikitable"
|-
!Թրքերէն
!Հայերէն
!Իրարու հետ կցուող բառեր
!Բառացի իմաստ
|-
|pazartesi
|երկուշաբթի
|pazar ("կիրակի") եւ ertesi ("յաջորդ, ետք")
|կիրակիէն ետք, կիրակիին յաջորդող
|-
|bilgisayar
|համակարգիչ
|bilgi ("տեղեկութիւն") եւ say- ("հաշուել")
|տեղեկութիւն հաշուող
|-
|gökdelen
|երկնաքեր
|gök ("երկինք") եւ del- ("ծակել")
|երկինք ծակող
|-
|başparmak
|բթամատ
|baş ("գլխաւոր") եւ parmak ("մատ")
|գլխաւոր մատ
|-
|önyargı
|նախապաշարում
|ön ("նախ, առաջ") եւ yargı ("դատողութիւն, որոշում, վճիռ")
|դատողութենէն առաջ
|}
Թրքերէնի մէջ բառերուն մեծ մասը կը կազմուի (s)I- միջոցով, որ կը նշանակէ, թէ երկրորդ բառը կը ստանայ երրորդ դէմքի պատկանելիութեան վերջածանց․
{| class="wikitable"
!Թրքերէն
!Հայերէն
!Իրարու հետ կցուող բառեր
!Պատկանելիութեան վերջածանցներ
|-
|el çantası
|ձեռքի պայուսակ
|el (ձեռք) եւ çanta (պայուսակ)
| +sı
|-
|masa örtüsü
|սեղանի սփռոց
|masa (սեղան) եւ örtü (ծածկոց)
| +sü
|-
|çay bardağı
|թէյի գաւաթ
|çay (թէյ) եւ bardak (գաւաթ)
| +ı (k-ն կը դառնայ ğ)
|}
== Թրքերէնի գրային համակարգ ==
1928-ին Աթաթուրքի կատարած լեզուական բարեփոխումներուն պատճառով թրքերէնը օսմաներէնի այբուբէնէն, որ արաբ-պարսկական այբուբեններու խառնուրդն էր, անցաւ լատինատառ այբուբենի։ Օսմանեան այբուբենը կը նշէր միայն երեք տարբեր ձայնաւորներ՝ ā, ū և ī եւ ունէր քանի մը չօգտագործուող բաղաձայն, ինչպես z-ի քանի մը տարբերակ, որոնք բնորոշ էին արաբերենին, ոչ թէ թրքերէնին։ Արաբական գրային համակարգին մէջ կարճ ձայնաւորներու բացթողումը անհամատեղելի էր թրքերէնի հետ, որ ունէր 8 ձայնաւոր։
Գրային բարեփոխումը ընթացիկ մշակութային բարեփոխումներու մէջ կարեւոր քայլ մըն էր։ Նոր այբուբենի պատրաստութիւնը եւ թրքերէնի հնչիւններուն համապատասխան փոփոխութիւններու իրականացումը վստահուած էր Լեզուաբանական ընկերութեան, որ իր անձնակազմին մէջ կը ներառէր ականաւոր լեզուաբաններ, գիտնականներ եւ գրողներ։ Երկրի բոլոր ծայրերուն բացուած հասարակական դպրոցները պարտաւոր էին սորվեցնելու թրքերէնի նոր այբուբենը, շարք մը հասարակական կազմակերպութիւններ, ինչպէս նաեւ Աթաթուրքը անձամբ կը շրջէին ամբողջ երկիրը եւ կը սորվեցնէին նոր այբուբենը<ref name="Dilacar">{{cite journal|last=Dilaçar|first=Agop|authorlink=Agop Dilaçar|title=Atatürk ve Yazım|journal=Türk Dili|issn= 1301-465X|volume=35|issue=307|url= http://www.dildernegi.org.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EFC3C6D81741DBEB05|accessdate=2007-03-19|year=1977|ref=harv|language=Turkish}}</ref> As a result, there was a dramatic increase in literacy from its original Third World levels.<ref>{{harvnb|Coulmas|1989|pp=243–244}}</ref>։ Այդ պատճառով ալ կ'արձանագրուի գրագիտութեան աճ։
Այժմ թրքերէնը ունի իր հնչիւններուն համապատասխանող այբուբեն մը. կը գրուի այնպէս ինչպէս կ'արտասանուի, ամէն մէկ տառին կը համապատասխանէ մէկ հնչիւն<ref name="KerslakeGoksel2014">{{cite book|author1=Celia Kerslake|author2=Asli Goksel|title=Turkish: An Essential Grammar|url=https://books.google.am/books?id=-DbJAwAAQBAJ&pg=PA12|date=հունիսի 11, 2014|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-04218-0|page=12}}</ref>։ Հնչիւններէն ⟨ö⟩ եւ ⟨ü⟩ -ն կ'արտասնաուին «էօ» եւ «իւ»։ ⟨ş⟩ եւ ⟨ç⟩ տառերը կ'արտասանուին համապատասխանաբար «շ» եւ «չ»։
Թրքերէնի այբուբենը ունի 29 տառ (q, x, w տառերը վերցուած են եւ աւելցած են ç, ş, ğ, ı, ö, ü տառերը)՝
a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z ( i -ի գլխագիրը İ-ն է, իսկ ı-ի գլխագիրը՝ I)։
{| class="wikitable"
|-
!Թրքերէն գրութիւն
!Արտասանութիւն
!Նշանակութիւն
|-
|{{lang|tr|[[Cağaloğlu]]}}
|{{IPA|ˈdʒaːɫoːɫu}}
|Պոլսոյ թաղամաս
|-
|{{lang|tr|çalıştığı}}
|{{IPA|tʃaɫɯʃtɯˈɣɯ}}
|ուր/որ աշխատած է/աշխատած
|-
|{{lang|tr|müjde}}
|{{IPA|myʒˈde}}
|լաւ լուր
|-
|{{lang|tr|lazım}}
|{{IPA|laˈzɯm}}
|անհրաժեշտ
|-
|{{lang|tr|mahkûm}}
|{{IPA|mahˈcum}}
|դատապարտեալ, դատապարտուած
|}
====== Օրինակ ======
Աշըք Վէյսել Սաթըրօղլու (1894–1973) Dostlar Beni Hatırlasın (Ընկերներս թող զիս յիշեն)
{| border="0" style="width:100%; font-family:serif; font-size:115%; text-align:center;"
|-
|-
|Ben giderim adım kalır
|Ես կ'երթամ, անունս կը մնայ։
|-
|Dostlar beni hatırlasın
|Ընկերներս թող յիշե՛ն զիս։
|-
|Düğün olur bayram gelir
|Հարսանիք կ'ըլլայ, տօն կ'ըլլայ
|-
|Dostlar beni hatırlasın
|Ընկերներս թող յիշե՛ն զիս։
|-
|<br />
|-
|Can kafeste durmaz uçar
|Հոգին վանդակին մէջ չի մնար, կը թռչի։
|-
|Dünya bir han konan göçer
|Աշխարհը պանդոկ մըն է, որուն բնակիչները կը հեռանան,
|-
|Ay dolanır yıllar geçer
|Լուսինը կը պտտի, տարիները՝ կ'անցնին
|-
|Dostlar beni hatırlasın
|Ընկերներս թող յիշե՛ն զիս։
|-
|<br />
|-
|Can bedenden ayrılacak
|Հոգին մարմինէն կ'անջատուի,
|-
|Tütmez baca yanmaz ocak
|Ծխնելոյզէն ծուխ չ'ելլեր, օճախ չի վառիր
|-
|Selam olsun kucak kucak
|Մնաք բարով բոլորիդ
|-
|Dostlar beni hatırlasın
|Ընկերներս յիշե՛ն զնձ թող։
|-
|<br />
|-
|Açar solar türlü çiçek
|Կը բացուին ու կը գոցուին տարբեր ծաղիկներ
|-
|Kimler gülmüş kim gülecek
|Ովքե՜ր ծիծաղած են, ով կը ծիծաղի
|-
|Murat yalan ölüm gerçek
|Նպատակը սուտ է, մահն է իրական։
|-
|Dostlar beni hatırlasın
|Ընկերներս թող յիշե՛ն զիս։
|-
|<br />
|-
|Gün ikindi akşam olur
|Առաւօտը կը դառնայ գիշեր
|-
|Gör ki başa neler gelir
|Տես ի՞նչ կու գայ մարդուն գլխուն
|-
|Veysel gider adı kalır
|Վէյսելը կ'երթայ, անունը կը մնայ
|-
|Dostlar beni hatırlasın
|Ընկերներս թող յիշե՛ն զիս։
|}
=== Թրքերէն սուլոցներու լեզուն ===
Թրքական Գիրեսունի մարզի Քիւշքիէօ գիւղի բնակիչները արդէն մօտաւորապէս 400 տարիէ ի վեր կը հաղորդակցին թրքերէնի սուլող տարբերակով («սուլող» լեզուները մատներու, լեզուի, ակռաներու, շրթունքերու եւ թուշերուն միջոցով ստեղծուող սուլոցին բառի արժէք տուող եւ այդ բառերէն բաղկացած լեզուներն են)։ Այս արածաշրջանը բաղկացած է շարք մը անդնդախոր ձորերէ եւ հաղորդակցութեան այս ոչ սովորական ձեւը կարելիութիւն կու տայ նոյնիսկ մինչեւ 5 քմ հեռաւորութենէ հաղորդակցելու։ Թրքական իշխանութիւններու հաշուարկներուն համաձայն, մօտաւորապէս 10․000 մարդ կը հաղորդակցի սուլոցներու լեզուով։ 2011-ին [[ԵՈՒՆԵՍՔՕ|ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ն]] «սուլող» թրքերէնը կը դասէ մեռնող լեզուներու շարքին՝ անիկա ներառելով ոչ նիւթական մշակութային ժառանգութեան ցուցակներու մէջ։ Անկէ ետք տեղական կրթութեան վարչութիւնը լեզուն ներառած է դպրոցական ծրագրին մէջ՝ զայն վերակենդանացնելու նպատակով։ Ուսուցումը կ'իրականացուի թրքական արմատներով գերմանացի գիտնական Օնուր Գյո''Կիւնթիւրքիւնի կողմէ, որ ուսումնասիրելով լեզուն, կը նշէ, թէ անիկա թրքերէնի բառապաշարի եւ շարահիւսության արտացոլումն է<ref>{{Cite news|url=https://www.dailysabah.com/life/2016/02/17/northern-village-of-kuskoy-still-communicates-with-amazing-turkish-whistling-language|title=Northern village of Kuşköy still communicates with amazing Turkish whistling language|last=|first=|date=փետրվարի 16, 2016|work=The Daily Sabah|access-date=}}</ref>։
== Հնչիւնային համակարգ ==
{| class="wikitable"
|-
!colspan=2|Տառ
![[Միջազգային հնչիւնական այբուբեն|ՄՀԱ]]
![[Հայերէն]] մօտաւոր <br>արտասանութիւն
!colspan=2|Տառ
![[Միջազգային հնչիւնական այբուբեն|ՄՀԱ]]
![[Հայերէն]] մօտաւոր <br>արտասանութիւն
|-
|A||a||{{IPA|/a/}}|| ա ||M||m|||{{IPA|/m/}}|| ''մ''
|-
|B||b||{{IPA|/b/}}|| պ ||N||n||{{IPA|/n/}}|| ''ն''
|-
|C||c||{{IPA|/dʒ/}}|| ճ ||O||o||{{IPA|/o/}}|| ''օ''
|-
|Ç||ç||{{IPA|/tʃ/}}|| չ ||Ö||ö||{{IPA|/ø/}}|| քմային ''օ''
|-
|D||d||{{IPA|/d/}}|| տ ||P||p||{{IPA|/p/}}|| ''փ''
|-
|E||e||{{IPA|/e/, /æ/}}|| է ||R||r||{{IPA|/ɾ/}}|| ''ր''
|-
|F||f||{{IPA|/f/}}|| ֆ ||S||s||{{IPA|/s/}}|| ''ս''
|-
|G||g||{{IPA|/ɡ/, /ɟ/}}|| կ ||Ş||ş||{{IPA|/ʃ/}}|| ''շ''
|-
|Ğ||ğ|||{{IPA|/ɰ/}}|| ղ||T||t||{{IPA|/t/}}|| ''թ''
|-
|H||h||{{IPA|/h/}}|| հ||U||u||{{IPA|/u/}}|| ''ու''
|-
|I||ı||{{IPA|/ɯ/}}|| ը||Ü||ü||{{IPA|/y/}}||քմային ''ու''
|-
|İ||i||{{IPA|/i/}}|| ի||V||v||{{IPA|/v/}}|| ''վ''
|-
|J||j||{{IPA|/ʒ/}}|| ժ||Y||y||{{IPA|/j/}}|| ''յ''
|-
|K||k||{{IPA|/k/, /c/}}|| ք||Z||z||{{IPA|/z/}}|| ''զ''
|-
|L||l||{{IPA|/ɫ/, /l/}}|| լ
|}
| |||