«Շերամ (գուսան)» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Ալեքսանդրապոլի մէջ աշուղական դպրոցը հիմնադրուեր, ձևաւորուերձեւաւորուեր ու զարգացուցեր էր Կարսէն, Էրզրումէն, Բայազետէն ու Վանէն գաղթած աշուղներու կողմէն: Անոնցմ էին կարսեցի աշուղ Քեամալու (Պաղդասար Տալեան) որդիները՝ Յովհաննէսն ու Կարապետը՝ Տալեաններու գերդաստանէն: Տալեան ազգանունը ծագեր է Յովհաննէսի ևեւ Կարապետի Թալիտա անունով թաթի անունէն, որ եղեր է գերդաստանի յարգուած ու սիրուած մեծերէն: Յովհաննէսն ու Կարապետը թէևթէեւ իրենց հօր նման աշուղ չէին, սակայն ժառանգեր էին անոր երաժշտական շնորհները ևեւ 1860-ական թուականներուն Ալեքսանդրապոլի մէջ հիմներ էին աշուղական սրճարան: Շուտով այն հռչակուեցաւ աշուղական բազմազան մրցոյթներով, ուր ելոյթ կ'ունենային Շիրինը, Մահուպի Գէորգը, Ճիւանին ևեւ այլ աշուղներ: Սա այն բեկումնային ժամանակաշրջանն Էր, երբ քաղաքին մէջ արդէն ձևաւորուերձեւաւորուեր Էր հայեցի մթնոլորտ մը շաղախուած տեղաբնակներու, կարսեցիներու, կարինցիներու, մշեցիներու, վանեցիներու երաժշտական աւանդոյթներէն: Ալեքսանդրապոլի առանձնայատկութիւնը այն էր, որ թէևթէեւ այստեղ կային ազգային փոքրամասնութիւններ՝ յոյներ, թուրքեր, հրեաներ, եզդիներ, ռուսներ ևեւ այլն, բայց բնակչութեան հիմնական մասը՝ շուրջ 95 տոկոսը հայեր էին, հետևաբարհետեւաբար քաղաքի մշակոյթը նոյնպէս կ'առանձնանար զուտ հայկական երանգով: Մինչդեռ այդ միատարրութիւնը չկար Կարսի, Էրզրումի ևեւ միւս քաղաքներու մէջ, ուրկից այստեղ հաստատուեր էին բազմաթիւ հայեր՝ իրենց հետ բերելով տեղի մշակոյթը: Ալեքսանդրապոլի երաժշտական կեանքի որոշ ինքնատիպ ոլորտը ժողովրդական երգարուեստն էր։ Արտայայտչական անսահմանափակ հնարաւորութիւններ ունեցող, սակայն ժանրային որոշակի համակարգի մը մէջ զարգացող այս արուեստը ձեւաւորեր էր բարենպաստ ասպարէզ' երաժշտականութեամբ օժտուած երիտասարդներու համար: Քաղաքին մէջ հիմնուած էր աշուղական համքարութիւն, որ կը կարգաւոր էր աշուղներու գործունէութիւնը, հետեւելով ևեւ վերահսկելով նոր աշուղներու քննութիւնն ևեւ ձեռնադրութիւնը:

արհեստի տալ փայտագործ վարպետի մօտ: Իր ինքնակենսագրութեան մեջ Շերամը կը պատմէ, որ կը պատրաստէին փայտեայ սնտուկներ, որոնց վրայ պէտք է աշակերտները փորագրէին զարդանախշեր: Վարպետը խստօրէն կը հետեւէր որ անոնք ճշգրտօրէն վերարտադրէին օրինակով տրուած նախշերը՝ առանց աննշան շեղման: Իսկ Գրիգորը կը մտածէ, թէ ինչու պետք է կրկնէ միայն այդ նախշերը՝ առանց ստեղծագործելու ևեւ աւելցնելու նոր նախշեր: բայց, ինչպէս կը յիշէ ան, վարպետը երբեք չէր ընդուներ այդ նորամուծութիւնները ևեւ միշտ հակասութիւններու մէջ էին իրար հետ: Սա բնաւորութեան մէկ կարևորկարեւոր գիծ մըն էր, որ հետագային դրսևորուեցաւդրսեւորուեցաւ նաևնաեւ Շերամի երաժշտական գործունէութեն ընթացքին: Այս շրջանին է, որ ի յայտ կու գայ անոր երգաստեղծութեան տաղանդը, որ անմիջապէս կը գտնէ իր համակիրներուն. «Ճահել-ճահել ընկերներ հավաքվում էին տիւքեանս, - կը յիշէ ան իր ինքնակենսագրականութեան մէջ, - էլ դուրգեարութիւն չէի անում խո կարգին, այնպէս սիրահարուեցի մուզիկայի վրայ, որ գիշեր-ցերեկ թառը ձեռքիցս վար չէի դնում: Ցերեկը բաւական չէր, գիշերը մինչև ժամը 1-ը, 2-ը մայրս բարկանում էր ինձ վերա բոլորովին, ասում էր, - «ա՛յ տղայ, բաւական է, վեր կաց, քնի», իսկի չէի լսում նրան, շորերս հանում էի, մտնում տեղաշորիս մյջ, թառը կրծքիս էի առնում պառկում, ևեւ անգամ կամաց-կամաց մատներով նուագում»:

Անոր աշուղական տաղանդի զարգացման վրայ մեծ ազդեցութիւն կը թողնէր Ալեքսանդրապոլի աշուղական ճոխ մթնոլորտը, քանի որ ան կը թրծուէր՝ մշտապէս ներկայ ըլլալով հօր ևեւ հորեղբօր հիմնած աշուղական սրճարանին մէջ կայացող համերգներուն ու մրցումներուն, կը զգար ևեւ կը հասկնար, թէ այդ արուեստին ինչը կ'արժեւորուի ու կը խրախուսոի: Իսկ երաժշտական ուսուցումը, եթէ կարելի է այդպէս ըսել, այս ընթացքին հիմնականօրէն կը սահմանափակուի անորմով, որ հիւսնութիւն սորվելուն ևեւ աշխատելուն զուգահեռ, աւելի ու աւելի հետաքրքրութեամբ կը լսէ Շիրակի այնչափ հարուստ ժողովուրդական երաժշտութիւնը, պարերգերն ու մանիները։ Գրիգորը երկար չմնաց աշուղական արուեստի այդ մասնագիտական մթնոլորտին մէջ։ Ան դեռ տասը տարեկան ալ չկար, երբ հայրը մահացաւ, որուն պատճառով սրճարանը փակուեցաւ։ Բայց այդ քանի մը տարին ալ բաւական եղաւ, որ փոքրիկ տղայի հոգիին մէջ սէր ու համակրանք ձևաւորուերձեւաւորուեր աշուղական արուեստի նկատմամբ։

Հօրմէն զրկուելէն յետոյ Գրիգորը աշակերտեց մե՛րթ ատաղձագործ, մե՛րթ հիւսն արհեստաւորներու, մե՛րթ ալ մանրավաճառի: Աշակերտելու տարիներուն կը պատրաստէ իր առաջին սազը, թառը ևեւ ինքնուրոյն նուագել սորվելով։ Իր ինքնակենսագրութեան մէջ Շերամը կը գրէ, որ 13 տարեկանին կը սկսի հայերէնով ու թրքերէնով երգեր յօրինել։ Սկիզբը ան որեւէ աշուղի մօտ չէր աշակերտեր, ուստի ծանօթ չէր ու չէր տիրապետեր աշուղական տաղաչափութեան դասական օրէնքներուն ու պատրաստի եղանակներու համակարգին։ Այս հանգամանքը ունեցաւ իր դրական կողմը, քանի որ սկիզբէն ևեթեւեթ ազատ ըլլալով աշուղական դասական օրէնքներէն ու պատրաստի եղանակներէն, հնարաւորութիւն ունեցավ, ու մասամբ ալ ստիպուած եղաւ իւրաքանչյուր երգի համար նոր եղանակ ստեղծել՝ ակամա ենթարկվելով ժողովրդական երաժշտության ու բանահյուսության ուժեղ ազդեցությանը։ Ի վերջո նա ինքնուրույն որոշում է կայացնում' դառնալ թառահարի աշակերտ ևեւ լրացնում աշուղական կրթութիւնը: 22 տարեկանին նորապսակ Գրիգորը, որ արդէն թողեր էր հիւսնութիւնը, ընտանիքի նիւթական կարիքները հոգալու համար կ'ընկերանայ Արցախէն եկած յայտնի պարսիկ երգիչ Ճումշուտի հետ ևեւ սազանդարական խումբ կազմին։ Այսպէսով, ան կը կարողանայ և՛եւ՛ զբաղուիլ իր այնքան սիրած արուեստով, և՛եւ՛ ընտանիքի կարիքները հոգալ, և՛եւ՛ կատարելագործուել այն ժամանակ բաւական գնահատուած արևելեանարեւելեան սազանդարական ոճով նուագելու ևեւ երգելու մէջ։ Որոշ ժամանակ անց, ան կը միանայ Ալեքսանդրապոլի անուանի սազանդարական խումբերէն մէկուն՝ քամանչահար Չոնկուր Հակոյի (Յակոբ Մանուկեանի) խումբին, որուն համբաւը ատկից ետք բաւական մեծցաւ։ Յաճախ այդ խումբը կը հրաւիրուէր նաևնաեւ այլ քաղաքներ՝ Կարս, էջմիածին, ԵրևանԵրեւան, Շուշի, նոյնիսկ Հայաստանէն դուրս գտնուող հայաշատ քաղաքներ, ինչպիսիք են Թիֆլիսը, Պաքուն ևեւ Աստրախանը։ Իսկ Գրիգոր Տալեանը շուտով Ալեքսանդրապոլի մէջ հռչակուեցաւ որպէս թառահար Տալոյենց Գոքոր: Չոնկուր Հակոն մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելէր քաղաքին մէջ ևեւ սպասուած հիւրն էր ամենատարբեր հաւաքոյթներուն, ևեւ անոր խումբի կազմին հանդէս գալով Գրիգորը կը թրծուի ու կը զարգացնէ իր տաղանդը: Այս տարիներուն ան արդէն լաւատեղեակ էր այն նուագացանկին, որ Ալեքսանդրապոլի հասարակութեան բոլոր խաւերու համար ընդունելի էր։ Այդ ժամանակաշրջանին կ'ուժեղանայ սազանդարական երաժշտութեան ազդեցութիւնը Գրիգորի վրայ։ Սակայն այդ չի նշանակեր, որ ան լրիւ կը տարուի սազանդարական արուեստով ու սոսկ սազանդար դառնայ։ Որպէս օրէնք սազանդարները միայն կատարողներ էին, անոնցմէ թէկուզ ևեւ ամենատաղանդաւորները կամ ամենահռչակուածները, երգեր յօրինելով երբեք չեն զբաղուեր։ Ըստ որում կ'երգէր տափ խփողը ևեւ ոչ թէ սազանդարական խումբի թառ նուագողը, մինչդեռ Գրիգորը, յօրինելով հարիւրաւոր երգեր ու եղանակներ, հանդէս գալով որպէս բեղմնաւոր, ստեղծագործող ու հիանալի երգիչ, խումբի միւս անդամներէն շատ բարձր կը դասուէր:

XIX դարավերջը Շերամի երգերն արդէն կը հնչէին քաղաքի յայտնի երաժիշտներու ու խումբերու կատարմամբ, անոր արուեստը կը հետաքրքրէր մասնագէտ երաժիշտներուն: Աշուղին սիրով հրավիրած են նաևնաեւ հարսանիքներու, ուր ալ ծիսականացուեր անոր երգերը: Բանահաւաք Ալեքսանդր Մխիթարեանցի բնորոշմամբ, Շերամի գործունէութեան շնորհիւ Ալեքսանդրապոլի հարսանիքներուն աւանդական կը դառնան լարային համոյթներու ելոյթները: «Ղայդեքը փոխուել են, - կը գրէ ան, - հիմի դավուլ-գուռնեն վո՞վ լայեղ կէնե, թառ ու քյամանչա գուզեն բիրադի, Տալոյենց Գոքորն օր չչալե ու երգէ, էլ հարսը դռնեն գելնի՞»: Շերամի երգերը կատարեր ևեւ երգեցիկ տարբեր խումբերու համար փոխադրեր է Ալեքսանդրապոլի յայտնի մասնագէտ երաժիշտ Եփրեմ Գեադուկեանը, որ ունեցեր է երաժշտական կրթութիւն ևեւ սերտօրէն համագործակցեր է աշուղին հետ: Շերամը երբեմն նոյնիսկ սրտնեղեր է, որ ոչ բոլորին յայտնի է, որ այդ երգերու հեղինակն ինքն է ևեւ ոչ թէ Եփրեմը: Որպէս ալեքպոլեան երաժշտական կենսական աղբիւր' Շերամի երգերը հետաքրքրեր են ժամանակի շատ մեծանուն բանաստեղծներուն ու երաժիշտներուն:Անոր երգերը գրառեր են Կոմիտասը («Ալ ու ալվան ես հագել»), Ալեքսանդր Մխիթարեանցը, Արշակ Բրուտեանը, Վ. Տալեանը, Դ. Ղազարեանը, Ա. Քոչարեանը, բարձր գնահատեր են Արմէն Տիգրանեանը, Ալեքսանդր Սպենդիարեանը ևեւ այլ երգահաններ: Իսկ երգահան Էդուարդ Միրզոյեանի խօսքերով՝ Շերամը ոչ թէ աշուղ էր, այլ երգահան, քանի որ կը յօրինէր նոր ևեւ գեղեցիկ մեղեդիներ: Թառից յորդած ծորուն նուագակցութեամբ ան կ'երգէր իր երգերը բոլորովին նոր մեղեդիներով:

1902 թուականին «'''Քնար'''» խորագրի տակ կը hրատարակուի Գրիգոր Տալեանի երգերու առաջին ժողովածուն։ Մինչ այդ, անոր ծաւալած մօտ 25-ամեայ ստեղծագործական գործունէութեան մէջ տիրապետող սիրոյ թեման իր արտայայտութիւնը գտաւ այդ ժողովածուի թէ՛ խորագիրի, ևեւ թէ՛ բովանդակութեան մէջ։ 1905 թուականին «'''Գանգատի շանթեր'''» խորագիրով հրատարակուեցաւ անոր երկրորդ գրքոյկը, որուն մէջ յեղափոխական ևեւ հայրենասիրական երգերը առաջնակարգ տեղ կը գրաւեն։ Այդ գիրքը հրատարակուած է «Պետրոգրադ» կեղծանուան տակ։ Երկու տարի անց, 1907 թուականին «Սէր և կռիւ» խորագիրով լոյս կը տեսնէ Գրիգոր Տալյանի երրորդ գրքոյկը։ 1913 թուականին լոյս կը տեսնէ աշուղի չորրորդ գրքոյկը՝ «Անջուր պարտէզ» խորագիրով։ Այս ժողովածուն նոյնպես սիրոյ, հայրենասիրական ու յեղափոխական երգերու ժողովածու է։ 1915 թուականին լոյս կը տեսնէ անոր Հինգերորդ գրքոյկը «Անզուսպ արշաւ» խորագիրով, ուր մեծամասնութիւնը կը կազմեն Հայրենասիրական երգերը։ Այս ժողովածուներու հրապարակ գալը մեծցուցին Գրիգոր Տալեանի համբաւն ու ժողովրդականութիւնը։ Անոր ստեղծագործութիւնները, որոնք մինչ այդ հիմնականօրէն կը տարածուէին իր իսկ կատարողական գործունէութեան միջոցով, մատչելի դարձան աւելի լայն շրջանակներու Համար, ընդգրկելով նաևնաեւ այն հեռաւոր հայաբնակ քաղաքները, ուր Գրիգորը դեռ չէր եղեր։ Հետագային Շերամի աւագ որդին՝ երգահան Վարդգէս Տալեանը, որ տարիներ առաջ ձայնագրեր էր անոր բազմաթիւ երգերը, կը հաւաքէ այդ բոլորը ու ժողովածու կը կազմէ, որ Հայպետհրատը կը հրատարակէ 1948 թուականին։ Ժողովածուի առաջին էջերուն տպուած են Աւետիք Իսահակեանի, Գարեգին ԼևոնեանիԼեւոնեանի ևեւ ժողովածուի խմբագիր երաժշտագէտ Մուշեղ Աղայեանի յօդուածները։ Այս ժողովածուի լրացուած տարբերակը կը վերահրատարակուի 1959 թուականին:

1915 թուականին Շերամը կը տեղափոխուի Թիֆլիս, ուր նոյնպէս ան լայն ժողովրդականութիւն վայելէ, սակայն, ըստ էութեան, այս ընթացքին ան այլևսայլեւս նոր նշանաւոր երգեր չի գրեր, այլ ամբողջ արժէքաւոր ժառանգութիւնը կը ստեղծուի Ալեքսանդրապոլ ապրած տարիներուն: 1922 թուականի Ապրիլի 2-ին Թիֆլիսին մէջ կը կազմակերպուի երեկոյ՝ նուիրուած Շերամի գործունէութեան 35-ամեակին, որու ընթացքին զեկոյցով ելոյթ կ'ունենայ Գարեգին Լևոնեանը։Լեւոնեանը։

1935 թուականին Շերամը կը տեղափոխուի Երեւան, ուր ևսեւս, հակառակ պատկառելի տարիքին, ան կը շարունակէէ իր բեղմնաւոր գործունէութիւնը։ Երեւանի մէջ Շերամին կը շրջապատեն սիրով ու յարգանքով, զինք կ'ընդունին Սովետական Գրողներու Միութեան մէջ, անոր երգերը յաճախ կը հնչեն ռատիոյով։ Միայն անբուժելի Հիւանդությունր կ'ընկճէ 81-ամեայ Շերամի եռանդը։ Ան մահացաւ քաղցկեղէն 1938 թուականի Հուլիս 3-ին։

Շերամի երգերու, անոր արուեստի ոճական իւրայատուկ ու բնորոշ գիծերը, հանդէս կու գան թէ երգերու լեզուական ոճական առանձնայատկութիւններուն ևեւ թէ երգերու ներկայացուած կերպարներու պատկերներու ու տրամադրութիւններու իւրայատկութիւններու միջոցոցաւ։ Լեզւական տեսակէտէն, Շերամի երգերու տեքստերը պարզ ու մատչելի են, հիմնականօրէն գրուած են հայ գրական լեզւով, որ համեմուած է Շիրակի ժողովուրդական բառ ու բանով ևեւ իւրահատուկ դարձուածքներով։ Ոճական տեսակէտէն, Շերամի երգերը նոյնպէս շատ մօտ են ժողովուրդական երգերուն, յաճախ ուղղակի ժողովուրդական մանիներու նման 7-8 վանկանոց քառեակներով, երբեմն ալ քիչ աւելացնելով վանկերու ու տողերու քանակը, ան միշտ կը մնայ պարզութեան սահմաններուն մէջ։ Շերամը չի սիրէր բարդութիւնները, անոր երգերուն մէջ չկան 15-16 վանկանոց բարդ կառուցուածքներ, քիչ էր նաևնաեւ քառեակներու քանակը, չհաշուած կրկնակները, որոնց լայն օգտագործումը Շերամի ոճական իւրայատկություններէն մէկն է: Անոր երգերը հիմնականօրէն կազմուած են 3-4 քառեակներէն։ Այս տեսակէտէն սխալ չ'ըլլար Շերամին համարել աշուղական ասպարէզի «մանրանկարիչը»։ Բնորոշ ու իւրայատուկ են Շերամի երգերուն հանդէս եկող կերպարները, անոնք միշտ ներկայացուած են վառ գոյներով, իւրաքանչիւրը օժտուած է մարդկային իւրօրինակ ներաշխարհով։ Սիրոյ երգիչ Շերամի երգերուն մէջ, որպէս կեդրոնական ու հիմնական կերպար հանդես կու գայ սիրուհու կերպարը։ Իր երգերուն մէջ, սիրուց վառուած ու սիրուհու գեղեցկութեամբ տարուած Շերամը, շռայլութեամբ կ'օգտագործէ մինչ այդ ալ աշուղական արուեստին մէջ ընդունուած չափազանցուած պատկերաւոր արտայայտութիւնները։ Պոյը չինարի, աչքերն աստղերի, ունքերը շանթի, այտերը կարմիր վարդի, մազերը ոսկու նմանեցնելով, ան կը նկարագրէ իր՝ ԱրևիԱրեւի պէս փայլուն փերին։ Տրամաբանօրէն Շերամի երգերու կեդրոնական կերպարի, այդպիսի գերմարդկային գեղեցկութեամբ օժտուած սիրուհու ներքին աշխարհը շատ զուսպ է, ան հանդէս կու գայ «հազար ու մի նազերով», «չեմ ու չումերով», որուն համար Շերամը նրան «անգութ հոգեհան» կ'անուանէ, յաճախ կը պատահի նաևնաեւ «ճիկեարս խորով արիր» աւանդական դարձուածքը։

* Շերամի առաջին՝ «Պարտէզում վարդեր բացուած» երգը լոյս տեսեր է 1900 թուականին Ա. Մխիթարեանցի կազմած ևեւ խմբագրած «Տաղեր ու խաղեր» ժողովածուին մէջ։

* 1905 թուականին հրատարակուած «Գանգատի շանթեր» գրքոյկը՝ ամփոփում անոր հայրենասիրական ևեւ ազգային երգերը։