|
[[Պատկեր:Byzantine Constantinople-en.png|մինի|240px|ԿոստանդնուպօլիսըԿոստանդնուպոլիսը Բիւզանդական շրջանին [http://www.unc.edu/awmc/downloads/connorConstLblMed.jpg մանրամասն քարտէս].]]
[[Պատկեր:Bizansist touchup.jpg|մինի|240px]]
'''ԿոստանդնուպօլիսԿոստանդնուպոլիս'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> (<small>[[յունարէն]]՝</small> Κωνσταντινούπολις <small>Քոնսթանտինուփոլիս</small>, ἡ Πόλις <small>Փոլիս</small> <small>[[լատիներէն]]՝</small> <small>Քոնսթանտինոփոլիս</small>, <small>[[պուլկարերէն]]՝</small> Цариград <small>Ձարիկրատ</small>), քաղաք, որ ժամանակին հանդիսացած է [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] մայրաքաղաք ([[330]] – [[395]]), [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդիոյ]] մայրաքաղաք ([[395]] – [[1204]] եւ [[1261]] – [[1453]]), կարճ ժամանակի մը համար, [[Լատինական կայսրութիւն|Լատինական կայսրութեան]] մայրաքաղաք ([[1204]] – [[1261]]) եւ [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] ([[1453]] – [[1922]]) մայրաքաղաք։
Հիմնադրութեան օրէն մինչեւ ԺԳ․ դարը ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը Եւրոպայի ամէնէն մեծ եւ հարուստ քաղաքը եղած է<ref>Pounds, Norman John Greville. ''An Historical Geography of Europe, 1500–1840'', p. 124. CUP Archive, 1979. ISBN 0-521-22379-2.</ref> եւ ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ Պատրիարքարանը կարեւոր դեր խաղցած է քրիստոնէութեան տարածման: ԺԵ․ դարասկիզբին իր մարզերուն մեծ մասը վերջնական կորսնցնելէ ետք Բիւզանդական կայսրութիւնը կը սահմանափակուի ԿոստանդտնուպօլսոյԿոստանդտնուպոլսոյ եւ անոր շրջակայքը՝ Մորէաս (Պեղոպոնեզ՝ Յունաստան):
[[1453]]-ին, երկարատեւ պաշարումէն ետք, քաղաքը կը գրաւեն օսման թուրքերը։ Կռիւներէն ետք քաղաքը՝ մեծ մասամբ, կ՛ աւերուի։
== Հայերը ԿոնստանդնուպօլսոյԿոնստանդնուպոլսոյ մէջ ==
Հայեր բնակութիւն հաստատած են Բիւզանդական կայսրութեան կազմաւորումին սկիզբէն։ Անոնք ընդհանրապէս զինուորականներ, վաճառականներ, ճարտարապետներ կամ ուսումնառութեան եկած երիտասարդներ էին։ Հայերու թիւը ստուարացած էր, երբ Թ․ - ԺԱ․ դարերուն Բիւզանդիոյ գահին կը տիրեն հայ մակետոնական հարստութիւնը։
[[1453]]-ին ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը գրաւելէն ետք Մեհմետ Բ. սուլթանը, որպէսզի հակակշռէ յոյն բնակչութիւնը, մեծ թուով հայ եւ հրեայ շինարար վարպետներ կը վերաբնակեցնէ քաղաքը։ 1461-ին կը հաստատուի ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ Հայոց Պատրիարքութիւնը Յովակիմ Պրուսացի եպիսկոպոսի գլխաւորութեամբ: Անոր կը շնորհուի նոյն իրաւասութիւնները, որ ունի Յունաց Տիեզերական պատրիարքը։
Հայերը, ինչպէս յոյները, քաղաքը կը կոչեն՝ պօլիսՊոլիս եւ յաճախ կը գրեն՝ Կ.պօլիսՊոլիս:
1930-ին քաղաքը կը կոչուի Իսթանպուլ (<small>թրքերէն՝</small> Istanbul)․ անուն որ մինչեւ այսօր կը պահէ:
[[Պատկեր:Constantine I Hagia Sophia.jpg|մինի|աջից|240px|<small>Մեծն Կոստանդիանոսը քաղաքը կը նուիրաբերէ Աստուծամայրը: Խճանկար պատկեր մը Ս. Սոփիա տաճարին ներսը</small>]]
ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը 324 թուականին հիմնադրած է Մեծն Կոստանտինոս Ա. (272-337) Հռոմի կայսրը, արդէն գոյութիւն ունեցող Բիւզանդիոն անկախ քաղաք-պետութիւն տեղը, որ հիմնած էին Մեղարայ քաղաք-պետութենէ եկած յոյն գաղթականները, մտաւորապէս Ք.Ա. 657-ին:
Ք.Ա. 512, Դարէհ Ա․ Բիւզանդիոնը կը գրաւէ։ Պարսիկներու տիրապետութիւնը կ՛ աւարտի Ք.Ա. 478-ին, երբ սպարտացի զօրավար Փաւսանիաս քաղաքը կը գրաւէ: Ք.Ա. 150-ին Բիւզանդիոնը կ՛ իյնայ Հռոմէական կայսրութեան կազմին մէջ:
Կոստանտինոս Ա. կայսրը, 324-ին կը սկսի հիմնադրել ԿոստատնուպօլիսըԿոստատնուպոլիսը, որպէսզի միացնէ Հռոմէական կայսրութիւնը եւ տարածէ քրիստոնէութիւնը։ Քաղաքին հիմնադրումը ունի բացառիկ նշանակութիւն, որովհետեւ կը հանդիսանայ տեսակ մը բաժանարար գիծ հին եւ միջնադարեան ժամանակաշրջաններու միջեւ։ <ref>Նորման Տէյվիս, Եւրոպա.Պատմութիւն http://www.istorija.senamiescio-g.lt/Naudinga/Knygos/Norman.Davies.-.Europa.Istorija.2008.LT.pdf էջ 226 {{ref-lt}} Վերցուած է 2016 [[Յունիս]] 01-ին</ref>
Քաղաքը, հիմնադրութեան առարին տարիներէն իսկ, կը սկսի արագօրէն ընդարձակուիլ եւ կէս դար ետք Թէոտոսիոս կայսրի օրով կը կառուցուի քաղաքին արեւմտեան կողմը պաշտպանող երկրորդ պարիսպը:
Պատերազմներու մէջ յաջողութիւններ ձեռք բերած Յուստինիանոս Ա. (527-565) կայսրը յայտնի է իր բարեփոխումներով եւ կատարած աշխատանքներով: Հռոմի օրինակով ան կը կառուցէ ձիարշաւարան մը, որը ժամանակի ընթացքին կը ստանայ կարեւոր քաղաքական նշանակութիւն: Հոն ժողովուրդը կրնայ իր հաւանութիւնը արտայայտել կայսրին հանդէպ, բացայայտօրէն քննադատել իշխանութիւնները եւ նոյնիսկ պահանջել անցանկալի նախարարներու հրաժարականը: Յուստինիանոսի օրով քաղաքացիական կարգը քաղաքական հարցի կը վերածուի:
Յուստինիանոսի իշխանութեան տարիներուն ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ բնակչութեան թիւը 500 000 կը հասնի<ref>[http://www.tulane.edu/~august/H303/handouts/Population.htm Early Medieval and Byzantine Civilization: Constantine to Crusades], Dr. Kenneth W. Harl.</ref>: Սակայն, ընկերվարական կառոյցը կը խախտուի541-542 թուականներու միջեւ, երբ ժանտախտի համաճարակին պատճառով կ՛ ոչնչանայ քաղաքին բնակիչներու մօտաւորապէս 40%-ը:<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/4381924.stm Past pandemics that ravaged Europe], [[BBC News]], November 7, 2005.</ref>
=== Փորձութիւններու Ժամանակաշրջան ===
[[Պատկեր:Eugène_Ferdinand_Victor_Delacroix_012.jpg|մինի|240px|<small>''Խաչակիրներու մուտքը ԿոստանդնուպօլիսԿոստանդնուպոլիս'' Էօժէն Տելաքրուա (Eugène Delacroix), 1840</small>]]
Է․ դարուն, աւարները եւ այնուհետեւ՝ պուլկարները կը գրաւեն Պալքաններու մեծ մասը, փորձեր ընելով գրոհել ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը արեւմուտքէն: Նոյն ատեն պարթեւ Սասանեանները արեւելքէն կը թափանցեն Անատոլիա: 626-ին պաշարումը յաղթահարելէն ետք Հէրակլիոս (Իրաքլիոս) կայսրը [[Պարսկաստան]] կ՛ արշաւէ եւ կարճ ժամանակ ետք կը վերականգնուի նախկին կարգավիճակը: Սակայն, կը յաջորդեն նոր պաշարումներ՝ արաբներու արշաւանքներ․ առաջինը՝ 624-678 եւ երկրորդը 717-718 թուականներուն: Թէոտոսիոս կը կարողանայ պարսպապատ քաղաքը անառիկ պահել ցամաքին կողմէ, իսկ նոր ստեղծուած «յունական կրակ» անուանումով յայտնի վառուցիկ նիւթը թոյլ կու տույ, որ բիւզանդական տորմիղը չէզօքացնէ արաբներուն նաւերը եւ մայրաքաղաքը պահէ անառիկ: Երկրորդ պաշարման ընթացքին պուլկարներու Թերուել խանի վճռական օգնութեամբ քաղաքը կը փրկուի եւ ան կը ստանայ «Եւրոպայի փրկիչ» անունը:<ref>{{cite web|url=http://www.programata.bg/?p=62&c=1&id=51493&l=2|title=Exposition, Dedicated to Khan Tervel|work=Programata}}</ref>
=== Մակետոնեաններու Եւ Կոմնենոսներու Ժամանակաշրջան ===
Բիւզանդիոյ եւ անոր հետ միասին՝ ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ երկրորդ մեծագոյն բարգաւաճումը տեղի կ՛ ունենայ Մակետոնական (Հայկական) հարստութեան իշխանութեան ընթացքին: ([[856]]-[[1071]]) Բարսեղ Բ. կայսրը մեծ յաղթանակներ կը տանի արաբներուն եւ պուլկարներուն դէմ, որուն համար նոյնիսկ Պուլկարասպան անունը ստացած էր։ Այդ ժամանակաշրջանին կը զարգանան գիտութիւնը, նկարչութիւնը՝ որմնանկարչութիւն եւ սրբապատկերներ ու գրականութիւնը: Մտաւորապէս 425-ին Թէոտոսիոս Բ.-ի կողմէ կը հիմնադրուի ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ Բարձրագոյն Դպրոցը, որ իր տեսակին մէջ Եւրոպայի առաջին համալսարանը կը դառնայ:
Կը սկսի առաքելական գործունէութիւնը, առաւելապէս՝ սլավերուն շրջանը․ օրինակ Կիւրեղի եւ Մէթոտիոսի գործունէութիւնը: Հռոմի պապի եւ պօլսոյՊոլսոյ պատրիարքի անհամաձայնութեան պատճառով, 1054-ին քրիստոնէական աշխարհը կը բաժնուի եւ ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը կը դառնայ Ուղղափառութեան կեդրոն:
Կոստանտնուպօլիսը՝Կոստանտնուպոլիսը՝ Բիւզանդիոնի կեանքին բոլոր բնագաւառներէն ներս հիմնարար դեր կ՛ ունենայ: 1071-էն, երբ կը սկսին սելճուկ թուրքերու արշաւանքները, պօլիսըՊոլիսը նորէն կ՛ ընկղմի խաւարի մէջ:
Կոմնենոսներու հարստութեան տիրապետութեան ժամանակները (1081-1185) ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը կը վերապրի իր վերջին բարգաւաճման շրջանը, որ սակայն նոյնը չէ, ինչպէս էր Յուստինիանոսի եւ Մակետոնեաններու ժամանակ:
ԺԱ․ եւ ԺԲ․ դարերուն առեւտրական տիրապետութիւնը իրենց ձեռքը կ'առնեն ճէնովացիները եւ վենետիկցիները ու կը հաստատուին Ղալաթիոյ մէջ:
=== Անկում ===
[[Պատկեր:Hagia Sophia Mars 2013 (2).jpg|մինի|աջից|240px|<small>Ս. Սոփիա տաճարը</small>]]
13 Ապրիլ 1204-ին ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը կը գրաւեն Խաչակիրները՝ [[Խաչակիրներու Դ․ Արշաւանք|Խաչակիրներու Չորրորդ արշաւանք]]։ Անոնք մայրաքաղաքը կը հրդկիզոն եւ կ'աւերեն: Քաղաքը կը դառնայ Խաչակիրներու [[Լատինական կայսրութիւն|Լատինական կայսրութեան]] մայրաքաղաքը, որուն տնտեսական առաւելութիւնը կ'անցնի վենետիկցիներուն: 1261-ին ճենովացիներու օգնութեամբ բիւզանդացիները ետ կը գրաւեն քաղաքը եւ իշխանութիւնը կ'անցնի բիւզանդական Փալէոլողոներու հարստութեան ձեռքը:
Մինչեւ ԺԴ․ դարու կէսերը ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը կը մնայ կարեւոր առեւտրական կեդրոն։ Այնուհետեւ աստիճանաբար կը սկսի տկարանալ: Քաղաքին տնտեսութիւնը կ՛ իյնայ վենետիկցիներուն եւ ճենովացիներուն ձեռքը: <br />Այդ ժամանակաշրջանին օսմանցի թուրքերը քանի մը փորձեր կ՛ ընեն ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ տիրանալ: Մեհմետ Նուաճողին կողմէ 1452-ին Ռումէլի ամրոցին կառուցումը կը նախատեսէր մայրաքաղաքին ճակատագիրը եւ [[29 Մայիս]] 1453-ին երկարատեւ պաշարումէն ետք, ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը կը յանձնուի: Ան կը դառանյ նոր ուժեղ պետութեան՝ Օսմանական կայսրութեան մայրաքաղաքը:
[[Պատկեր:Zentralbibliothek Zürich - Constantinople partie du coté de Stamboul - 4000006193.jpg|մինի|աջից|240px|<small>ԿոստանդնուպօլիսըԿոստանդնուպոլիսը 19-րդ դարու վերջին</small>]]
=== Օսմանական Կայսրութեան Ժամանակաշրջանը՝ 1453-1922 ===
Քրիստոնէական Ուղղափառ Եկեղեցին այլեւս կը գտնուի օսմանցիներու վերահսկողութեան ներքեւ: Մեհմետ Բ.-ի երբ ԿոստանդնուպօլիսԿոստանդնուպոլիս կը մտնէ (ներկայիս յայտնի իբրեւ Թոփքափուի դարպաս), ան անմիջապէս իր ձին հեծած կ՛ ուղուի դէպի [[Ս. Սոֆիա տաճար (Կ. Պոլիս)|Ս. Սոֆիա]], ուր իր զինուորներուն կը հրամայէ դադրեցնիլ մարմարները ջարդել եւ բաւարարուիլ աւարով եւ գերիներով. «ասիկա իրեն կը պատկանի:»<ref name="ReferenceB">Mansel, Philip. Constantinople: City of the World's Desire. Penguin History Travel, ISBN 0-14-026246-6. Page 1.</ref> Ան կը հրամայէ, որ իմամ մը գայ հոն է''զան'' երգէ եւ ուղղափառ տաճարը դարձնել իսլամներու մզկիթ՝<ref name="ReferenceB"/><ref>Lewis, Bernard. Istanbul and the Civilization if the Ottoman Empire. 1, University of Oklahoma Press, 1963. p. 6</ref> հաստատելով իսլամական կրօնի տիրապետութիւնը ԿոստանտնուպօլսոյԿոստանտնուպոլսոյ մէջ:
Մեհմետի գլխաւոր գործը կ՛ ըլլայ մայրաքաղաքի պաշտպանական կառոյցներու վերակառուցումը եւ բնակչութեան վերափոխումը: Շինարարութիւնները կը սկսին քաղաքը գրաւելէն անմիջապէս ետք․ պարիսպներու նորոգում, միջնաբերդի եւ նոր պալատի կառուցում:<ref name="Inalcik, Halil 1969, p. 236">Inalcik, Halil. “The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City.” Dumbarton Oaks Papers 23, (1969): 229–249. p. 236</ref> Մեհմետ կայսրութեան տարածքին հրաման կ՛ արձակէ, որով՝ իսլամները, քրիստոնեաները եւ հրեաները պիտի բնակեցնեն քաղաքը:<ref name="Inalcik, Halil 1969, p. 236"/> Ամբողջ օսմանական կայսրութեան տարածքին գերեվարածներ եւ տեղահանուածներ կ՛ ուղարկուին ԿոստանտնուպօլիսԿոստանտնուպոլիս: Այդ բնակիչները կոչուեցան "Sürgün" (<small>[սիւրկիւն] [[յունարէն]]՝</small> σουργουνιδες).
== Կարեւոր Իրադարձութիւններ ==
ԿոստանտնուպօլիսըԿոստանտնուպոլիսը առաջին եւրոպական քաղաքը եղած է, որուն մէջ 321-էն սկսած Կոստանտինոս Ա. կայսրին հրահանգով՝ Կիրակի օրը կը հաստատուի իբրեւ հանգիստի օր:
== Ծանօթագրութիւններ ==
== Աղբիւրներ ==
[https://enjoybooks.ru/hy/novoe-nazvanie-konstantinopolya-kratkaya-istoriya-konstantinopolya.html ԿոստանդնուպօլսոյԿոստանդնուպոլսոյ նոր անունը: պօլսոյՊոլսոյ համառօտ պատմութիւն։]
[[Ստորոգութիւն:Բիւզանդիոյ քաղաքներ]]
| 