|
[[Պատկեր:Whirpool Galaxy.jpg|մինի|Թաթառակեր աստղային համակարգ (կալաքտիքա)]]
[[Պատկեր:Halebopp031197.jpg|մինի|Հէյլ-Պոփփ գիսաստղը, որ 1997-ին տեսանելի էր անզէնսովորական աչքով]]
'''Աստղագիտութիւն''', երկնային մարմիններու ([[մոլորակներ]], [[Աստղ|աստղեր]], [[միգամածութիւն]]ներ, [[միջաստղային նիւթ]], Թաթառակեր աստղային համակարգ (կալաքտիքա) եւ այլն) եւ անոնց հետ կապուած երեւոյթներու (տարածական բաշխում, շարժումներ, ֆիզիքական բնոյթ եւ վիճակ, փոխազդեցութիւն, յառաջացում ու զարգացում) [[գիտութիւն]]ն է։ Անիկա միաժամանակ կը մշակէ [[երկնային մարմին]]ներու դիտումները գործնական նպատակներով օգտագործելու մեթոտներ ([[ժամանակի ծառայութիւն]], [[աստղագիտական կողմնորոշում]], տիեզերական թռիչքներու աստղագիտական կառավարում եւ այլն)։ Ըստ ուսումնասիրութեան առարկաներու կամ ձեւերու, աստղագիտութիւնը կը բաժնուի շարք մը ենթաբաժիններու։
Տիեզերական թռիչքներու ատեն, անհրաժեշտ ուղեծիրներուուղեծիրերու ընտրութեան կապակցութեամբատեն, աստղագիտութեան մէջ կը ձեւաւորուի նոր բաժին մը՝ [[աստղատինամիքա]]նմը, որ կ'ուսումնասիրէ արհեստական երկնային մարմիններու շարժումները։
[[Արեգակ]]իԱրեւուն, [[մոլորակ]]ներումոլորակներուն եւ [[աստղ]]երուաստղերուն տեսանելի շարժումներուշարժումներուն պարբերականութիւնը աստղագիտական դիտումներով հաստատուած առաջին օրինաչափութիւններէն է։ Անիկա ինկած է ժամանակի որոշման եւ օրացոյցներու կազմումին հիմքին մէջ։ Այդ պարբերականութիւնը կ'օգտագործուի նաեւ շարքկարգ մը երկնային երեւոյթներու ([[Արեգակի խաւարում|Արեգակի]]Արեւուն եւ [[Լուսինի խաւարում|Լուսինին խաւարումը]], ԱրեգակիԱրեւուն, ԼուսինիԼուսինին եւ մոլորակներու մերձեցումներմերձեցումները եւ այլն) կանխատեսման համար։ Այդ հարցերը, անոնց լուծման համար կիրարկուող գործիքներու տեսութիւնը եւ թուաբանական մեթոտները կը կազմեն [[Աստղաչափութիւն|աստղաչափութեան]], մարզային ու գործնական աստղագիտութիւններու առարկան։
Մոլորակներուն շարժումները, [[Արեգակնային Դրութիւն|ԱրեգակինԱրեւուն]] ու [[Լուսին|Լուսինի]]<nowiki/>ն խաւարումը, ինչպէս նաեւ պայծառ գիսաւորներու երեւոյթները հին դարերուն կը կապէին [[Երկիր|Երկրի]]<nowiki/>ն վրայ տեղի ունեցող իրադարձութիւններուն հետ եւ կ'օգտագործէին հասարակական կեանքի երեւոյթներուն եւ մարդոց ճակատագիրին կանխագուշակման նպատակով։ Այդ հարցերով զբաղող կեղծ գիտութիւնը՝ [[աստղագուշակութիւն]]ը, ոչ մէկ գիտական հիմք ունի, սակայն ժամանակին զարկ տուած է աստղագիտական դիտումներուն եւ անով իսկ նպաստած է Աստղագիտութեանաստղագիտութեան զարգացման։
Մեծ է աստղագիտութեան գիտական եւ գործնական նշանակութիւնը։ Անիկա սերտօրէն կապուած է [[թուաբանութիւն|թուաբանութեան]], [[բնագիտութիւն|բնագիտութեան]] եւ միւս գիտութիւններուն հետ։ Երկնային մեքենագիտութեան յաջողութիւնները ԺԷ. դարուն կը խթանեն այն օրերու բնագիտութեան հիմնական բաժինը կազմող դասական մեքենագիտութիւնը, որմով կը դրուի ճշգրիտ բնագիտութեան հիմքը։ Աւելի ուշ (Ի. դարուն) աստղաֆիզիքական հետազօտութիւնները կը յանգեցնեն նոր երեւոյթներու եւ տիեզերական պայմաններու մէջ դրսեւորուող, գիտութեան մինչ այդ անյայտ յատկութիւններու բացայայտման, որ զգալիօրէն կը նպաստէ բնագիտութեան զարգացման։ Յատկապէս, աստղերու ճառագայթման աղբիւրներու ուսումնասիրութիւնը կը յայտնաբերէ ելեկտրական ուժի ջերմամիջուկային աղբիւրները։
== Միջազգային ԵզրիԵզրին Ծագումը ==
Բազմաթիւ լեզուներու մէջ գործածական է աստրոնոմիա եզրը. անիկա կը ծագի [[յունարէն]] αστρονομία բառէն, որ կազմուած է άστρον (աստրոն՝ [[աստղ]] կամ [[համաստեղութիւն]]) en νόμος (նոմոս՝ [[Բնութեան օրէնք]]), այսինքն՝ երկնային մարմիններու օրինաչափութիւններու ուսումնասիրում։ուսումնասիրութիւն։
== Պատմութիւնը ==
=== Հին Աշխարհ ===
Աստղագիտութիւնը հնագոյն գիտութիւններէն է։ Թերեւս քՔ. աԱ. աստղագիտութիւնը բաւականաչափ զարգացած էր [[Բաբելոն]]ի, [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսի]], [[Չինաստան]]ի եւ [[Յունաստան]]ի մէջ։ Այսպէս, մեր թուարկութենէնՔ.Ա. 28 դար առաջ եգիպտական քուրմերը որոշած են տարուան տեւողութիւնը, իսկ [[Արեգակ]]իԱրեւուն [[խաւարում]]ներուխաւարման կրկնութեան պարբերութիւնը (սարոս) յայտնի էր արդէն [[ք աՔ.Ա. 6-րդ դար]]ունդարուն: [[Ք. աԱ. 2-րդ դար]]ունդարուն [[Հիպարքոս]]ի կազմած աստղացուցակը կը պարունակէր հազարէն աւելի աստղերու երկնային կոորդինատներըտուեալներու ամբողջութիւնը եւ պայծառութեան գնահատականները՝ աստղային մեծութիւններու պայմանական սանդղակովսանդխակով, որ առանց էական փոփոխութիւններու կ'օգտագործուի նաեւ մեր օրերուն։ Կան պատմական վկայութիւններ [[Հին Հայաստան]]ի մէջ աստղագիտական գիտելիքներու բարձր մակարդակիմակարդակին մասին։
[[Պատկեր:Hipparchos 1.jpeg|մինի|ձախից|[[Հիպարքոս]]]]
Վաղ ժամանակներուն մարդիկ տեսած են, որ քանի մը լուսատուներ կը փոխեն իրենց դիրքը ուրիշ անշարժ աստղերու նկատմամբ։ Անոնք միասին կը շարժին դէպի արեւելք, ապա հակառակ ուղղութեամբ՝ գծելովօղակներ օղակներ։գծելով։ Այդ զարմանալի եւ տարօրինակ լուսատուները, որոնք իրենց ձեւով նման են աստղերու, մարդիկ կոչեցինկոչած են մոլորակներ, այսինքն՝ ճամբան կորսնցուցած, մոլորած։
Հին աշխարհինաշխարհը մէջ յայտնի եղած էկ'ընդունէր հինգ մոլորակ, որոնք կ'երեւին անզէնսովորական աչքով։աչքերով։ Երկիրը մոլորակ չի համարուիր մոլորակ եւ բացառիկ տեղ գրաւած է տիեզերքին մէջ։ Այժմ յայտնի մոլորակներէն երկուքը, որոնք անզէնսովորական աչքով չենք կրնար տեսնել աստղադիտակի օգնութեամբ, յայտնաբերւոածյայտնաբերուած են վերջին դարերուն՝ [[Ուրան (մոլորակ, արեւմտահայերէն)|Ուրանը]] [[1781]]-նին, [[Նեպթուն]]ըՆեփթիւնը [[1846]]-ին։ Մոլորակները աստղերէն կը տարբերին առկայծումով։
Մոլորակները, ինչպէս նաեւ Երկրի արբանեակարբանեակը՝ ԼուսինԼուսինը, սեփականանձնական լոյս չունին։ Անոնք իրենց վրայ ինկած լոյսը հայելիի պէս կ'անդրադարձնեն Արեգակ։
ԵրկրիԵրկրին ձեւիձեւին, Տիեզերքի մէջ անոր դիրքիդիրքին եւ մոլորակային համակարգի կառուցուածքի վերաբերեալ ճիշդ միտքեր արտայայտուած են թերեւս [[ք. ա. 3-րդ դար]]ուն [[Էրատոսթենես]]ը որոշեց Երկրի շառաւիղը, իսկ [[Արիսթարքոս Սամոսացի]]ն կը գտնէր, որ Երկիրը կը դառնայ ԱրեգակինԱրեւունն շուրջ։ Սակայն, ք.ե. 2-րդ դարուն [[Պտղոմէոս]]ի՝ իր ժամանակի աստղագիտական գիտելիքները ամփոփող «[[Աչմագէստ]]» աշխատութեան մէջ շարադրուած [[աշխարհի երկրակեդրոն համակարգ]]ը, որուն համաձայն Արեգակը՝ մոլորակներուն հետ միասին կը դառնայ Երկրին շուրջ, եկեղեցւոյ հովանիին տակ լայն տարածում ստացաւ եւ գրեթէ 15 դար անընդհատ իշխեց գիտութեան մէջ։
==== Աշխարհի Երկրակեդրոն Համակարգը ====
Մօտ երկու հազարամեակ անոր կարծիքները կասկածի չէին ենթարկուեր, հակառակ թերեւս [[ք. ա. 434]]-ին յոյն գիտնական [[Անաքսակորաս]] արտայայտած էր այն կարծիքը, որ Արեգակը ոչ թէ աստուած է, այլ հսկայական շիկացած մարմին։
Հին աշխարհի այլ յոյն ներկայացուցիչ [[Արիսթարքոս Սամոսեցի]]ն փիւթակորականներու նման կը գտնէր որ աշխարհի կեդրոնը կը գտնուի Արեգակը, ոչ թէ Երկիրը։ Ան առաջինն էր, որ փորձեց հաշուել ԱրեգակիԱրեւուն չափերը եւ ըստ անոր տուեալներուն, անիկա [[Երկիր (մոլորակ, արեւմտահայերէն)|Երկրէն]] 300 անգամ մեծ ծաւալ պէտք է ունենար։ Սակայն անոր աշխատանքները մարդոց չէ հասած, եւ մարդկութիւնը մէկուկէս հազարամեակ համոզուած էր, որ Երկիրը աշխարհի անշարժ վիճակի մէջ գտնուող կեդրոնն է։
Անոր նպաստեցին [[Քլավտիոս Պտղոմէոս]]ի հաշուարկները, որոնցմով ան կը բացատրէր մոլորակներու շարժումները՝ անով վերջնականապէս եւ հիմնաւոր հաստատելով աշխարհի երկրակեդրոն ուսուցումը։
[[Պատկեր:Ptolemy 16century.jpg|մինի|ձախից|[[Քլավտիոս Պտղոմէոս]]]]
Պտղոմէոս իր յայտնի աշխատանքին՝ «Աստղագիտութեան Թուաբանական տրակտատ»-ին մէջ, որ աւելի յայտնի է «Ալմագէստ» անունով, կը հաստատէ, որ իւրաքանչիւր մոլորակ հաւասարաչափ կը շարժի փոքր շրջանագիծով՝ էպիցիկլով, որուն կեդրոնը անշարժ Երկրի շուրջ կը դառնայ աւելի մեծ շրջանագիծով՝ դիֆերենտով։ Անով ան կրցաւ բացատրել մոլորակներու, ինչպէս նաեւ ԱրեգակիԱրեւուն եւ Լուսինի շարժման իւրայատուկ վարքը։
Պտղոմէոս հաստատած է այն միտքը, որ բոլոր երկնային երեւոյթները տեղի կ'ունենան անշարժ եւ աշխարհի կեդրոնը գտնուող Երկրի շուրջ։ Անոր համար ալ աշխարհի երկկեդրոն համակարգը կը կոչուի իր անունով։
15 դարու արդիւնաբերութեան եւ առեւտուրի զարգացումը, յատկապէս, ծովային ճամբորդութիւնները լուրջ ազդակ դարձան աստղագիտութեան ծաղկման համար։ [[Նիքոլայ Քոպեռնիկոս|Ն. Քոպեռնիկոսի]], [[Կալիլէօ Կալիլէյ|Կ. Կալիլէյի]], [[Եոհան Քեպլեր|Ե. Քեպլերի]] եւ [[Իսահակ Նիւթոն|Ի. Նիւթոնի]] աշխատութիւններով հիմնաւորուեցաւ եւ հաստատուեցաւ [[աշխարհի արեւակեդրոն համակարգ]]ը: Մոլորակներու շարժման օրէնքներու յայտնագործումը (Ե. Քեպլեր) ու մեկնաբանումը (Ի. Նիւթոն) նշանաւորեցին երկնային մեքանիքի կամ տեսական աստղագիտութեան ծնունդը։ Այդ շրջանի աստղագիտութիւնը արդէն կը հիմնուէր երկնային երեւոյթներու բնոյթի իմացութեան վրայ։ Անոր փայլուն ապացոյցներէն են [[Հալլէյի գիսաստղ]]ի յայտնուիլը [[1682]]-ին՝ տեսականօրէն կանխագուշակուած ժամանակ եւ, յատկապէս, [[Նեփթուն]] մոլորակի յայտնագործումը [[1846]]-ին՝ [[Ուրբէն Լէ Վերիէ|Լէ Վերիէ]] հաշուարկումներու հիման վրայ։ Աստղագիտութեան մեծ յառաջընթացը կապուած էր [[աստղադիտակ]]ներու կիրառութեան հետ։
Աստղադիտակով Լուսինի, ԱրեգակիԱրեւուն, մոլորակներու եւ [[Ծիր Կաթին]]ի դիտումները առաջին անգամ կատարեց Կ. Կալիլէյը, [[1610]]-ին։ Հակառակ Կ. Կալիլէյի ինքնաշէն դիտակի պարզութեան եւ փոքր չափերուն, այդ դիտումներուն շնորհիւ ան յայտնաբերեց [[Եուփիթըր (մոլորակ)|Եուփիթըրի]] չորս արբանեակները եւ արեւաբիծերը։ Ծիր Կաթինի շերտը տարրալուծեց առանձին աստղեր, պարզեց Լուսինի մակերեւոյթի վրայ դիտուող գոյացումներու բնոյթը եւ այլն։ [[Ճէյմս Պրետլի|Ճ. Պրետլի]] յայտնագործեց լոյսի աբեռացիայի երեւոյթը ([[1727]]), [[Միխայիլ Լոմոնոսով|Մ. Լոմոնոսովը]]՝ [[Վեներա (մոլորակ, արեւմտահայերէն)|Վեներայի]] [[մթնոլորտ]]ը (1761)։ Յայտնաբերուեցան նաեւ բազմաթիւ [[աստղակոյտ]]եր եւ [[միգամածութիւն]]ներ, [[կրկնակի աստղ|կրկնակի]] եւ [[փոփոխական աստղ]]եր: [[Փիեռ Սիմոն Լափլաս|Փ. Լափլաս]] մշակեց [[Արեգակնային համակարգ]]ի յառաջացման իր վարկածը, որով սկիզբ առաւ [[աշխարհագործութիւն]]ը:
[[Ուիլիամ Հերշել|Ու. Հերշելի]] (18 դար), աստղերու բաշխման, ԱրեգակիԱրեւուն ու աստղերու շարժումներու եւ Ծիր Կաթինի կառուցուածքի վերաբերեալ հետազօտութիւնները նշանաւորեցին աստղաբաշխութեան (աստղային աստղագիտութեան) ծնունդը։ 1830-ականներուն չափուեցան քանի մը աստղերու հեռաւորութիւնները ([[փարալաքս]]եր)։ Աւելի ուշ, մեծ թիւով աստղերու հեռաւորութիւններու, սեփական շարժումներու եւ տեսագծային արագութիւնների չափումներու հիման վրայ, բացայայտուեցան [[Կալաքտիքա]]յին մէջ աստղերու շարժումներու օրինաչափութիւնները, իսկ [[1927]]-ին [[Եան Հենտրիք Օորտ|Եան Օորտ]] յայտնագործեց Կալաքտիքայի պտոյտը։
==== Աշխարհի Արեգակակեդրոն Համակարգը ====
=== Աստղագիտութիւնը Հայաստանի Մէջ ===
Աստղագիտութիւնը՝ իբրեւեւ գիտութիւն, [[Հայաստան]]ի մէջ ձեւաւորուած է [[7-րդ դար]]ուն՝ [[Անանիա Շիրակացի]]ի տիեզերագիտական ու տոմարագիտական աշխատութիւններով։ Շիրակացին ընդունած է [[Երկիր մոլորակ|Երկրի]] գնդաձեւութիւնը, ճիշդ բացատրել [[Արեգակ|Արեւուն]]ի եւ [[Լուսինի խաւարում]]ները, [[Ծիր կաթին]]ին վերագրած է աստղային բնոյթ։ Աստղագիտութեան եւ տոմարագիտութեան հարցերը [[11-րդ դար]]ուն լրջօրէն քննարկած է [[Յովհաննէս Սարկաւագ]]ը «Պատճէն տոմարի» աշխատութեան մէջ, ուր տուած է տոմարագիտութեան հարցերու լրիւ շարադրութիւնը եւ հայկական օրացոյցը համեմատած այլ ժողովուրդներու օրացոյցներու հետ։ [[Միջին դարեր]]ուն Հայաստանի վանական բարձրագոյն [[դպրոց]]ներու մէջ ([[Գլաձոր]], [[Տաթեւ]]) դասաւանդուած են «Տիեզերագիտութիւն» եւ «Տոմարագիտութիւն» նիւթերը։
Հայաստանի մէջ աստղագիտական հետազօտութիւններ տեղի ունեցած են քանի մը աստղադիտարաններու մէջ ([[Երեւանի աստղադիտարան|Երեւանի]], [[Բիւրականի աստղադիտարան|Բիւրականի]] եւ [[Գառնիի աստղադիտարան|Գառնիի]])։
| 