«Աստղագիտութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Տող 55.
[[Պատկեր:Nikolaus Kopernikus.jpg|մինի|[[Նիքոլայ Քոպեռնիկոս]]]]
 
15ԺԵ. դարու արդիւնաբերութեան եւ առեւտուրի զարգացումը, յատկապէս, ծովային ճամբորդութիւնները լուրջ ազդակ դարձան աստղագիտութեան ծաղկման համար։ [[Նիքոլայ Քոպեռնիկոս|Ն. Քոպեռնիկոսի]], [[Կալիլէօ Կալիլէյ|Կ. Կալիլէյի]], [[Եոհան Քեպլեր|Ե. Քեպլերի]] եւ [[Իսահակ Նիւթոն|Ի. Նիւթոնի]] աշխատութիւններով հիմնաւորուեցաւկը հիմնաւորուի եւ հաստատուեցաւկը հաստատուի [[աշխարհի արեւակեդրոն համակարգ]]ը: Մոլորակներու շարժման օրէնքներու յայտնագործումը (Ե. Քեպլեր) ու մեկնաբանումը (Ի. Նիւթոն) նշանաւորեցին երկնային մեքանիքի կամ տեսական աստղագիտութեան ծնունդը։ Այդ շրջանի աստղագիտութիւնը արդէն կը հիմնուէր երկնային երեւոյթներու բնոյթի իմացութեան վրայ։ Անոր փայլուն ապացոյցներէն են [[Հալլէյի գիսաստղ]]ի յայտնուիլը [[1682]]-ին՝ տեսականօրէն կանխագուշակուած ժամանակ եւ, յատկապէս, [[Նեփթուն]] մոլորակի յայտնագործումը [[1846]]-ին՝ [[Ուրբէն Լէ Վերիէ|Լէ Վերիէ]] հաշուարկումներու հիման վրայ։ Աստղագիտութեան մեծ յառաջընթացը կապուած էր [[աստղադիտակ]]ներու կիրառութեան հետ։
 
Աստղադիտակով Լուսինի, Արեւուն, մոլորակներու եւ [[Ծիր Կաթին]]ի դիտումները առաջին անգամ կատարեց Կ. Կալիլէյը, [[1610]]-ին։ Հակառակ Կ. Կալիլէյի ինքնաշէն դիտակի պարզութեան եւ փոքր չափերուն, այդ դիտումներուն շնորհիւ ան յայտնաբերեց [[Եուփիթըր (մոլորակ)|Եուփիթըրի]] չորս արբանեակները եւ արեւաբիծերը։ Ծիր Կաթինի շերտը տարրալուծեց առանձին աստղեր, պարզեց Լուսինի մակերեւոյթի վրայ դիտուող գոյացումներու բնոյթը եւ այլն։ [[Ճէյմս Պրետլի|Ճ. Պրետլի]] յայտնագործեց լոյսի աբեռացիայի երեւոյթը ([[1727]]), [[Միխայիլ Լոմոնոսով|Մ. Լոմոնոսովը]]՝ [[Վեներա (մոլորակ, արեւմտահայերէն)|Վեներայի]] [[մթնոլորտ]]ը (1761)։ ՅայտնաբերուեցանԿը յայտնաբերուին նաեւ բազմաթիւ [[աստղակոյտ]]եր եւ [[միգամածութիւն]]ներ, [[կրկնակի աստղ|կրկնակի]] եւ [[փոփոխական աստղ]]եր: [[Փիեռ Սիմոն Լափլաս|Փ. Լափլաս]] մշակեցկը մշակէ [[Արեգակնային համակարգԴրութիւն|Արեգակնային դրութեան]]ի յառաջացման իր վարկածը, որովորմով սկիզբ առաւկ'առնէ [[աշխարհագործութիւն]]ը:
 
[[Ուիլիամ Հերշել|Ու. Հերշելի]] (18ԺԸ. դար), աստղերու բաշխման, Արեւուն ու աստղերու շարժումներու եւ Ծիր Կաթինի կառուցուածքի վերաբերեալկառուցուածքին հետազօտութիւնները նշանաւորեցին աստղաբաշխութեան (աստղային աստղագիտութեան) ծնունդը։ 1830-ականներուն չափուեցանկը չափուին քանի մը աստղերու հեռաւորութիւնները ([[փարալաքս]]եր)։ Աւելի ուշ, մեծ թիւով աստղերու հեռաւորութիւններու, սեփական շարժումներու եւ տեսագծային արագութիւններիարագութիւններու չափումներու հիման վրայ, բացայայտուեցանկը բացայայտուին [[Կալաքտիքա]]յին մէջ աստղերու շարժումներու օրինաչափութիւնները, իսկ [[1927]]-ին [[Եան Հենտրիք Օորտ|Եան Օորտ]] յայտնագործեցկը յայտնագործէ Կալաքտիքայի պտոյտը։
 
==== Աշխարհի Արեգակակեդրոն Համակարգը ====
 
Սակայն աստիճանաբար կը ձեւաւորուի նոր աշխարհահայեացք մը, որ կը լուսաբանէ մեզ շրջապատող աշխարհը այնպէս, ինչպէս կայ իրականութեան մէջ։ [[Երկիր մոլորակ|Երկիրը]] կը դասուի մոլորակներու շարքին մէջ։
 
Այս ուղղութեամբ մեծ դեր ունեցած է գիտնական [[Նիքոլայ Քոպեռնիկոս]]ը: [[1543]]-ին, երբ Քոպեռնիկոսը մահամերձ պառկած էր իր անկողինին մէջ, կը տպագրուի իր 40 տարուան աշխատանքի արդիւնքը՝ «Երկնային Մարզերու Պտոյտներու Մասին» դասական աշխատութիւնը։ Ան Երկիրը համարելով մոլորակ եւ նշելով անոր իսկական տեղը մոլորակներու մէջ, Նիքոլայ Քոպեռնիկոսը այսպէս կը պատկերացնէր աշխարհի կեդրոնը, անոր շուրջ շրջագիծով եւ հաւասարաչափ արագութեամբ կը դառնային մոլորակները՝ [[Մերքուրի]]ն, [[Վեներա]]ն, [[Երկիր մոլորակ|Երկիրը]], [[Հրատ]]ը, [[Եուփիթըր (մոլորակ)|Եուփիլըրը]] եւ [[Սաթուրն (մոլորակ)|Սաթուրնը]]: Իսկ այս մոլորակներէն դուրս կը գտնուի անշարժ աստղերու մարզը։
 
=== Նոր Ժամանակներ ===
[[19-րդԺԹ. դար]]ուդարու վերջերէն [[սփեքտր]]ալ վերլուծումը, [[լուսանկարչութիւն]]ը, [[ատոմական բնագիտութիւն|ատոմականաթոմական բնագիտութեան]] հետ միասին հիմք ծառայեցինկը ծառայեն [[աստղային բնագիտութիւն|աստղային բնագիտութեան]] զարգացման։ Շուտով աստղերու ներքին կառուցուածքի տեսական հետազօտութիւնը, աստղային բնագիտութեան տուեալներու հիման վրայ, օգնեց բացայայտելու անոնց ուժի աղբիւրները։
[[Պատկեր:Edwin-hubble.jpg|մինի|ձախից|[[Էտվին Հապլ]]]]
1920-ականներէն, երբ մեծ աստղադիտակներու կառուցման շնորհիւ խիստ աճեցաւ մեծ հեռաւորութիւններու վրայ գտնուող տիեզերական առարկաների դիտման կարելիութիւնը, բուռն զարգացում ապրեցաւ [[արտակալաքտիքական աստղագիտութիւն]]ը, որուն ուսումնասիրութեան առարկաները մեր [[Կալաքտիքա]]յէն դուրս գտնուող, սակայն նոյն բնոյթի հսկայական աստղային համակարգերը՝ արտաքին կալաքտիքաները եւ անոնց ֆիզիքական խումբերն են ([[բազմակալաքտիքա]]ներ, [[կալաքտիքաներու կոյտ]]եր եւ աւելի բարձր կարգի համակարգեր)։
 
1920-ականներէն, երբ մեծ աստղադիտակներու կառուցման շնորհիւ խիստ աճեցաւկ'աճի մեծ հեռաւորութիւններու վրայ գտնուող տիեզերական առարկաներիառարկաներու դիտման կարելիութիւնը, բուռն զարգացում ապրեցաւկ'ապրի [[արտակալաքտիքական աստղագիտութիւն]]ը, որուն ուսումնասիրութեան առարկաները մեր [[Կալաքտիքա]]յէն դուրս գտնուող, սակայն նոյն բնոյթի հսկայական աստղային համակարգերը՝ արտաքին կալաքտիքաները եւ անոնց ֆիզիքական խումբերն են ([[բազմակալաքտիքա]]ներ, [[կալաքտիքաներու կոյտ]]եր եւ աւելի բարձր կարգի համակարգեր)։
[[1929]]-ին [[Էտվին Հապլ]]ը յայտնագործեց Տիեզերքի դիտուող մասի լայնացման մասին վկայող [[Կարմիր շեղման երեւոյթ]]ը, որ տեսականօրէն կանխագուշակած էր Հ. Ֆրիտմանը ([[1922]])։ Աստղագիտութեան կարեւորագոյն արդիւնքներուն մէկ մասը ստացուած է [[Ռատիոաստղագիտութիւն|ռատիոաստղագիտութեան]] զարգացման շնորհիւ։ Եթէ մինչ այդ [[երկնային մարմին]]ներու եւ անոնց մէջ ընթացող երեւոյթներու վերաբերեալ մեր բոլոր գիտելիքները կը հիմնուէին այդ մարմիններու արձակած լոյսի ուսումնասիրութեան վրայ, ապա ռատիոաստղագիտութիւնը կարելի դարձուց այդ գիտելիքներու խորացումը եւ ընդարձակումը երկնային մարմիններու ռատիոճառագայթման դիտումներով։ Մասնաւորապէս, [[ռատիոկալաքտիքա]]ներու եւ տիեզերական ռատիոճառագայթման քուազիաստղային աղբիւրներու՝ [[քուազար]]ներու յայտնադործումը եւ ուսումնասիրումը խիստ նպաստեցին արտակալաքտիքական աստղագիտութեան ու աշխարհագործութեան լուրջ յաջողութիւններու։ Աստղագիտութեան մէջ մեծ հռչակ ունի [[Հապլ (աստղադիտակ)|Հապլի աստղադիտակը]]:
 
[[1929]]-ին [[Էտվին Հապլ]]ը յայտնագործեցկը յայտնագործէ Տիեզերքի դիտուող մասի լայնացման մասին վկայող [[Կարմիր շեղման երեւոյթ]]ը, որ տեսականօրէն կանխագուշակած էր Հ. Ֆրիտմանը ([[1922]])։ Աստղագիտութեան կարեւորագոյն արդիւնքներուն մէկ մասը ստացուած է [[Ռատիոաստղագիտութիւն|ռատիոաստղագիտութեան]] զարգացման շնորհիւ։ Եթէ մինչ այդ [[երկնային մարմին]]ներու եւ անոնց մէջ ընթացող երեւոյթներու վերաբերեալ մեր բոլոր գիտելիքները կը հիմնուէին այդ մարմիններու արձակած լոյսի ուսումնասիրութեան վրայ, ապա ռատիոաստղագիտութիւնը կարելի դարձուց այդ գիտելիքներու խորացումը եւ ընդարձակումը երկնային մարմիններու ռատիոճառագայթման դիտումներով։ Մասնաւորապէս, [[ռատիոկալաքտիքա]]ներու եւ տիեզերական ռատիոճառագայթման քուազիաստղային աղբիւրներու՝ [[քուազար]]ներու յայտնադործումը եւ ուսումնասիրումը խիստ նպաստեցին արտակալաքտիքական աստղագիտութեան ու աշխարհագործութեան լուրջ յաջողութիւններու։ Աստղագիտութեան մէջ մեծ հռչակ ունի [[Հապլ (աստղադիտակ)|Հապլի աստղադիտակը]]:
Երիտասարդ աստղերու համակարգերու՝ [[աստղասփիւռ]]ներու յայտնագործման ու ուսումնասիրութեան շնորհիւ ([[Վիքթոր Համբարձումեան]], 1947) ամուր գիտական հիմքերու վրայ դրուեցաւ եւ արմատական նշանակութիւն ունեցող արդիւնքներու հասաւ աշխարհագործութիւնը։
 
Երիտասարդ աստղերու համակարգերու՝ [[աստղասփիւռ]]ներու յայտնագործման ու ուսումնասիրութեան շնորհիւ ([[Վիքտոր Համբարձումեան|Վիքթոր Համբարձումեան]], 1947) ամուր գիտական հիմքերու վրայ դրուեցաւ եւ արմատական նշանակութիւն ունեցող արդիւնքներու հասաւ աշխարհագործութիւնը։
 
=== Նորագոյն Ժամանակներ ===
 
[[1957]]-էն սկսեալ, երբ [[Խորհրդային Միութիւն|Խորհրդային Միութեան]] մէջ արձակուեցաւ Երկրի առաջին [[արհեստական արբանեակ]]ը, աստղագիտութիւնը ապրեցաւ որակական նոր թռիչք։ Արհեստական արբանեակներու եւ [[միջմոլորակային կայան]]ներու միջոցով կատարուող աստղագիտական դիտումները, որոնք ազատ են Երկրի մթնոլորտի խանգարիչ ազդեցութենէն, զգալիօրէն ընդարձակած են աստղագիտութեան կարելիութիւնները ([[արտամթնոլորտային աստղագիտութիւն]])։ Մասնաւորապէս, կարելի դարձած է երկնային մարմիններու ճառագայթման սփեքտրի մինչեւ այսօր անմատչելի մասերու դիտումները։
 
Խոստումնալից է [[Արեգակնային համակարգ]]ի անդամներու ուսումնասիրութիւնը՝ մօտէն (ավտոմատ տիեզերական կայաններու միջոցով)։
 
=== Աստղագիտութիւնը Հայաստանի Մէջ ===
Աստղագիտութիւնը՝ իբրեւեւ գիտութիւն, [[Հայաստան]]ի մէջ ձեւաւորուած է [[7-րդԷ. դար]]ուն՝դարուն՝ [[Անանիա Շիրակացի]]ի<nowiki/>ն տիեզերագիտական ու տոմարագիտական աշխատութիւններով։ Շիրակացին ընդունած է [[Երկիր մոլորակ|Երկրի]]Երկիրին գնդաձեւութիւնը, ճիշդ բացատրել [[Արեգակ|Արեւուն]] եւ [[Լուսինի խաւարում]]ները, [[Ծիր կաթին]]ին վերագրած է աստղային բնոյթ։ Աստղագիտութեան եւ տոմարագիտութեան հարցերը [[11-րդ դար]]ունդարուն լրջօրէն քննարկած է [[Յովհաննէս Սարկաւագ]]ը «Պատճէն տոմարի» աշխատութեան մէջ, ուր տուած է տոմարագիտութեան հարցերու լրիւ շարադրութիւնը եւ հայկական օրացոյցը համեմատած այլ ժողովուրդներու օրացոյցներու հետ։ [[Միջին դարեր]]ուն Հայաստանի վանական բարձրագոյն [[դպրոց]]ներու մէջ ([[Գլաձորի համալսարան|Գլաձոր]], [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւ]]) դասաւանդուած են «Տիեզերագիտութիւն» եւ «Տոմարագիտութիւն» նիւթերը։
 
Հայաստանի մէջ աստղագիտական հետազօտութիւններ տեղի ունեցած են քանի մը աստղադիտարաններու մէջ ([[Երեւանի աստղադիտարան|Երեւանի]], [[Բիւրականի աստղադիտարան|Բիւրականի]] եւ [[Գառնիի աստղադիտարան|Գառնիի]]
 
== Աստղագիտական Դիտումներ ==
Աստղագիտութիւնը կը զբաղի [[Երկիր մոլորակ|Երկրի]]Երկիրի սահմաններէն դուրս գտնուող մարմիններու եւ երեւոյթներու ուսումնասիրութեամբ։ Աստղագէտը միայն կը դիտէ ու կ'արձանագրէ երկնային երեւոյթները եւ իր գտած փաստերու հիման վրայ կ'ընէ ընդհանրացումներ։ Այդ իսկ պատճառով, աստղագիտութեան ուսումնասիրման մեթոտները կը տարբերին Երկրի բոլոր գիտութիւններու ուսումնասիրութիւններու մեթոտներէ։ Այդ դիտումներէ ստացուած փաստերը կը կազմեն աստղագիտութեան հիմքը։ Ներկայ ժամանակներուն գիտնականներու ձեռք բերած կուտակման համար պէտք եղած երկար [[ժամանակ]], եւ այդ փաստերու ձեռքբերումը կը շարունակուի մինչեւ այսօր։
[[Պատկեր:Galileo.arp.300pix.jpg|մինի|ձախից|[[Կալիլէօ Կալիլէյ]]]]
 
Աստղագիտութիւնն ամէնէն առաջ ''դիտողական գիտութիւն'' է։
 
Աստղագիտութեան զարգացումը աւելի մեծ թափով սկսաւ առաջ երթալ, երբ [[Իտալիա|իտալացի]] գիտնական [[Կալիէօ Կալիլէյ]]ըԿալիլէյը ստեղծեցկը ստեղծէ առաջին [[հեռադիտակ]]ը, եւ ապա ստեղծեցինկը ստեղծէ աստղագիտական այլ գործիքներ։ Այդ տեսակ գործիքները մարդոց կարելիութիւն տուին աւելի ընդլայնելու [[Տիեզերք]]ի չափերը, յայտնաբերել նոր երեւոյթներ եւ զանոնք ուսումնասիրելու տուեալ [[ժամանակ]]ի գիտութեան կարելիութիւններուն համապատասխան։
 
Դիտողական փաստերու առկայութիւնը եւ անոնց ընդհանրացումն ու ճիշդ լուսաբանումը կը զարգացնանզարգացնեն աստղագիտութիւնը։
 
== Աստղագիտական Չափման Միաւորներ ==