[[4 Յուլիս]] [[1921]] թուականին Ռուսաստանի [[համայնավար կուսակցութիւն|համայնավար կուսակցութեան]] Կովկասեան գրասենեակը, Վրաստանի մայրաքաղաք Թիֆլիս կը հրաւիրէ լիագումար նիստ, որուն ընթացքին կը հաստատուի Լեռնային Ղարաբաղը Հայկական ԽՍՀ մաս հանդիսանալու փաստը։ Սակայն, Մոսկուայի թելադրանքով եւ [[Ստալին (արեւմտահայերէն)|Ստալինի]] անմիջական միջամտութեամբ, [[5 Յուլիս]]-ի լոյս գիշերը կը վերանայուի նախորդ օրուան որոշումը եւ կ՛ընդունուի Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային զրպէյճանի կազմին մէջ ընդգրկելու եւ այդ տարածքին մէջ ինքնավար մարզ կազմաւորելու վերաբերեալ որոշում՝ չպահպանելով նոյնիսկ ընթացակարգը։ Այս որոշումը, աննախադեպ իրավական արարք է միջազգային իրաւունքի պատմութեան մէջ, երբ երրորդ երկրի կուսակցական մարմինը (ՌԿ(բ) կ)՝ առանց որեւէ իրաւական հիմքի կամ իրաւասութեան, կ՛որոշէ մէկ այլ տարածքի, երկրի կարգավիճակը։Ազրպէյճանականկարգավիճակը։ Ազրպէյճանական եւ Հայաստանի ԽՍՀ-ները դեկտեմբեր 1922-ին ընդգրկեցին ԽՍՀՄ-ի կազմաւորման գործընթացներուն մէջ, իսկ Ղարաբաղի տարածքի ընդամէնը մէկ հատուածի մէջ, [[7 Յուլիս]] 1923 թուականին, Ազրպէյճանական ԽՍՀ Կեդրոնական գործադիր յեղափոխական կոմիտէի որոշմամբ կազմաւորուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը՝ Ազրպէյճանական ԽՍՀ կազմին մէջ, որուն հետ, ըստ էութեան, ոչ թէ լուծուեցաւ, այլ ժամանակաւորապէս սառեցուց ղարաբաղեան հիմնախնդիրը։ Աւելին, ամէն ինչ աւերեց, որպէսզի Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը ընդհանուր սահման չունենայ Հայաստանի հետ<ref>mfa.am, http://www.mfa.am/hy/artsakh/#a3</ref>։ Խորհրդային ամբողջ ժամանակահատուածին մէջ Լեռնային Ղարաբաղի հայութիւնը չհաշտուեցաւ այդ որոշման հետ եւ տասնեակ տարիներ պայքարեցաւ Մայր հայրենիքին վերամիաւորուելու համար։ Արցախը Ազրպէյճանին անմիջապէս բռնակցելէ ետք՝ սկիզբ առաւ ազգային-ազատագրական պայքարը։ [[1920]]-ական թթ. Արցախի մէջ հակաազրպէյճանական շարժումը ղեկավարելու նպատակով ստեղծուեցաւ «Ղարաբաղը՝ Հայաստանին» միութիւնը<ref>Ուլուբաբյան Բ., «Արցախի պատմությունը», Երևան, 1994</ref>։ [[1927]] թուականի նոյեմբերի սկզբներուն միութիւնը հազարաւոր թռուցիկներ ցրած է՝Ղարաբաղըէ՝ Ղարաբաղը Հայաստանին նշանաբանով։ ։ [[1962]]թ. [[Ստեփանակերտ (արեւմտահայերէն)|Ստեփանակերտի]] մէջ 300 աշխատաւորներ բողոք-նամակ գրեցին ԽՍՀՄ Գերագոյն խորհուրդի նախագահութեան, կուսակցութեան Կենտկոմ եւ Մինիստրներու խորհուրդ։ Նամակին մէջ ներկայացուեցաւ մարզի գաղութային վիճակը եւ առաջարկուեցաւ ԼՂԻՄ-ը վերամիաւորել ՀԽՍՀ-ին։ [[1962]]թ. շարք մը մտաւորականներ նմանօրինակ նամակով դիմեցին ԽՄԿԿ Կենտկոմին։ Այսպիսի դիմումները կը կրէին պարբերական բնոյթ եւ կը հղուէին թէ ԼՂԻՄ-էն, թէ ՀԽՍՀ-էն։ Միայն Լեռնային Ղարաբաղէն Կենտկոմին հասած դիմումներու տակ ստորագրած էին 45 հազար աշխատաւորներ։ Փաստօրէն, չնայած ԼՂ-ը ապօրինաբար բռնակցուած էր ԱդրԽՍՀ-ին, զայն երբեք չէր կորսնցնէր անկախանալու եւ Մայր Հայաստանին միաւորուելու ձգտումը։
