«Բիւզանդական Հայաստան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Բիւզանդական Հայաստան,''' Բիւզանդիոնի իշխանութեան տակ գտնուող [[Մեծ Հայք]]ի քանի մը նահանգները, ինչպէս նաեւ [[Փոքր Հայք]]ի գաւառները։գաւառները: Յստակ սահմաններ չեն եղած, որովհետեւ ատիկա միշտ փոփոխութեան ենթարկուած է։է:

Անիկա ստեղծուած է [[387]]-ին [[Հայաստան]]ի բաժանման ատեն, երբ [[Մեծ Հայք]]ի շուրջ 20 առ հարիւրը, բարձր [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Հայք]]ը, [[Ծոփք (արեւմտահայերէն)|Ծոփք]]ը, եւ [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիք]]ի մէկ մասը անցան [[Հռոմէական Կայսրութիւն|Հռովմէական կայսրութեան]] գերիշխանութեան տակ ([[365]]-էն՝ Բիւզանդիոն), իսկ մնացածը՝ [[Սասանեան Պարսկաստան]]ի գերիշխանութեան։գերիշխանութեան: Անկէ ետք, Հայաստան երկրորդ անգամ բաժնուեցաւ, եւ կայսրութեան սահմանները ընդլայնեցան։ընդլայնեցան: Այս վիճակը տեւեց մինչեւ [[Արաբական Արշաւանքները դէպի Պարսկաստան|արաբական արշաւանքներ]]ը։ը: Սակայն երբ Հայաստանի անկախութիւնը վերականգնեցաւ, [[Բագրատունիներու Թագաւորութիւն|Բագրատունիներ]]ու իշխանութեան տակ, [[Պատմական Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Պատմական Հայաստան]]ի որոշ մասեր շարունակեցին մնալ Բիզանդիոնի իշխանութեան տակ։տակ:

[[Հայեր (արեւմտահայերէն)|Հայեր]]ը մեծ տեղ գրաւած էին կայսրութեան կազմին մէջ։մէջ: Բիւզանդիոնի մէջ եղած են բազմաթիւ Հայազգի կայսրեր եւ զօրավարներ։զօրավարներ: Յայտնի զօրավարն էր Նարսէսը, իսկ կայսրերն էին՝ Հերակլիւսը, [[Վասիլ Ա. Մակեդոնացի]]ն, [[Ռոմանոս Ա.]]-ն, [[Յովհաննէս Ա. Չմշկիկ]]ն ու [[Նիկեփոր Փոկաս]]ը <ref>[http://www.metmuseum.org/explore/Byzantium/byz_6.html#4 The Glory of Byzantium | Publications for Educators | Explore & Learn | The Metropolitan Museum of Art<!-- Bot generated title -->]</ref>։: Բիւզանդացիները Հայաստանը կորսնցուցին [[1071]] -ին՝ [[Մանազկերտի Ճակատամարտ]]էն ետք։ետք:

Հայկական տարածքներէն մէկ մասը եւ [[Փոքր Հայք]]ի գաւառները, [[Հռովմէական Հանրապետութիւն]]ը նուաճած էր Ք.Ա. [[70]]-ական թուականներու վերջը։վերջը: [[Հայ-Հռովմէական պատերազմ]]էն ([[69]] Ք.Ա.-[[66]] Ք.Ա.) ետք, [[Արտաշատ]]ի պայմանագիրով ([[66]] Ք.Ա.), [[Եփրատ գետ]]ը կը դառնայ [[Մեծ Հայք]]ի եւ Հռոմի հանրապետութեան Ք.Ա.([[27]]-ին՝ [[Հռովմէական Կայսրութեան]]) սահմանը։սահմանը: Ժամանակի ընթացքին, այդ գաւառներու մէկ մասը կը նկատուի [[Արշակունեաց Թագաւորութեան]] մէկ մասը։մասը: Պաշտօնապէս, [[Փոքր Հայք]]ի ու [[Մեծ Հայք]]ի այդ գաւառները կը նկատուին Հռովմէական [[Հայաստան]]ի մէջ, որոնք Բիւզանդիոն կ՛անցնին Հայաստանի առաջին բաժանման ատեն։ատեն:

Հռոմի վերջին կայսր՝ [[Թէոդոս Ա. Մեծ]]ը ([[379-392]]) եւ [[պարսիկ]] [[շահ Շապուհ Գ.]]-ը (384-388) [[387]]-ին [[Հայաստան]]ը կը բաժնեն իրենց միջեւ։միջեւ: Երկու կողմերը պայմանագիր մը կը ստորագրեն, որովհետեւ [[Մեծ Հայք]]ի թագաւորութեան [[Արշակ Գ.]]-ի իշխանութեան տակ գտնուող շրջանները որպէս ենթակայ թագաւորութիւն կ'անցնին [[Հռոմ]]ին, իսկ [[Խոսրով Դ.]]-ի իշխանութեան տակ գտնուող երկիրը իբրեւ հպատակ թագաւորութիւն կ'անցնի [[Պարսկաստան]]ի։ի: Այս պատճառով, [[Մեծ Հայք]]ի շրջանին եկած երկու թագաւորութիւնները կը դառնան կիսանկախ պետական միութիւններ։միութիւններ:

[[Հռոմ]]ի կ'անցնի [[Մեծ Հայք]]ի [[Արեւմտեան]] փոքր հատուածը՝ [[բարձր Հայք]], [[Ծոփք]] եւ [[Աղձնիք]] նահանգները։նահանգները: [[Փոքր Հայք]]ը, ինչպէս յայտնի է, կ՛անցնի Հռոմին [[Հայ-Հռովմէական պատերազմ]] էն ետք։ետք: [[Մեծ Հայք]]ի մնացած [[12]] նահանգները կ'անցնին [[Պարսկաստան]]ի: Սակայն [[Մեծ Հայք]]ի թագաւորութեան իշխանութիւնը չի սահմանափակուիր այդ նահանգներով։նահանգներով: Շատ չանցած [[Ատրապատկան]]ի սահմաններուն մէջ կ՛ընդգրկուին [[Պարսկահայկ]]ը եւ [[Փայտակարան]]ը, որոնք աստիճանաբար կը զրկուին Հայկական ինքնութենէ եւ այլեւս երբեք որեւէ Հայկական իշխանութեան կամ թագաւորութեան մէջ չեն մտներ։մտներ: [[Աղուանք]]<nowiki/>ին կը միացնեն [[Ուտիք (արեւմտահայերէն)|Ուտիք]]<nowiki/>ը, աւելի ուշ՝ [[Արցախ]]ը: Հայկական թագաւորութիւններէն կ՛անջատուին նաեւ [[Կորճայք]]ը եւ [[Միջագետք Հայոց (արեւմտահայերէն)|Հայկական Միջագետք]]<nowiki/>ը։ը:

[[389]]-ին [[Արշակ Գ. (արեւմտահայերէն)|Արշակ Գ.]] կը մահանայ։մահանայ: Հռոմէացիները անմիջապէս կ'օգտուին այս առիթէն եւ կը լուծեն իրենց իշխանութեան մէջ գտնուող Հայկական թագաւորութիւնը։թագաւորութիւնը: Երեք նահանգները կը միանան [[Փոքր Հայք]]ի եւ կը սկսին կառավարուիլ որպէս Հռովմէական սովորական նահանգ։նահանգ: Անիկա կը պահպանէր մեծ ինքնավարութիւն։ինքնավարութիւն: Պարսիկ արքունիքը [[387]]-ին իր ենթակայութեան տակ կ՛առնէ հայկական տարածքները զանոնք գրաւելով [[Արեւելահայկական]] Թագաւորութեան կողմէն <ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/159/161 Մեծ Հայքի թագաւորութեան բաժանումը Հռոմի եւ Պարսկաստանի միջեւ]</ref>:

Հայոց թագաւորութիւնը բաժնուելէ ետք, Բիւզանդիա (Հռովմէական Կայսրութեան [[395]]-ի բաժանումէն ետք, յառաջացաւ [[Արեւելեան]] կողմը):[[Սասանեան Պարսկաստան]] ամէն ձեւով կը ձգտէր սահմանափակել հայ իշխաններու իրաւունքները եւ երկրին մէջ տարածել իր պաշտօնական կրօնքը։կրօնքը: Սակայն Քրիստոնեայ Բիւզանդիան նոյն քաղաքականութեան հետ չէր։չէր:

Բիւզանդիա այս քաղաքականութեան հետեւորդ դարձաւ [[451]]-էն ետք, երբ բիւզանդական մայրաքաղաքի՝ [[Կոստանդնուպոլիս (արեւմտահայերէն)|Կոստանդուպոլսոյ]], մօտ գտնուող Քաղկեդոն քաղաքին մէջ տեղի ունեցաւ քրիստոնէական եկեղեցւոյ 4-րդ տիեզերական ժողովը։ժողովը:

Դաւաբանական վէճեր տեղի ունեցան [[Յիսուս Քրիստոս]]ի մէկ կամ երկու բնութիւն ունենալու հարցին շուրջ։շուրջ: Բիւզանդական հոգեւորականութիւնը ի վերջոյ դաւանեցաւ այն ուղղութիւնը, թէ [[Յիսուս Քրիստոս]] ունեցած է երկու բնութիւն, այսինքն՝ Ան միաժմանակ եղած է թէ՛ Աստուած, եւ թէ մարդ։մարդ: Քաղկեդոնի ժողովի հետեւորդները այնուհետեւ կոչուեցան ''երկաբնակներ'' կամ ''քաղկեդոնականներ'': Վարդանանց ապստամբութեան պատճառով Հայ հոգեւորականները չմասնակցեցան Քաղկեդոնի ժողովին։ժողովին: Ապա, երբ Բիւզանդացիները փորձեցին Հայերուն պարտադրել Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները, Հայոց եկեղեցին վճռականօրէն մերժեց երկաբնակութիւնը։երկաբնակութիւնը: Դուինի մէջ [[506]]-ին, գումարուեցաւ եկեղեցական ժողով մը, որուն մասնակցեցան նաեւ Վրացի ու [[Աղուան]] եպիսկոպոսներ, ուր մերժեցին Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները։որոշումները: Այդ պատճառով ալ Հայերը սկսան կոչուիլ ''միաբնակներ'' կամ ''հակաքաղկեդոնականներ'':

Պաշտօնապէս ընդունուած դաւանանքը Բիւզանդիոնի քաղաքականութեան իբրեւ գործիք կը ծառայէր։ծառայէր: Արեւելեան միւս Քրիստոնէական եկեղեցիները եւս մերժեցին Քաղկեդոնի ժողովի որոշումները։որոշումները: Հայերը՝ միաբնակները ուղղուեցան դէպի [[Ասորիներ (արեւմտահայերէն)|ասորիներ]]<nowiki/>ը, ղպտիները եւ հապէշները։հապէշները: Բիւզանդական եւ Արեւելեան եկեղեցիները վերջնականապէս բաժնուեցան իրարմէ։իրարմէ: Յաջորդ դարերու ընթացքին, եւս [[բիւզանդական]] եկեղեցին ամէն գնով կը ձգտէր իրեն ենթարկել Հայոց եկեղեցին եւ հայերուն պարտադրել քաղկեդոնականութիւնը, սակայն արդիւնքի չհասաւ։չհասաւ:

[[Բյուզանդական կայսրություն|Բիւզանդական կայսրութիւն]], Բիւզանդական տիրապետութեան մէջ գտնուող [[Արեւմտեան Հայաստանը]] կ՛ընդգրկէ [[Փոքր Հայք]], Ներքին Հայք եւ [[Նախարարական Հայք (արեւմտահայերէն)|Նախարարական (Սատրապական) Հայք]] վարչական միութիւնները։միութիւնները:

[[Հռովմէական կայսրութիւն]]ը [[Փոքր Հայքը]] Դ. դարու վերջին բաժինն էր. [[Առաջին Հայք]] (Սեբաստիա կեդրոնով) եւ Երկրորդ Հայք (Մալաթիա Կեդրոնով) նահանգները։նահանգները:

Վիճակը կը փոխուի, երբ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ գահ կը բարձրանայ [[Հուստինիանոս Ա. կայսր (արեւմտահայերէն)|Հուստինիանոս Ա. կայսրը]]։:

Հուստինիանոս Ա. կայսրը (527-565) [[529]]-ին ջնջած է Հայ նախարարներու սեփական զօրամասեր ունենալու իրաւունքը եւ զանոնք զրկած է իրենց ռազմական հզօրութենէն։հզօրութենէն: Կայսրութեան ենթակայ Հայկական բոլոր հողերը բիւզանդացի ռազմավարութեան գլխաւորութեամբ կը միացուին առանձին ռազմական շրջանի մէջ, որու կեդրոնը կը դառնայ [[Կարին (արեւմտահայերէն)|Կարին]] քաղաքը։քաղաքը:

[[536]]-ին նոյնիսկ նախարարներու որդիներուն իրաւունքն էր պահել հաւասար կալուածներ։կալուածներ: Այս պատճառով կայսրութիւնը չի յաջողիր գործել իր մտադրութիւնները [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/185/187 Արևմտյան Հայաստանը 387թ. հետո]</ref>։:

Հայ նախարարները կը զրկուին վարչական եւ ռազմական իշխանութիւններէ, սակայն կը շարունակեն տիրել իրենց կալուածներուն։կալուածներուն: Կայսրը երկու օրէնք կը հրատարակէ, որոնց նպատակը Հայ նախարարներու տնտեսական հզօրութիւնը թոյլցնել էր։Անէր:Ան կը խախտէ հին [[Հայկական Աւանդութիւն|Հայկական աւանդութիւնը]], եւ առանձին օրէնքով կալուածներ բաժին ստանալու իրաւունքներ կու տայ։տայ:

Հուստինիանոսի փոփոխութիւները պայմաններ կը ստեղծէին [[Արեւմտահայաստան]]ի համար<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/185/188 Հուստինիանոս Ա. կայսեր վերափոխումները]</ref>։:

Հուստինիանոս կայսեր, զէնքի կը դիմէ բիւզանդական վարչակարգին դէմ։դէմ: Ամենամեծ ելոյթը տեղի կ'ունենայ [[539]]-ին, [[Առաջին Հայք]]ի մէջ։մէջ: Հայերը կը գլխաւորէ [[Յովհաննէս Արշակունի]]ն։ն: Հայերը կը սպաննեն Բիւզանդական կառավարիչը։կառավարիչը:

Շուտով Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, [[Սիտտաս զօրավար]]ի գլխաւորութեամբ զօրքեր կ'ուղարկուին։ուղարկուին: Ան, սկիզբը կեղծ խոստումներ կու տայ ապստամբներուն, սակայն չի յաջողիր եւ ապստամբութիւնը ճնշելու հրաման կու տայ։տայ: Բայց Հայերը կը ջախջախեն ու կը հալածեն անոր զօրամասերը։զօրամասերը: Կը սպաննուի նաեւ [[Սիտտատ]]ը:

[[Բիւզանդացիներ]]ը նոր զօրաբանակ կ'ուղարկեն եւ դարձեալ կը փորձեն ճնշել ապստամբութիւնը։ապստամբութիւնը: Բիւզանդական զօրավարը սպաննել կու տայ ղեկավար [[Յովհաննէս Արշակունի]]ն։ն:

Հայերը կը ձգտէին վրէժ լուծել Հուստինիանոսէն: 548-ին անոր սպաննելու նպատակով [[Արշակ Արշակունի (արեւմտահայերէն)|Արշակ Արշակունին]] եւ սպանուած [[Յովհաննէս Արշակունի]]ի որդին Արտաւանը դաւադրութիւն մը կը կազմակերպեն ։: Սակայն անոնք կը ձախողին եւ կը բանտարկուին։բանտարկուին: Կայսրը որոշ ժամանակ ետք զանոնք ազատ կ'արձակէ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/185/189 Հակաբյուզանդական ելույթներն Արևմտյան Հայաստանում]</ref>։:

[[Սասանեան Պարսկաստան]]ի ու Բիւզանդական կայսրութեան միջեւ [[572]]-ին պատերազմ մը կը սկսի, որ [[20]] տարի կը տեւէ ([[572]]-[[591]]): Ռազմական գործողութիւնները կը կատարուին [[Հայաստան]]ի մէջ։մէջ:

ի վերջոյ, [[591]]-ին հաշտութիւն կը տիրէ, որովհետեւ [[Հայաստան]] երկրորդ անգամ կը բաժնուի իրենց միջեւ։միջեւ: Կայսրութիւնը կ'ընդլայնէ իր սահմանները. Բիւզանդիոնի կ'անցնին [[Տուրուբերան (արեւմտահայերէն)|Տուրուբերանը]], [[Տայք (արեւմտահայերէն)|Տայքը]] եւ [[Այրարատ (արեւմտահայերէն)|Այրարատի]] մեծ մասը։մասը: [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] մէջ կը դժուարանան տնտեսական կապերը եւ անոնց զարգացումը<ref>[http://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/6276 Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը]</ref>։:

Մեծ Հայքի նահանգները կը սկսին նմանիլ Փոքր Հայքի: Բիւզանդիոն չի գնահատեր այն մեծ աջակցութիւնը, զոր Հայերը կը ցուցաբերեն։ցուցաբերեն: Կայսրերը կը շարունակեն ոչնչացնելու իրենց քաղաքականութիւնը։քաղաքականութիւնը: Մորիկ կայսեր հրամանով հայ նախարարական գունդերը կը տեղափոխուէին հեռաւոր երկիրներ եւ կը կռուէին կայսրութեան թշնամիներու դէմ։դէմ:

Հայ զօրավարները սակայն, չէին ենթարկուեր Կայսեր հրամաններուն։հրամաններուն: Հայ իշխաններէն [[Սմբատ Բագրատունի (արեւմտահայերէն)|Սմբատ Բագրատունի]] չենթարկուելով բիւզանդացիներուն, կը ձերբակալուի։ձերբակալուի: Սակայն ան կրկէսի մը ընթացքին կը սպաննէ իրեն դէմ արձակուած արջ մը, [[Ցուլ (արեւմտահայերէն)|ցուլ]] մը եւ [[արծիւ]] մը, բիւզանդացի կայսրը կը ներէ զինք:<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/205 Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը]</ref>։:

Արեւմտեան Հայաստան կը մնայ [[Բիւզանդիոն]]ի տիրապետութեան տակ մինչեւ [[Արաբական Արշաւանքները Դէպի Պարսկաստան|Արաբական Արշաւանքները]]: Հայկական տարածքները կը միանան, եւ [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանի]] ու արդէն գոյութիւն չունեցող [[Աղուանք]]ի հետ կը կազմուի նոր նահանգ մը՝ Արմենիոյ կուսակալութիւն՝ [[Արաբական Խալիֆայութիւն|Արաբական խալիֆայութեան]] շրջանին։շրջանին: Փոքր Հայքը, սակայն,կը շարունակէ մնալ Բիւզանդական կայսրութեան շրջանին մէջ։մէջ: [[10]]-րդ դարու երկրորդ կիսուն եւ [[11]]-րդ դարուն Բիւզանդիա իրեն կը համարէր Անիի թագաւորութեան տարբեր գաւառները։գաւառները: Սակայն [[1071]]-ին՝ [[Մանազկերտի ճակատամարտ]]էն ետք, կայսրութիւնը կը զրկուի ոչ միայն հայկական տարածքներէն, այլեւ ամբողջ [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիայէն]]՝ նորաստեղծ [[Սելճուքեան Արշաւանքներ|Սելճուքեան]] սուլթանութենէն։սուլթանութենէն: