Բնափիլիսոփայութիւն

բնափիլիսոփայութիւն, բնութեան երեւոյթները եւ օրինաչափութիւնները մտահայեցողաբար մեկնաբանող ուսմունք, որը յենուելով բնագիտութեան նուաճումների եւ հասկացութիւնների վրայ, ձգտում էր տալ բնութեան ընդհանուր բնական պատկերը:

Պատմութիւնը

Պատմականօրէն այն փիլիսոփայութեան հնագոյն ձեւն է: անտիկ եւ միջնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ նոյնանում էր ֆիզիկայի եւ առհասարակ բնագիտութեան հետ: Բնափիլիսոփայութիւնը առաջադրել է մի շարք արժէքաւոր գաղափարնէր եւ գիտական կը ռահումնէր: Առաւել կարեւոր էին Անաքսագորասի, էմպեդոկլեսի, Դեմոկրիտի եւ էպիկուրի բնափիլիսոփայական ուսմունքները: Միջնադարեան սխոլաստիկայի եւ կրօնական գաղափարների տիրապետութեան պայմաններում բնափիլիսոփայութիւնը գրեթէ վերացաւ փիլիսոփայութեան բնագաւառից: Այն նոր զարգացում ապրեց վերածնութեան շրջանում` առաջադրելով մի շարք առաջադիմական ուսմունքներ (հիլոզոիզմ, բնապաշտական պանթէիզմն): XVII —XVIII դարէրում, կապուած բնագիտութեան զարգացման հետ, բնափիլիսոփայութիւնը իր նշանակութիւնը կորցրեց: Այն նոր վերելք ապրեց գերմանիայյի դասական փիլիսոփայութեան եւ յատկապէս Շելինգի ուսմունքի մէջ: Վերջինս իդէալիստական հիմքերի վրայ ձեւակերպեց բնութեան միասնութեան գաղափարը` ձգտելով բնագիտութեան նուաճումների իմաստաւորման միջոցով կառուցել բնութեան համապարփակ համակարգ: Չնայած բնափիլիսոփայուփիւնը միշտ յենուել է բնագիտութեան նուաճումների վրայ, այն անկարող է եղել տալ բնութեան բուն բացատրութիւնը, մնացել է հայեցողական, որքանով «... երեւոյթների դեռ իրեն անյայտ իրական կապերը փոխարինում էր իդէալական, ֆանտաստիկ կապերով, եւ պակասող փաստերը փոխարինում էր հնարքներով, լրացնելով իրական բացերը միայն երեւակայութեամբ:Այս դէպքում նա արտայայտեց շատ հանճարեղ մտքէր եւ կռահեց յետագայ շատ յայտնագործութիւններ, սակայն քիչ անհեթեթութիւննէր էլ չասուեցին: Այն ժամանակ այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Իսկ այժմ, երբ մեզ համար բաւական է բնութեան ուսումնասիրութեան արդիւնքների վրայ նայել դիալեկտիկօրէն, այսինքն` նրանց սեփական կապակցութեան տեսակէտից, որպէսզի կազմենք մեր ժամանակի համար բաւարար «բնութեան սիստեմէ... այժմ հասել է բնափիլիսոփայութեան վերջը: Նրան յարութիւն տալու ամէն մի փորձ ոչ միայն աւելորդ կը լինէր, այլ կը լինէր մի քայլ դէպի ետէ (Էնգելս Ֆրիդրիխը, Լիւդուիգ Ֆոյերբախը եւ գերմանական կլասիկ փիլիսոփայութեան վախճանը 1972 ): Հայ փիլիսոփայութեան պատմութեան մէջ իր բնափիլիսոփայութեան ուսմունքով եւ առանձին ուշագրաւ գաղափարներով աչքի է ընկել Անանիայ Շիրակացին, որը լինելով բնագիտական ուղղութեան հիմնադիրը հայ միջնադարեան փիլիսոփայութեան մէջ, վերակենդանացրել է անտիկ գիտութեան առաջաւոր աւանդոյթները: Ուշագրաւ էին նաեւ Յովհաննէս Սարկաւագի (Իմաս տասեր) եւ յովհաննէս Երզնկացու բնափիլիսոփայուփեան հայեացքները: Մի շարք առաջաւոր գաղափարներով, յատկապէս տարրաբանութեան եւ մարդակազմութեան հարցերում, հանդէս եկան տաթեւի փիլիսոփայութեան դպրոցի ներկայացուցիչները (Յովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթեւացի, Մաթէոս Զուղայեցի):

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։