Ուիքիփետիա

«Բորակածին» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Արևելահայերեն|ՆատրիումԱզոտ}}
'''Բորակածին'''<ref>http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&dt=HY_HY&query=%D5%A2%D5%B8%D6%80%D5%A1%D5%AF</ref> (միացութիւններուն մէջ ընդունուած անունն է '''Նաթրիւմ''' {{Լեզու la|NatriumNitrogenum}}), քիմիական տարր է, քիմիական բանաձեւն է <big>'''NaN'''</big> կարգահամարը՝ 11, հիւլէական զանգուածը՝ 22,98977։ <br>
 
Բորակածինը ({{CAS|7440-23-5}}) [[Արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթա]]-ճերմակաւուն, ալքալիական մետաղ է։
 
== Պատմութւն ==
{{Լուսանկարի հատված|պատկեր=Sir Humphry Davy, Bt by Thomas Phillips.jpg|դիրք=left|ստորագրություն ={{resize|85%|Համփրի Տեւի}} |լայնք=160|ընդհանուր=240|վերև=40|աջ=40|ներքև=30|ձախ=40|շրջանակ=ոչ|մեծացնել = }}
Բորակածնի միացութիւնները՝ կերակրի աղը եւ սոտան, յայտնի են շատ հին ժամանակներէն։ [[Եբրայերէն]] ''նէթեր'' ({{Լեզու grc|νίτρον}}, {{Լեզու la|nitrum}}) բառը հանդիպած է [[Աստուածաշունչ]]ին մէջ որպէս նիւթի մը անուանում, որը, ըստ Սողոմոնի, եռացած է քացախին մէջ<ref>Алексеев М. Т., Колотов С. С., Менделеев Д. И. Натрий // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.</ref>: [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ին մէջ սոտան բնութեան մէջ կը հանդիպէ սոտայի լիճերի ջուրերուն մէջ։ Բնական սոտան հին եգիպտացիները օգտագործած են զմռսելու, կտաւներու ճերմակեցման համար, խոհանոցին սնունդի մէջ, ինչպէս նաեւ ներկերու պատրաստման համար։
 
Մետաղական բորակածինն առաջինն անջատած է Համփրի Տեւին ({{Լեզու en|Humpry Davy}}, [[1807 թուական|1807]], [[Նոյեմբեր 19]]-ին), ով առաջին անգամ այդ մասին տեղեկացրած է Պէյքըրեան դասախօսութիւններուն ({{Լեզու en|Bakerian Lecture}})<ref>{{cite journal|author=Davy, H.|title=The Bakerian Lecture, on some new Phenomena of chemical Changes produced by Electricity particularly the Decomposition of the fixed Alkalies, and the Exhibition of the new substances which constitute their bases; and on the general Nature of alkaline Bodies|journal=[[Philosophical Transactions]]|volume=98|pages=1-44|year=1808|url=https://books.google.am/books?id=Kg9GAAAAMAAJ&pg=PA1&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false}}</ref> (ան նշած է, որ [[1807 թուական]]ի [[Հոկտեմբեր 6]]-ին յայտնաբերած է քաղիւմը, իսկ բորակածինը քաղիւմէն՝<ref>{{cite book |author = Davy, John |title = The Collected Works of Sir Humphry Davy |location = London|publisher = Smith, Elder, and Company|year = 1839|volume=I|pages=109|url=https://books.google.am/books?id=3iIzAQAAMAAJ&pg=PA109}}</ref> քանի մը օր անց)։ Ան բորակածինը ստացած է խոնաւ [[նաթրիումի հիտրօքսիտ]]ը ելեկտրոլիզի ենթարկելով։
 
== Բնութեան Մէջ ==
Բնութեան մէջ տարածուած տարր մըն է, երկրակեղեւին 2,83 %, ըստ զանգուածի եօթներորդն է։ Բորակածնի գլխաւոր միներալներն են՝ հալիթը, լիլիական բորակը, թենարտիթը, միրապիլիթը, որոնք բորակածնի եւ անոր միացութիւններուն ստացման հիմնական աղբիւրն են։ Ազատ վիճակին բնութեան մէջ չհանդիպեր, կը մտնէ 222 միներալներու բաղադրութեան մեջ։
 
Կը պարունակուէ [[կրանիթ]]ներուն մէջ մինչեւ 2.77 %, [[պազալթ]]ներուն մէջ՝ 1.94 %։ Հողին մէջ եւ նստուածքային ապարներուն մէջ՝ կկաւեր, թերթաքարեր, բորակածնի պարունակութիւնը փոքր է (0.63-0.66 %)։ Լուծուելով հոսող ջուրերուն մէջ՝ կը կուտակուէ ծովերուն եւ ովկիանոսներուն մէջ, ուրտեղ հիմնական մետաղական տարրն է (1.035 %)։ Ծովափնեայ, տափաստանային եւ անապատային լիճերուն մէջ շոգիացման հետեւանքով անջատուող բորակածնի աղերը կ'յառաջացնեն աղային նստուածքներ։ բորակածնի տարեկան հանոյթը մօտ 10<sup>8</sup> թօն է։
== Կենսաբանական Նշանակութիւն ==
Կարեւոր կենսատարր մըն է, կենդանի նիւթին մէջ անոր միջին պարունակութիւնը 0.02 % է։ Մարդու եւ անասուններու օրկանիզմին մէջ կը մասնակցէ հանքային փոխանակութեանը, օսմոթիկ ճնշման եւ թթուահիմնային հաւասարակշռութեան պահպանմանը, նեարդային ազդակներու հաղորդմանը։ Կը պարունակուէ հիմնականին արտաբջիջային հեղուկներուն մէջ (մարդու էրիթրոցիտներուն մէջ՝ մօտ 10 մմոլ/քկ, արեան շիճուկին մէջ՝ 143 մմոլ/քկ)։
 
Բորակածնի քլորիտի՝ մարդու օրական պահանջը 2-10 կրամ է։ Բորակածնի իոններու համակեդրոնացումը օրկանիզմին մէջ կը կարգավորուէ ալտոսթերոն հորմոնով։
== Բնագիտական Յատկութիւններ ==
{{Բազմապատիկ պատկերներ
| գոտի = left/right/center
| ուղղություն = horizontal
| վերնագիր =
| վերնագրի գոտի = left/right/center
| վերնագրի ֆոն =
| նկարագրություն =
| նկարագրության գոտի = left/right/center
| նկարագրության ֆոն =
| լայնություն =
 
| պատկեր1 = Sodium metal chunks in oil.jpg
| լայնություն1 = 140
| նկարագրություն1 = Հանքային իւղին մէջ պահուող մետաղական բորակածին։
 
| պատկեր2 = Flametest--Na.swn.jpg
| լայնություն2 = 127
| նկարագրություն2 = Բորակածինը բոցին կուտայ [[Դեղին (գոյն, արեւմտահայերէն)|դեղնաւուն]] գոյն։
}}
 
Սենեակային ջերմաստիճանին բորակածինը ճերմակ, [[Արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթափայլ]] մետաղ է։ Բոլոր մետաղներուն պէս ան լաւ կը հաղորդէ [[Ելեկտրականութիւն|ելեկտրական հոսանքը]]։ Բորակածինը փափուկ է՝ հեշտօրէն կը կտրուի դանակով։ Ան փոքր-ինչ թեթեւ է ջուրէն եւ կը պատկանի թեթեւ մետաղներու թիւին։ Բորակածինը դիւրահալ մետաղ է։ Եթէ բորակածինի մի կտորը տեղաւորենք փորձանօթին մէջ եւ տաքացնենք, ապա ան արագ պիտի հալչի։ Բորակածինի հալման ջերմաստիճանն է 98&nbsp;°C, եռմանը՝ 882,9 °С, խտութիւնը՝ 968 քկ/մ<sup>3</sup>, պարամակնիսական է։
 
Բորակածինի եւ անոր միացութիւններու շոգիները բոցը կը ներկեն բնորոշ դեղին գոյնով։ Սա յատկութիւնը յաճախ կ'օգտագործwuէ որպէս նիւթին մէջ բորակածինի առկայութեան ստուգման միջոց։ Բորակածինի շոգիները կարմրածիրանագոյն են։ Քիմիապէս աշխոյժ տարր մըն է, յայտնի բոլոր միացութիւններուն մէջ միարժէք է, օդին մէջ արագ կ'օքսիտանայ՝ յառաջացնելով օքսիտ, գէրօքսիտ, հիտրօքսիտ եւ քարպոնաթ։ Բորակածինի նորմալ ելեկտրոտային ներուժը -2,74 վ է, հալոյթին մէջ՝ -2,4 վ։
 
 
== Քիմիական Յատկութիւններ ==
 
3-րդ պարբերութեան 1-ին խմբի տարր, s-տարր է, հիւլէի ելեքտրոնային թաղանթներու կառուցուածքն է 3s<sup>1</sup>։ K եւ L թաղանթները լրացուած են։
 
Բնական բորակածինը բաղկացած է միայն <sup>23</sup>Na կայուն իզոտոպէն։ Ստացուած են 20-22, 24 եւ 25 ռատիոաշխոյժ իզոտոպները (<sup>22</sup>Na-ի T<sub>½</sub> = 2.64 տարի)։
{{Սեղմ Պարբերական Աղիւսակ}}
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Բորակածին» էջէն