«Գառնիի Հեթանոսական Տաճար» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ oգտվելով ԱՎԲ
Չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (168) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 2.
{{Արևելահայերեն|Գառնիի հեթանոսական տաճար}}
[[Պատկեր:Garni Temple 02.JPG|350px|մինի|աջից|'''Գառնիի հեթանոսական տաճարը 2014 թուականին''']]
'''Գառնիի հեթանոսական տաճար''', հին հայ հեթանոսական տաճար [[Կոտայքի մարզ (արեւմտահայերէն)|Կոտայքի մարզի]] համանուն գիւղին մէջ, [[Ազատ գետ (արեւմտահայերէն)|Ազատ գետի]] աջ ափին։ափին: [[Հայաստանի Հանրապետութիւն|Հայաստանի Հանրապետութեան]] պատմութեան եւ մշակոյթի անշարժ յուշարձան է<ref>{{cite web | url=http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=11757 | title=Հայաստանի Հանրապետության կառավարության որոշում՝ Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարզի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների ցանկը հաստատելու մասին։մասին: | publisher=Arlis.am | accessdate=սեպտեմբերի 10, 2015։2015:}}</ref>։:
 
Առաջին անգամ կը յիշուի [[Տակիտոս (արեւմտահայերէն)|Տակիտոսը]]՝ «Gornea» ձեւով։ձեւով: Ամրոցը կառուցուած է հաւանաբար (Ք․Ա․) Բ. դարուն։դարուն:
 
Աւանդութիւններէն մեկնած՝ [[Մովսէս Խորենացի]] Գառնիի հիմնադրումը կը վերագրէ [[Հայկ Նահապետ (արեւմտահայերէն)|Հայկ նահապետի]] ծոռան՝ [[Գեղամ (արեւմտահայերէն)|Գեղամին]], որու թոռնիկին՝ Գառնիկի անունով ալ, կոչուած է Գառնի։Գառնի:
{{քաղվածք|․․․ կը շինուի դաստակերտ մը եւ անունը կը դնէ Գեղամի, որ յետոյ անոր թոռնիկին՝ Գառնիկի անունով կոչուեցաւ Գառնի։Գառնի:|Մովսէս Խորենացի, [[Հայոց պատմութիւն (Մովսէս Խորենացի)|Հայոց պատմութիւն]]<ref>{{cite book | title=Հայոց պատմություն | author=Մովսես Խորենացի | year=1991 | location=Երևան | pages=77}}</ref>}}
 
== Պատմութիւն ==
Միջնադարեան մեր մատենագիտութեան մէջ Մովսէս Խորենացիի յօրինած աւանդութիւնը ճանչցուած է իբրեւ ճշմարիտ -իրական։իրական: Ժդ. դարու ձեռագիրի մը մէջ ալ դաստակերտ–ամրոցի հիմնադրման տարին կը համարուի Ք․Ա․ [[2166]] թուականը։թուականը:
[[Պատկեր:Tiridates.jpg|350px|մինի|'''[[Տրդատ Ա. (արեւմտահայերէն)|Տրդատ Ա.]]''']]
Գառնիի դերը մեծ է յատկապէս [[հելլենիստական շրջան (արեւմտահայերէն)|հելլենիստական շրջանի]] (Ք․Ա․) Գ.-Ա. դարերուն եւ անոր յաջորդած դարերու հայկական մշակոյթի էական գիծերը վեր առնելու տեսանկիւնէն։տեսանկիւնէն: Այս շրջանի քաղաքներու կառուցապատման, ճարտարապետական ու կենցաղային արժէքներու մասին հիացմունքի խօսքեր ձգած են [[Ստրաբոն (արեւմտահայերէն)|Ստրապոնը]], [[Պլուտարքոս (սրեւմտահայերէն)|Պլուտարքոսը]], [[Ապպիանոս (արեւմտահայերէն)|Ապպիանոսը]]։: Անոնց վկայութիւններէն մեկնած ակնյայտ է, որ հայերը, փոխ առնելով [[Արեւելք]]ի եւ [[Արեւմուտք]]ի քաղաքակրթութեան լաւագոյն դրսեւորումները, յատկապէս քաղաքաշինական նուաճումները, իրենց երկրին մէջ ստեղծած են քաղաքներու ու քաղաքային կենցաղի նոր ձեւ մը, որ օրինակ պէտք էր ծառայէր դրացիներուն համար։համար: Խօսելով հայկական մշակոյթի մասին՝ [[Նիկողայոս Մառ (արեւմտահայերէն)|Նիկողայոս Մառ]] կը գրէ, որ հայ ժողովուրդը «գեղարուեստի ազնուացնող նմուշներ կու տայ իրենց բռնակալներուն, ամէն ազգի մատչելի ճարտարապետական գիծերու ներդաշնակ երաժշտութեամբ»։: [[Ալեքսանտր Սահինեան]] կը գրէ.
{{քաղվածք|Հին Հայաստանի ճարտարապետական առանձին յուշարձաններու մնացորդները, հայրենի եւ օտարերկրեայ մատենագիտական տեղեկութիւնները աներկբայօրէն ցոյց կու տան նախաքրիստոնէական Հայաստանի մէջ զարգացման նշանակալից աստիճանի հասած ճարտարապետական մշակոյթի գոյութիւնը:<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=1983 | location=Երևան | pages=5:}}</ref>։:|}}
 
[[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] մէջ քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակուելէ ետք, նոր կրօնի քարոզիչները զօրքերու միջոցով ամենամոլի կրքոտութեամբ կ'ոչնչացնեն երկրի նախաքրիստոնէական շրջանին ստեղծուած [[հեթանոսական պաշտամունք (արեւմտահայերէն)|հեթանոսական պաշտամունքի]] գրեթէ բոլոր յուշարձանները<ref>{{cite book | title=Հայոց պատմություն | author=Ագանթագեղոս | year=1983 | location=Երևան | pages=102–126։102–126:}}</ref>։: Միայն առանձին տեղերուն մէջ որոշ մեհեաններ յարմարեցուած են նոր կրօնի պահանջներուն եւ վերածուած քրիստոնէական պաշտամունքի տաճարներու կամ ծառայած աշխարհիկ նպատակներու։նպատակներու: Նման հազուագիւտ երեւոյթ է Գառնիի տաճարը։տաճարը:
 
Արդէն պարզուած է, որ ամրոցի այժմու կիսաւեր պարիսպները, կառուցուած են Ք․Ա․ Գ.–Բ. դարերուն։դարերուն: Ք․Ե․ [[1-ին դար|Ա. դարու]] կէսերուն զայն աւերած են հռովմէական զօրքերը։զօրքերը: Ա. դարուն, [[70]]-ական թուականներուն, Գառնին վերականգնած է Տրդատ Ա․ թագաւորը։թագաւորը: Իր ձգած յունարէն արձանագրութեան մէջ ան կ՝ անուանուի «[[անառիկ ամրոց (արեւմտահայերէն)|անառիկ ամրոց]]», իսկ [[Փաւստոս Բիւզանդ]]ը՝ «[[արքունի ամուր ամրոց (արեւմտահայերէն)|արքունի ամուր ամրոց]]»<ref>{{cite book | title=Հայոց պատմություն | author=Փավստոս Բուզանդ | year=1987 | location=Երևան | pages=61։61:}}</ref>: Արտաշէսեան եւ [[Արշակունեաց թագաւորներ]]ու օրով Գառնին եղած է նշանաւոր ամրոց, զօրակայան եւ ամառանոց, իսկ [[4-րդ դար|Դ. դարուն]]՝ եպիսկոպոսանիստ բնակավայր։բնակավայր: Ամրոցը աւերուած է արաբական նուաճումներու ատեն, իսկ վերականգնած է [[10-րդ դար|Ժ. դարու]] սկիզբը՝ [[Աշոտ Բ. Բագրատունի]]ի օրով։օրով:
 
Գառնիի ամրոցը աւելի քան կէս հազարամեակ եղած է հայ արքաներու ամառնային նստավայրը։նստավայրը:
 
=== Կառուցում ===
[[Տրդատ Ա (արեւմտահայերէն)|Տրդատ Ա.]]-ը Ք․Ե․ [[65]]-ին կը մեկնի [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|Հռոմ]] [[Ներոն (արեւմտահայերէն)|Ներոնի]] կայսեր մօտ՝ թագադրուելու։թագադրուելու: Մինչ այդ Հայաստանի մէջ Հռոմի ազդեցութիւնը վերականգնելու նպատակով պատերազմ կը սկսի (54-63 թուականներ) [[Պարթեւաստան]]ի դէմ, որ վերջ կը գտնէ [[հայ-պարթեւական ուժեր]]ու յաղթանակով։յաղթանակով: [[Հռենադայի պայմանագիր|Հռենատայի պայմանագրով]] ([[64]] թուական) կ'որոշուի, որ հայոց արքայ Տրդատ Ա.-ը իր թագը պիտի ստանայ Ներոնէն։Ներոնէն:
 
[[Հռոմէական զօրքեր|Հռովմէական զօրքերը]] [[59]]-ին գրաւած, աւերած ու հրկիզած են Հայաստանի մայրաքաղաք [[Արտաշատ (արեւմտահայերէն)|Արտաշատը]]։: Ներոնի ցուցմունքով [[Կորպուլոն]]ը Տրդատ Ա.-ի հետ [[64]]-ին ստորագրած է Հռենատայի հաշտութեան պայմանագիրը, ճանչցած է [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]] անկախութիւնը, իսկ Տրդատը՝ Հայաստանի թագաւոր, պայմանով, որ ան մեկնի Հռոմ եւ թագադրուի Ներոնի ձեռքով։ձեռքով: [[65]]-ին, Տրդատ Ա. իր ընտանիքով՝ կնոջ ու երեխաներուն, եղբօրորդիներուն, ինչպէս նաեւ երեք հազար հայ ու պարթեւ հեծելազօքի, շքախումբի եւ հռոմէական յատուկ զօրամասի մը ուղեկցութեամբ, ցամաքով կ՝ուղղուի Հռոմ։Հռոմ: Անոնց ամէնէն հանդիսաւոր ու փառահեղ ընդունելութիւնը ցոյց կու տան։տան: Ուղեւորութեան ամբողջ ծախսը (օրական մօտ 200.000 տինար-տրաքմէ, այսինքն՝ մօտ 160.000 ռուպլի) կը վճարէր [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռովմէական կայսրութիւնը]]։:
 
Ներոն կայսրը Տրդատը կ՝ընդունի սիրալիր։սիրալիր: [[Ներապոլիս (արեւմտահայերէն)|Ներապոլիս]] եւ [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|Հռոմ]] քաղաքներուն մէջ ի պատիւ անոր կը կազմակերպուին շքեղ հանդէսներ ու մրցախաղեր։մրցախաղեր: Ներոն Տրդատ Ա.-ը կը թագադրէ Հռոմի ֆորումին մէջ՝ բազմութեան եւ զօրքի ներկայութեամբ։ներկայութեամբ: Այդ իրադարձութիւնը կը նկարագրէ [[Տիոն Կասիոս]]ը. այդ օրը Տրդատ, բռնադատելով իր հպարտութիւնը, պատեհութեան եւ անհրաժեշտութեան առջեւ կը դառնայ ծառայամիտ, առանց ուշադրութիւն դարձնելու, թէ ստորացուցիչ խօսքեր պիտի բարբառէր իր ստանալիք պարգեւին յոյսով։յոյսով: Ան կ'ըսէ.
{{քաղվածք|Ես, ո՛վ վեհապետ, Արսակէսի հետնորդն եմ, Վոլոգեսոս եւ Պակորոս թագաւորներու եղբայրը, իսկ քու՝ ծառադ։ծառադ: Ու եկած եմ ես քեզի, իմ աստուծոյս, երկրպագելու, ինչպէս Միթրային, եւ թող ինծի համար կատարուի այն, ինչ որ դուն կը կամենաս. քանզի դուն ես իմ վիճակը եւ իմ բախտը:<ref>{{cite book | title=Դիոն Կասիոս.– Հին հունական աղբյուրներ | author=Հովսեպոս Փլավիոս | year=1976 | location=Երևան | pages=203։203:}}</ref>։:|}}
 
Իսկ Ներոն անոր կը պատասխանէ.
{{քաղվածք|Եւ դուն լաւ ըրիր անձամբ այստեղ գալով, որպէսզի իմ ներկայութիւնս վայելես. եւ այն ամէնը, ինչ որ քու հայրդ քեզի ժառանգութիւն ձգեց, քու եղբայրներդ չպահպանեցին, ես բոլորը քեզի կը պարգեւեմ եւ քեզ կը դարձնեմ Հայաստանի թագաւոր, որպէսզի թէ՛ դուն եւ թէ՛ անոնք հասկնան, թէ ես կրնամ թագաւորութիւններ եւ՛ վերացնել, եւ՛ պարգեւել <ref name="Դոն Կասիոս">{{cite book | title=Դիոն Կասիոս.– Հին հունական աղբյուրներ | author=Հովսեպոս Փլավիոս | year=1976 | location=Երևան | pages=204։204:}}</ref>|}}
 
Կորպուլոնի աւերած [[Արտաշատ (արեւմտահայերէն)|Արտաշատը]] վերաշինելու համար, Ներոն Տրդատի կը նուիրէ 50 միլիոն տինար-տրաքմէ, այսինքն՝ մօտ 40 միլիոն ռուպլի, ինչպէս նաեւ Արտաշատը վերականգնելու համար՝ հռովմէացի բազմաթիւ արհեստաւորներ։արհեստաւորներ: Տրդատ ունէր շինարարական աշխատանքներու ընդարձակ ծրագիր։ծրագիր: Ան չի բաւարարուիր Ներոնի տուած արհեստաւորներով եւ «… մեծ դրամ խոստանալով, կը ձգտի իրեն հետ Հայաստան տանիլ այլ վարպետներ եւ արհեստաւորներ, բայց Կորպուլոն արգելք կը հանդիսանայ, թոյլ տալով թագաւորին իրեն հետ տանիլ միայն անոնք, որոնք տուած էր կայսրը» ։: Տրդատ Ա. [[66]]-ին իր ուղեկիցներով կը վերադառնայ Հայաստան եւ, օգտուելով խաղաղ ու բարենպաստ պայմաններէն, կը զբաղի շինարարական աշխատանքներով՝ կը վերաշինէ աւերուած Արտաշատը՝ «[[Հայոց Կարթագենը]]» եւ այլ բնակավայրեր։բնակավայրեր: Ան կը վերակառուցէ նաեւ Գառնիի բերդը եւ անոր ներսը՝ նոր շէնքեր, որոնց մէջ է՝ Գառնիի տաճարը։տաճարը:
 
=== Պաշտամունք ===
Կ՝ ենթադրուի, որ տաճարը նուիրուած է արեւի աստուած [[Արեգ-Միհր (արեւմտահայերէն)|Արեգ-Միհրին]]<ref>{{cite book | title=Очерки по истории культуры древней Армении | author=К. В. Тревер | year=1953 | location=Москва | pages=77–95}}</ref>: Հայ արքաները, յատկապէս Տրդատ, իրենց աստուած-հովանաւորը կը համարէին [[Միթրա (արեւմտահայերէն)|Միթրան]], եւ բնական է թիւին մէջ այն ենթադրութիւնը, որ հզօր Հռոմի դէմ յաղթանակէն ու անոր իսկ կողմէն թագադրուելէ ետք, վերադառնալով հայրենիք, իր գահանիստ վայրին մէջ կը կառուցուի Գառնին, տաճար՝ նուիրուած իր հովանաւոր-աստուած Միհրին<ref>{{cite book | title=Հայոց պատմություն | author=Մովսես Խորենացի | pages=188։188:}}</ref>։Միհրը:Միհրը, իբրեւ լոյսի, ճշմարտութեան խորհրդանիշ, յաճախակի պատկերուած է ցուլի (խաւարի) դէմ մենամարտելու ատեն։ատեն:
 
Ա. Կ. Տեւերը կը գրէ.․
Տող 43.
 
=== Բարենորոգումներ ===
[[Պատկեր:Garni Fortress, Ruins of Surb Sion Church.jpg|300px|մինի|աջից|'''7-րդ դարու Սուրբ Սիոն եկեղեցւոյ փլատակները։փլատակները:''']]
[[4-րդ դար|Դ. դարու]] առաջին տարիներուն տաճարին ներսը եւ դուրսը կատարուած են բարենորոգման աշխատանքներ. անիկա կը վերափոխուէր իբրեւ «[[տուն հովանոց (արեւմտահայերէն)|տուն հովանոց]]»։: Վերածուած են դուրսի զոհասեղանները, ներսի կուռքը, ծածկուած է երդիքի բացուածքը, վերցուած է երդիքէն թափող ջուրերու հեռացման համար յատակին վրայ ստեղծուած քարակերտ կազմածը, եւ այդ մասը սալայատակուած է:Վերափոխուած է տաճարին մուտքը՝ զայն յարմարեցնելով բնակութեան համար<ref>{{cite book | title=Գառնիի հունարեն արձանագրությունը և Գառնիի հեթանոսական տաճարի կառուցման ժամանակը | author=Հակոբ Մանանդյան | year=1946 | location=Երևան | pages=134–135։134–135:}}</ref>։:
 
Գառնիի պեղումներու ընթացքին յայտնաբերուած որոշ բեկորներու ուսումնասիրութիւնը այն եզրակացութեան կը հանգին, որ [[քրիստոնէական կրօն]]ի ընդունումէն ետք, հեթանոսական տաճարը վերակառուցուած է եւ անոր մէջ ստեղծուած է եկեղեցին։եկեղեցին: Այդ տեսակէտին են [[Խաչատուր Դադաեան|Խաչատուր Տատաեանը]], Յա. Սմիռնովը, Կ. Վ. Տրեւրը։Տրեւրը: Անոր համակարծիք չէ [[Ալեքսանտր Սահինեան]]ը<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=1983 | location=Երևան | pages=24։24:}}</ref>։: Ըստ անոր՝ եկեղեցին եղած է, բայց անիկա կառուցուած է հին տաճարի արեւմտեան կողմին մէջ։մէջ: Այդ քառակերտ եկեղեցին կառուցուած է [[7-րդ դար|Է.դարուն]], որու աւերակները ցարդ նոյն տեղին մէջ են<ref>{{cite book | title=Գառնիի հունարեն արձանագրությունը և Գառնիի հեթանոսական տաճարի կառուցման ժամանակը | author=Հակոբ Մանանդյան | year=1946 | location=Երևան | pages=104}}</ref>։:
 
=== Երկրաշարժ ===
[[Պատկեր:Ruined temple of Garni, early 20th century.jpg|350px|մինի|աջից|Տաճարի փլատակները 20-րդ դարու սկզբը (հրատարակուած 1918 թուականին)<ref>{{cite book | url=https://archive.org/stream/diebaukunstderar01strz#page/12/mode/2up 13 | title=Die Baukunst der Armenier und Europa [The Architecture of the Armenians and of Europe] Volume 1 | publisher=Kunstverlag Anton Schroll & Co. | author=Josef Strzygowski}}</ref>։:]]
[[1679]]-ին Գառնիի տաճարը կը քանդուի ուժեղ երկրաշարժի մը հետեւանքով։հետեւանքով: Կործանած տաճարին մասերը, նրբաքանդակ սիւներու կտորները եւ պատերուն քարերը, խոյակները կ'իյնան տաճարին շուրջը, ինչ որ հնարաւոր կը դարձնէ տաճարին վերակազմութիւնը իր նախնական տեսքով։տեսքով: Մինչ այդ, հարկ է յիշատակել այն փաստը, որ տաճարին վերականգնման հարցը յարուցուած է [[1880]]-ական թուականներուն, երբ հնագէտ կոմս Ա. Ա. Ուվարովի առաջարկով կը նախատեսուէր տաճարին քարերը տեղափոխել Թիֆլիս եւ այնտեղ վերականգնել զայն։զայն: Քարերու տեղափոխումը յանձնարարուած էր [[Երեւան]]ի նահանգապետին, որ բարեբախտաբար, չի կատարեր այդ յանձնարարականը՝ արհեստագիտական անհնարին պայմաններ հիմնաւորելով:<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=1983 | location=Երևան | pages=11։11:}}</ref>:
 
Գառնիի տաճարի հետազօտութեամբ գրաւուած են [[Նիկողայոս Բունիաթեան]]ը<ref>{{cite book | title=Հեթանոսական տաճար Տրդատի պալատին կից Գառնի ամրոցում | author=[[Նիկողայոս Բունիաթյան]] | year=1933 | location=Երևան}}</ref>, [[Բաբգեն Առաքելեան|Բաբգէն Առաքելեանը]]<ref>{{cite book | title=Гарни | author=Б. Аракелян | year=1952 | location=Ереван}}</ref>, Ն. Տոկարսկին եւ այլ հեղինակներ<ref>{{cite book | title=Архитектура Армении IV–XIV вв | author=Н. М. Токарский | year=1961 | location=Ереван}}</ref>։:
 
=== Ուսումնասիրութիւններ ===
Մինչ այդ՝ [[1909]]-[[1911]] թուականներուն, [[Նիկողայոս Մառ (արեւմտահայերէն)|Նիկողայոս Մառի]] արշաւախումբը առաջինը եղած է որ պեղած ու բացած է Գառնիի հեթանոսական տաճարը, այնուհետեւ [[ՀՀ Գիտութիւններու ակադեմիա|ՀՀ Գիտութիւններու ակադեմիոյ]] մէջ [[1948]]-էն գործող արշաւախումբը (ղեկ. Բաբգէն Առաքելեան)՝ ամրոցին ճարտարապետական ամբողջ համալիրին (ամրաշինական ու քաղաքաշինական կառոյցներու) մնացորդները։մնացորդները: [[1930]]-ականներուն [[Նիկողայոս Բունիաթեան]]ը փորձած է վերականգնել տաճարը։տաճարը:
 
[[1949]]-ին, [[ԳԱ հնագիտական արշաւախումբ (արեւմտահայերէն)|ԳԱ հնագիտական արշաւախումբը]] ձեռնարկեց Գառնիի կանոնաւոր պեղումները Բաբգէն Առաքելեանի ղեկավարութեամբ։ղեկավարութեամբ: Այդ արշաւախումբին հետ ալ Գառնիի ճարտարապետական կառոյցի իր ուսումնասիրութիւնը սկսաւ [[Ալեքսանտր Սահինեան]]ը։ը:
 
Գառնիի տաճարի վերականգնման նախագիծը կառավարութիւնը կը հաստատէ 10 Դեկտեմբեր, [[1968]]-ին։ին: Յունուար [[1969]]-ին կը սկսին վերականգնման աշխատանքները։աշխատանքները: Այստեղ եւս աշխատանքները կը ղեկավարէր Ալեքսանտր Սահինեանը։Սահինեանը: Վերականգնումը կ'աւարտի [[1975]]-ին՝ տաճարի կառուցումէն ճիշդ [[19 դար]] եւ կործանումէն շուրջ երեք դար ետք։ետք:
 
== Ճարտարապետութիւն ==
[[Պատկեր:Garni temple 1.gif|300px|մինի|ձախից|'''Տաճարի հատակագիծը''']]
[[Պատկեր:Garni, Pagan Temple & Fortress02.jpg|300px|մինի|աջից|'''Գառնիի տաճարի քիւէնվից հատուած''']]
Տաճարը [[հելլենիստական շրջան (արեւմտահայերէն)|հելլենիստական շրջանի]] ճարտարապետութեան բնորոշ պերիպտեր տիպի կառոյց է (պերիպտեր՝ չորս կողմէն սիւնաշարերով եզերուած աղօթասրահ)։: Կանգնած է բարձր պատուանդանի վրայ, որու գլխաւոր մուտքէն առաջ ունի ինը աստիճանէ բաղկացած քարէ սանդուխներ։սանդուխներ: Եռանկիւն [[ճակտոն (արեւմտահայերէն)|ճակտոնը]] (հիւսիսային ճակատ) եզերուած է ատամնաշարի եւ բուսական ու երկրաչափական քանդակներու հարուստ համադրութեամբ։համադրութեամբ: Երկթեք տանիքը ծածկուած է [[բազալտ|պազալթէ]] սալիկներով՝ միացուած [[արճճ (արեւմտհայերէն)|արճճով]], ամրացուած գամերով։գամերով: Վիմագրական, մատենագիտական ու հնագիտական նիւթերու համատեղումով արդէն պարզուած է, որ տաճարը կառուցած է Տրդատ Ա. թագաւոր, իր թագաւորութեան 11-րդ տարին, այսինքն՝ Ք․Ե․ [[77]]-ին։ին:
 
Մասնագէտներու մեծագոյն մասը տաճարը կը համարէ «հռոմէական», «յունահռովմէական» յուշարձան կամ անոր ճարտարապետութիւնը կը կապէ հելլենիստական ընդհանուր արուեստի հետ՝ գրեթէ միշտ ընդգծելով (աւելի կամ պակաս չափով) յուշարձանի ճարտարապետական-կառուցողական արուեստին մէջ դրսեւորուող տեսակի առանձնայատկութիւնները<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=1983 | location=Երևան | pages=213։213:}}</ref>։:
 
Մէկ մասը, յուշարձանը կը դիտէ իբրեւ հայկական-հելլենիստական կառուցուածք, իսկ որոշ հեղինակներ, ճիշդ հակառակը, զայն կը համարեն «պատահական», «օտար մարմին» մը հայկական հողին վրայ։վրայ: Մառ,հայկական ճարտարապետութեան մէջ կը տեսնէր երկու ուղղութիւն՝ առաջինը տեղական, երկրորդը՝ կազմաւորուած [[յունահռոմէական ճարտարապետութիւն|յունահռովմէական ճարտարապետութեան]] ազդեցութեան ներքեւ<ref>{{cite book | title=Հայկական ճարտարապետության հարցերը Նիկողայոս Մառի աշխատություններում | publisher=Պատմաբանասիրական հանդես | author=Ս. Խ. Մնացականյան | year=1985 | location=Երևան | pages=23։23:}}</ref>:Մառը կը գրէ.
 
{{քաղվածք|… այլ ժողովուրդներէն կրած ազդեցութիւններն ալ այնպէս իւրացուած է, որ այդ ստացածին վրայ դրոշմած է իր սեփական ազգային կնիքը։կնիքը:<ref>{{cite book | title=Հայկական մշակույթ | author=Նիկողայոս Մառ | year=1989 | location=Երևան | pages=16։16:}}</ref>|}}
 
[[Ալեքսանտր Սահինեան]] այն կարծիքին է, որ Գառնիի տաճարը յունահռովմէական, ընդհանուր հելլենիստական ու տեղին գոյութիւն ունեցող ճարտարապետական-կառուցողական արուեստի իւրայատուկ համադրում մըն է, որ հայկական-հելլենիստական մշակոյթի յուշարձան է։է:
 
=== Շինութիւններ ===
[[Պատկեր:...Garni.JPG|250px|մինի|աջից|'''Գառնիի հեթանոսական տաճարը երեկոյեան, 2014 թուական։թուական:''']]
Գառնիի ամրոցը [[Արարատեան դաշտավայր]]ի հիւսիսարեւելեան մատոյցներու պաշտպանական համակարգի յենակէտն էր։էր: Հին շրջանին հրուանդանի եռանկնեան գագաթը կազմող բնական անանցանելի ժայռի շարունակութեան վրայ ստեղծուած է այն ատենուան համար անառիկ ամրաշինական հզօր կառուցուածք։կառուցուածք: Ամրոցին եռանկիւնաձեւ տարածքը, հարաւէն, հարաւ- արեւմուտքէն, մասամբ արեւելքէն երիզուած ըլլալով մինչեւ 300 մ. բարձրութիւն ունեցող ժայռերով, հիւսիսէն, հիւսիս-արեւմուտքէն եւ արեւելքէն շրջապատուած է տասնչորս աշտարակներու յաջորդականութեամբ ստեղծուած պարսպապատով, որու ամբողջ պարագիծը (աշտարակներու հետ) 314,28 մ. է։է:
 
Ամրոցին պաշտպանական համակարգին արեւելեան հատուածներուն մէջ, ուր տեղանքի պատճառով հակառակորդը դժուարութեամբ կրնար մօտենալ պարսպապատին, մօտենալու դէպքին մէջ ալ հակառակորդին յարձակումը հնարաւոր էր աւելի նուազ ուժերով ետ մղել, կառուցուած են աւելի քիչ թիւով աշտարակներ, այսինքն՝ իրարմէ ունին շուրջ՝ 25–32 մ. հեռաւորութիւն։հեռաւորութիւն: Իսկ ամրոցին հիւսիսային եւ հիւսիսարեւմտեան մասին մէջ, ուր թշնամին կրնար համեմատաբար անարգել, մօտենալ պարսպապատին, հետեւաբար պէտք էր, որ աւելի մեծ ուժեր կեդրոնացուէին անոր դէմ, կառուցուած են մեծ թիւով աշտարակներ, այսինքն՝ իրարու աւելի մօտ են` 10–13,5 մ հեռաւորութեան վրայ։վրայ: Իբրեւ ռազմապաշտպանական յատուկ միջոցառում, մուտքէն դէպի արեւմուտք, չորրորդ եւ հինգերորդ աշտարակները միւսներու համեմատութեամբ կառուցուած են աւելի ներս՝ ստեղծելով արհեստական աղեղ, որուն մէջ ներքաշուած հակառակորդին ուժերը, ըլլալով աննպաստ պայմաններու մեջ, պէտք է դառնային աւելի դիւրին խոցելի։խոցելի:
 
Պարսպապատը ունի աւելի քան երկու մեթր հաստութիւն։հաստութիւն: Անդրադառնալով ժամանակի պաշտպանական կառուցուածքներու պարիսպներուն՝ Վիտրուվիոս կը գրէ.
{{քաղվածք|Ըստ ինծի, պատի … հաստութիւնը պէտք է այնպիսի ձեւով մը ընել, որպէսզի անոր վրայէն իրարու դէմ յանդիման քալող երկու զինուորներ կարողանան իրարու քովէն անարգել, անցնիլ։անցնիլ:|}}
 
[[Պատկեր:Garni Robert Ker Porter.png|300px|մինի|աջից|'''Ռոպերթ Կեր Փոթերի նկար, Գառնիի կիրճ (հրատարակուած է 1821 թուականին)<ref>{{cite book | title=Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia, &c. &c. Volume 1 | publisher=Longman, Hurst, Rees, Orme, and Brown | author=Robert Ker Porter | location=London | pages=[https://archive.org/stream/travelsingeorgia02port#page/624/mode/2up 624]}}</ref>։: Տաճարի փլատակները կարելի է տեսնել պատկերու ձախ մասին մէջ։մէջ:''']]
 
Պարսպապատերը կազմուած են կապտաւուն որձաքարի հսկայ (3–5 թոն) [[սրբատաշ քար (արեւմտահայերէն)|սրբատաշ քարէ]], չոր, առանց [[շաղախ (արեւմտահայերէն)|շաղախի]], որոնք հորիզոնական ուղղութեամբ իրարու միացած են, երկաթէ գամերով, եւ ասոնք ալ քարի փոսերուն մէջ ամրացուած են արճճով։արճճով: Վերի եւ վարի շարքերուն միջեւ մետաղական կապեր չկան։չկան: Պարսպապատէն պահպանուած մասերը տեղ-տեղ 6–8 մ. բարձրութիւն ունին։ունին: Խորքին մէջ անոնք ունեցած են 12–15 մ. բարձրութիւն, իսկ առանձին տեղերուն մէջ՝ մինչեւ 25 մ. բարձրութիւն։բարձրութիւն: [[Կիկլոպեան]] այդ կառոյցի անխտիր բոլոր քարերու ծանրութեան կեդրոններուն մէջ փորուած են 8 x 10 սմ. մակերեսով եւ 10–12 սմ. խորութեամբ յատուկ խոռոչներ, որոնց յատակի երկարութիւնը խոռոչի բացուածքի վերին եզրի երկարութեան համեմատութեամբ շատ աւելի մեծ է։է:
 
Դէպի վար լայնցող փոսին մէջ կ՝ագուցուէր մետաղական երկճիւղանի սեպ մը, որու ճիւղերուն արանքին մէջ տեղադրուող կազմածին միջոցով սեպին ճիւղերը վարիի մասին մէջ կը հեռանան իրարմէ եւ ուժեղ կը հպին փոսին շեղ կտրուածքի պատերուն։պատերուն: Սեպին ամրացումէն ետք, անոր վերի մասին մէջ եղած օղակի մէջ կ՝ամրացուէր ճոպան, եւ ճախարակի միջոցով քարը կը բարձրանար ու կը տեղադրուէր իր համապատասխան տեղը։տեղը: Այդ եղանակը հին կառուցողական արուեստին յայտնի էր յունական ճարտարապետութեան հնագոյն շրջանէն<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=Երևան | location=1983 | pages=105}}</ref>։:
 
Աշտարակները կառուցուած են երկու եղանակով. պաշտպանողական մասը կարեւոր հատուածին մէջ` մուտքին քով, ամբողջ մակերեսը շարուած է համատարած մեծ քարերով, իսկ միւս աշտարակներու արտաքինը պարագիծով կառուցուած են 1,15–1,50 մ. հաստութեամբ քարէ շրջանակներ, եւ անոնց մէջ լեցուած են բուտաբետուն` կազմուած [[կրի (արեւմտահայերէն)|կիրէ]], [[աւազ]]է, ճեղքուած [[որձաքար (արեւմտահայերէն)|որձաքարէ]] եւ [[գետաքար (արեւմտահայերէն)|գետաքարէ]]։: Գառնիի բերդը, իր հզօր պաշտպանական համակարգով, անառիկ ու անմատչելի եղած է իր ժամանակի արհեստագիտութեան համար։համար:
 
=== Պալատական շէնք ===
Պալատական համալիրը բաղկացած է քանի մը շէնքերէ։շէնքերէ: Պեղումներու հետեւանքով առայժմ բացուած են պալատական շէնքի 40 x 15 մ. տարածութիւն ընդգրկող նկուղային յարկի եւ հիմքերու մնացորդները։մնացորդները:
 
=== Սենեակներ ===
[[Նկուղ]]ային յարկի հարաւարեւելեան կիսուն մէջ 20 x 12,5 մ. մակերեսով կամարակապ դահլիճն է, իսկ միւս կիսուն՝ տնտեսական նպատակներու համար ծառայող բազմաթիւ սենեակներ են։են: Անոնց վրայ վերնայարկի սենեակներն են եւ արքայական ընդունելութեան սրահները։սրահները: Այս շինութիւնները ժամանակին թերեւս ոչինչով չէին զիջած տաճարին, քանի որ կառուցման նախաձեռնող [[Տրդատ Գ թագաւոր|Տրդատ Գ. թագաւոր]], ինչպէս [[Մովսէս Խորենացի]] կը տեղեկացնէ, անոնք զարդարուելու տրուած են «մահարձանօք, սքանչելի դրոշմուածովք, բարձր քանդակաւ …» (գիրք Բ, գլուխ 2)։:
 
=== Բաղնիք ===
[[Պատկեր:Ancient royal bathroom in Garni 02.JPG|300px|մինի|ձախից|'''Բաղնիքի յատակի կառուցուածք։կառուցուածք:''']]
Ամրոցի այդ հատուածին մէջ կը գտնուի արքունական բաղնիքը՝ հին տաճարէն մօտ 50 մ. դէպի հիւսիս-արեւմուտք՝ բաղկացած միեւնոյն ուղղութեամբ, իրարու յաջորդող չորս սենեակէ։սենեակէ: Առաջին սենեակը, իր դիրքին եւ ներքին առաւել հարուստ ձեւաւորման շնորհիւ ([[խճանկար (արեւմտահայերէն)|խճանկարով]] յատակ, կորագիծ խորշի մէջ ստեղծուած ջրաւազան եւ այլն), եղած է բաղնիքի նախասրահ-հանդերձարանը։հանդերձարանը:
 
Երկրորդ եւ երրորդ սենեակները, ունենալով յատակագծային միեւնոյն ձեւը եւ չափերը, եղած են [[լոգարան (արեւմտահայերէն)|լոգարաններ]], երկրորդը՝ սառ ջուրի համար, երրորդը՝ գաղջ։գաղջ: Չորրորդ սենեակի մեծ մասը, որ անմիջապէս կը յաջորդէ սառ եւ գաղջ լողասենեակներուն եւ ունի անոնց ձեւն ու չափերը, եղած են տաք ջուրի լողասենեակը եւ ջուրի տաքացման մասը։մասը:
 
Հիւսիսարեւմտեան հատուածին մէջ գտնուած է ջրամբարը, հարաւարեւմտեան մասի յատակին տակ՝ կրակարանը` ջուր տաքցնելու համար։համար: Ջուրը մատակարարուած է թրծուած կաւէ խողովակներով, իսկ բաղնիքը առհասարակ ջեռուցուած է հիպոկաուստի (յատակէն տաքցնելու) եղանակով։եղանակով: Ուշագրաւ է բաղնիքի լողասենեակներու՝ երկրի կողմերու նկատմամբ ունեցած կողմնորոշումը։կողմնորոշումը: Տաճարէն ընդամէնը 50 մ.հեռաւորութեան վրայ կառուցուած բաղնիքի շէնքը, որ տաճարին հետ կը դառնայ անոնց միջեւ ստացուած հրապարակը ձեւաւորող հիմնական շէնքերէն մէկը, ոչ թէ ճակատներով զուգահեռ է տաճարի պատերուն, այլ դրուած է կարծես պատահական ձեւով՝ թեք։թեք:
 
Բոլոր լոգարանները իրենց գլխաւոր ճակատներով ուղղուած են դէպի հարաւ-արեւելք, իսկ տաք ջուրով լողարանը, գլխաւոր ճակատով ուղղուած ըլլալով դէպի հարաւ-արեւելք, իր ամբողջ տարածական ծաւալային յօրինուածքով կը գտնուի բաղնիքին ամբողջ կառուցուածքին հարաւարեւմտեան հատուածին մէջ։մէջ: [[Ալեքսանտր Սահինեան]] կ՝եզրակացնէ․
 
{{քաղվածք|Սենեակներու նման դասաւորումը, ինչպէս կ՝երեւի, եղած է միանգամայն պատճառաբանուած։պատճառաբանուած: Շէնքը տեղադրուած է ամրոցի տարածքին ամենատաք հատուածին մէջ եւ ունի բաղնիքներու շէնքերու բնորոշ կողմնորոշում, այսինքն՝ այնպիսին, որպէսզի օգտագործուի նաեւ արեւու ջերմութիւնը<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=Երևան | location=1983 | pages=60}}</ref>։:|}}
 
== Բաղնիքին յատակի խճանկարը ==
[[Պատկեր:Thetis garni.jpg|350px|մինի|աջից|'''Հանդերձարանի խճանկարէ հատուած''']]
Գիտական-գեղարուեստական մեծ հետաքրքրութիւն կը ներկայացնէ հանդերձարանի [[խճանկար (արեւմտահայերէն)|խճանկարը]]։: Անիկա ամբողջութեամբ պատրաստուած է [[Ազատ գետ (արեւմտահայերէն)|Ազատ գետէն]] հաւաքուած եւ անոր ջուրով յղկուած տասնհինգ գոյնի բնական քարերէն։քարերէն:
 
Բազմերանգ խճանկարին վրայ պատկերուած է ծով. ներկայացուած են տարբեր աստուածութիւններ, [[ջրահարս (արեւմտահայերէն)|ջրահարսներ]] (ներեիդներ), ձիու իրանով ձկան վերջաւորութեամբ մարդ, [[Ձկնորսություն|ձկնորսութիւն]], մեծ ու փոքր բազմատեսակ ձուկեր եւ այլն։այլն: Պատկերներուն մէջ կան ծովու հետ կապուած զանազան արտայայտութիւններ («[[Ծովի խորք]]», «[[Ծովային անդորր]]» եւ այլն) ու աստուածներու անուններ ([[Գլավկոս (արեւմտահայերէն)|Գլավկոս]],[[Թետիս (արեւմտահայերէն)|Թետիս]], [[Էթոս (արեւմտահայերէն)|Էթոս]], [[Արգիոս (արեւմտահայերէն)|Արգիոս]], [[Պոթոս (արըեւմտահայերէն)|Պոթոս]] եւ այլն)։: Խճանկարի կեդրոնին մէջ՝ հիւսուածապատ շրջանակին մէջ, պատկերուած են տղամարդու ու կնոջ կիսանդրիներ՝ յունարէնով համապատասխանաբար գրուած [[Ովկիանոս]] եւ [[Թալասսա (արեւմտահայերէն)|Թալասսա]]։: Ովկիանոսը, ըստ դիցաբանութեան, կը համարուի բոլոր աստուածներու հայրը, իսկ ծովը կը դիտարկուի իբրեւ [[գեղեցկութեան եւ սիրոյ աստուածուհի Ափրոդիտէ]]ի մայրը։մայրը: Շրջանակին վերը գրուած է՝ «Ոչինչ չստանալով աշխատեցինք» արտայայտութիւնը։արտայայտութիւնը:
Խճանկարի առանձին պատկերները, մասնաւորապէս ձուկերու, կատարուած վարպետութեամբ։վարպետութեամբ:
 
Վարդագոյն շրջանակի մէջ ծով պատկերուած է, ուր նուրբ մշակուած գունային (տոնալ) փոխանցումները կը ստեղծեն ջուրի ալիքներու շարժման պատրանք, նկարին տարբեր հատուածներուն մէջ ծովու ջուրերու տարբեր վիճակ.
 
Խճանկարի որոշ հատուածներ ոչնչացուած են, հարաւ արեւելեան մասին մէջ կ՝երեւին կրակի հետքեր<ref>{{cite book | title=Երբ Արևն աստված էր | author=Զ. Կասեդովսկի | year=1987 | location=Երևան | pages=232}}</ref>։։::
 
=== Շրջակայք ===
Տաճարէն մօտ 20 մ. դէպի հիւսիս գտնուած է սպիտակ մարմարէ մեծ վարպետութեամբ քանդակուած ցուլի կճղակ։կճղակ: Հաւանաբար, ան պատկանած է տաճարին ներսը դրուած [[կուռք (արեւմտահայերէն)|կուռքին]], որ [[քրիստոնէական կրօն]]ի ընդունումէն ետք հանուած է շէնքէն եւ ոչնչացուած է<ref>{{cite book | title=История архитектуры | author=О. Шуази | year=1938 | location=Москва | pages=338}}</ref>։:
 
Հայ եւ օտար սկզբնաղբիւրներէն յայտնի է, որ հայկական հեթանոսական տաճարներուն մէջ եղած են [[մարմար (արեւմտահայերէն)|մարմարէ]], փղոսկրէ, [[ոսկի (արեւմտահայերէն)|ոսկիէ]], [[արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթէ]], [[պրոնզ (արեւմտահայերէն)|պրոնզէ]], [[պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղինձէ]] եւ այլ նիւթերէ շինուած աստուածներու ու կուռքերու արձաններ։Ալեքսանտրարձաններ:Ալեքսանտր Սահինեան կը գրէ.
{{քաղվածք|Նոր ուսումնասիրուած նիւթերը ցոյց տուին, որ պաշտուող կուռքի արձանը կանգնած է նաեւ Գառնիի տաճարին մէջ։մէջ: Ան դրուած է ցելլայի ետեւի պատին մօտ, բարձր պատուանդանին վրայ, ներառուած ճակտոնով պսակուած բաւական մեծ չափեր ունեցող ուղղանկիւն խորշի մէջ։մէջ:<ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=1983 | location=Երևան | pages=84:}}</ref>|}}
 
Այնպէս էր ամէն ինչ, որ շէնքէն դուրս՝ հրապարակի ուխտաւորները կարողանային զայն տեսնել։տեսնել: Պարբերաբար, հաւանաբար արեւադարձութեան կամ արեւակայութեան օրերուն,[[մոգ (արեւմտահայերէն)|մոգերը]] այցելուներու համար կը կազմակերպէին իւրայատուկ միստիք ներկայացում մը։մը: Որոշակի ժամանակ արեգակի ճառագայթները անկեան տակ տաճարի տանիքի քառակուսի անցքէն կ՝ ինային տաճարի մուտքին առջեւ տեղադրուած՝ լաւ հղկուած քարէ կամ [[մետաղ (արեւմտահայերէն)|մետաղէ]] ([[պրոնզ]]է, արծաթէ) հայելիի վրայ, որոնք յայտնի եղած են Ք․Ա․ [[3-րդ հազարամեակ]]էն։էն: Ապակիէ հայելիները՝ անագի կամ կապարի տակդիրով, երեւան եկած են հռոմէացիներու մօտ Ք․Ե․ [[1-ին դար]]ուն, որոնք միջին դարերու սկզբը անհետացած, ապա նորէն յայտնուած են միայն [[13-րդ դար]]ուն։ուն: Ահա այդպիսի հայելի կարող էր եղած ըլլալ նաեւ Տրդատին տրուած բազում թանկարժէք նուերներու մէջ, որ եւ օգտագործուած է հենց Գառնիի տաճարին մէջ։մէջ:
 
=== Արտաքին յարդարանք ===
[[Պատկեր:2014 Prowincja Kotajk, Garni, Świątynia Garni (10).jpg|250px|մինի|աջից|'''Տաճարի խոյակներ''']]
Մեծ ուշադրութիւն դարձուած է տաճարի յարդարանքին։յարդարանքին: Քանդակազարդման արուեստի հիմքը ինկած է միասնական յօրինուածքին մէջ բազմազան նախշերու կիրառման սկզբունքը՝ բազմազանութիւնը միասնութեան մէջ։մէջ: Իրար հետ չեն կրկներ տաճարի միւս մասերու ու մանրամասնութիւններու՝ [[խոյակ]]ներու բարձիկներու, [[արխիտրաւ]]ներու՝ [[սոֆիտ (արեւմտահայերէն)|սոֆիտներու]], սիւնասրահներու առաստաղի սալերու զարդաքանդակները։զարդաքանդակները: Տարբեր մշակումներ ունին նոյնիսկ գլխաւոր քիւի առանձին քարերու վրայ փորագրուած առիւծի գլուխներու քանդակները։քանդակները:
 
Ն. Տոկարսկ բարձր կը գնահատէ կառոյցին մէջ որձաքարի տաշի եւ քանդակման նուրբ գիտարուեստը, որուն, ըստ անոր, ի վիճակի հասած էին միայն տեղական վարպետները, քան դիւրամշակ մարմարի հետ գործ ունեցող դուրսէն եկած հռովմէացիները։հռովմէացիները: Բայց միաժամանակ կը նշէ, որ Գառնիի հեթանոսական տաճարը լաւագոյն օրինակն է անոր, թէ ինչպէս տեղական վարպետները հմտօրէն միահիւսած են [[հռոմէական ճարտարապետութիւն|հռովմէական ճարտարապետութեան]] առանձին յատկանիշներ, գիծեր հելլենիստական հիմքին մէջ<ref>{{cite book | title=Архитектура Армении IV–XIV вв. | author=Н. М. Токарский | year=1961 | location=Ереван | pages=26–27}}</ref>։:
 
=== Դահլիճ ===
Դահլիճին փոքր չափերը ենթադրել կու տան, որ ներսը դրուած է աստուծոյ արձանը, իսկ ծիսակատարութիւնը տեղի ունեցած է դուրսը։դուրսը: Յայտնի է, որ [[Արեւի աստուած Միհր]]ը յաճախակի պատկերուած է [[ցուլ (արեւմտահայերէն)|ցուլի]] դէմ մենամարտի ատեն։ատեն:
 
== Յիշատակութիւններ ==
[[Պատկեր:Garni temple -11.JPG|250px|մինի|աջից|'''Տաճարի Սիւներ''']]
Գառնիի ամրոցի պաշտպանական անառիկ համակարգը, մասնաւորապէս հին շրջանի տաճարի կառուցուածքը՝ «[[թախտն Տրդատայ (արեւմտահայերէն)|թախտն Տրդատայ]]», դարերէ ի վեր կը յիշուի հայ մատենագրութեան մէջ (Մովսէս Խորենացի, [[Եղիշէ]], [[Փաւստոս Բիւզանդ]], [[Ստեփանոս Տարօնեցի Ասողիկ (արեւմտահայերէն)|Ստեփանոս Տարոնեցի Ասողիկ]], [[Կիրակոս Գանձակեցի (արեւմտահայերէն)|Կիրակոս Գանձակեցի]], [[Վարդան Աշխարհագիր (արեւմտահայերէն)|Վարդան Աշխարհագիր]], [[Միքայէլ Ասորի]], [[Գրիգոր Դարանաղց (արեւմտահայերէն)|Գրիգոր Դարանաղցի]] եւ այլն)։:
 
Բանաստեղծ [[Սիմոն Ապարանցի (արեւմտահայերէն)|Սիմոն Ապարանցի]], [[1593]]-ին այցելելով Գառնի, ի դէմս այնտեղ դեռ կանգուն մնացած տաճարիկը վերապրի հայ ժողովուրդի անցած ճամբան, կորսնցուցած պետականութիւնը, [[մշակոյթ]]ը եւ կը գրէ յուշարձանին նուիրուած իր «Ողբանք ի վերայ թախտին Տրդատայ թագաւորին» նշանաւոր պոեմը<ref>{{cite book | title=Այրարատ բնաշխարհի Հայաստանյայց | author=Ղևոնդ Ալիշան | year=1890 | location=Վենետիկ, Սբ․ Ղազար կղզի | pages=367։367:}}</ref>: Գառնիի հին հեթանոսական տաճարը Ալեքսանտր Սահինեան համարած է «ճարտարապետական արուեստի կատարեալ ստեղծագործութիւն <ref>{{cite book | title=Գառնիի անտիկ կառույցների ճարտարապետությունը | author=Ալեքսանդր Սահինյան | year=1983 | location=Երևան | pages=12։12:}}</ref> մը», Թորոս Թորամանեան՝ «հայ գեղարուեստի թագուհի»<ref>{{cite book | title=Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության | author=Թորոս Թորամանյան | year=1942 | location=Երևան | pages=174։174:}}</ref>, իսկ Յակոբ Մանանդեանը կը նշէ, որ «Հայկական մեծ անցեալի այս փառահեղ մնացորդը հայ ժողովուրդը պէտք է պահպանէ ամենամեծ խնամքով»<ref>{{cite book | title=Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության | author=Թորոս Թորամանյան | year=1942 | location=Երևան | pages=38։38:}}</ref>։:
 
== Սրճարանի կառուցում ==
[[Դեկտեմբեր]] [[2013]]-ին ՀՀ Մշակոյթի նախարարութեան «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարաններու եւ պատմական միջավայրի պահպանութեան ծառայութիւն» [[ՊՈԱԿ (արեւմտահայերէն)|ՊՈԱԿ]]-ի տնօրէն [[Վլատիմիր Պօղոսեան]] կը յայտարարէ, որ իրենք են Գառնիի ամրոցին մէջ՝ Գառնիի տաճարի հարեւանութեամբ սրճարան կառուցելու թոյլատուութիւն տուողները, եւ շինարարութիւնը կ՝ աւարտի [[2014]]-ի գարնանը<ref>[http://civilnet.am/2013/12/06/cafe-in-garni-temple/ Գառնիի տաճարի տարածքում սրճարան կը բացվի. մշակույթի նախարարություն]</ref><ref>[http://www.a1plus.am/80006.html Գառնու տաճարի մոտ սրճարան է կառուցվելու]</ref>։:
 
Յայտարարութենէն ետք հասարակութեան տարբեր շրջանակներ՝ [[գիտնական (արեւմտահայերէն)|գիտնականներ]], [[ճարտարապետութիւն|ճարտարապետներ]], [[յուշարձանագետ|յուշարձանագէտներ]],աշխոյժ քաղաքացիներ կը դատապարտեն [[ՀՀ Կառավարութիւն|ՀՀ Կառավարութեան]] այդ որոշումը։որոշումը:<ref>[http://www.aravot.am/2014/03/07/438407/ Մշակույթի նախարարությունը հետ կկանգնի՞ Գառնու տաճարի մերձակայքում սրճարան կառուցելու՝ իր մտադրությունից։մտադրությունից:]</ref><ref>[http://www.aravot.am/2014/03/07/438254/ Ֆերդինանտ Առաքելյանը՝ Գալուստ Սահակյանը մասին. «Կուսակցականը չի կարող լինել մտավորական»։:]</ref><ref>[http://www.tert.am/am/news/2014/02/28/cafe-garni/ Մշակույթի նախարարությունը մշակութասպան նախարարություն է. արորդիները Գառնու տաճարի մոտ սրճարան կառուցելու մասին]</ref>։: Հասարակութեան ընդվզումը օրըստօրէ քննադատական խօսքերէ կը վերածուի ֆիզիքական առճակատման։առճակատման: Մասնաւորապէս, քանի մը տասնեակ քաղաքացիներ Գառնիի ամրոցէն դուրս կը բերեն սրճարանին համար նախատեսուած շինանիւթերը եւ կազմածները, զանոնք տեղափոխելով [[Երեւան]] եւ կը ձգեն ՀՀ Մշակոյթի նախարարութեան շէնքին դիմաց «[[Հասմիկինը՝ Հասմիկին (արեւմտահայերէն)|Յասմիկինը՝ Յասմիկին]])» մակագրութեամբ<ref>[http://asekose.am/hy_AM/news/11/153571-sinararakan-axbe-ouxeorvec-msakouyti-naxararoutyoun.html Շինարարական աղբը «ուղևորվեց» մշակույթի նախարարություն]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=gYadjOOiDOI Տեսանյութ]</ref>։:
 
Հասարակական աճող բողոքը կանխելու նպատակով, այնուամենայնիւ, ՀՀ Մշակոյթի նախարարութիւնը կը նահանջէ եւ [[8 Մարտ]] [[2014]]-ին,կը յայտարարէ, որ կը հրաժարի սրճարան կառուցելու որոշումէն<ref>[http://civilnet.am/garni-cafe-construction-canceled/ Գառնու տաճարի հարևանությամբ սրճարան չի կառուցվի]</ref>
 
== ԻւՆԵՍՔՕ-ի մրցանակ ==
[[28 Ապրիլ]] [[2011]]-ին յայտնի կը դառնայ, որ Գառնիի պատմամշակութային համալիրը արժանացած է [[Մելինա Մերքուրի]]ի անուան [[ԻւՆԵՍՔՕ]]-[[Յունաստան]] 2011 մրցանակին<ref>{{cite web | url=http://www.panorama.am/am/culture/2011/04/28/garni/?sw | title=Գառնի տաճարին շնորհվել է Մելինա Մերկուրի միջազգային մրցանակը | publisher=Panorama.am | date=ապրիլի 28, 2011 | accessdate=Սեպտեմբեր 11, 2015}}</ref>։:
 
== Համայնապատկեր ==
[[Պատկեր:Garni, Memorial dedicated to the restoration of the temple.jpg|799x799px|մինի|'''Յուշակոթող` նուիրուած տաճարի վերականգնման եւ ճարտարապետ [[Ալեքսանտր Սահինեան]]ին [[1978]] թուականին տաճարի հիւսիսարեւելեան կողմին մէջ'''։:|centre]]
 
== Տես նաեւ ==