«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
|կարգավիճակ = Քաղաք
|հայերեն
|բնօրինակ
|ենթարկի մէջ =
|երկիր = Հայաստան
|պատկեր =Gyumri new mix.jpg
|պատկերի
|զինանշան = Gumri coa.gif
|զինանշանի լայնութիւն =
|զինանշանի
|դրոշ = Gyumri flag.PNG
|դրոշի լայնութիւն =
|դրոշի
|lat_deg= 40|lat_min= 46|lat_sec=60
|lon_deg= 43|lon_min= 49|lon_sec=60
Տող 22.
|երկրամասի տեսակ = Մարզ
|երկրամաս = Շիրակի մարզ
|երկրամասը
|շրջանի տեսակ =
|շրջան =
|շրջանը
|համայնքի տեսակ =
|համայնք =
|համայնքը
|երկրի քարտեզ =
|երկրամասի քարտեզ =
|շրջանի քարտեզ =
|ներքին
|ղեկավարի պաշտոն = Քաղաքապետ
|ղեկավար = [[Սամվել Բալասանյան]]
|հիմնադրման թվական =
|տվյալ
|առաջին
|այլ
|տարածք = 36.26
|կենտրոնի բարձրութիւն = >1500
Տող 57.
|իդենտիֆիկատորի տեսակ =
|թվային իդենտիֆիկատոր =
|հոլովված
|
|կայք = http://www.gyumricity.am/
|կայքի լեզու =
Տող 65.
'''Գյումրի''', Գյումրի (մինչև [[1837]]-ը՝ Գյումրի, 1837-[[1924]] թթվականներ-ին՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], 1924-91 թթվականներ-ին՝ Լենինական), բնակչության քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի [[հյուսիս]]-արևմտյան մասը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյան]] գետի ձախ ափին, Երևանէն 126 կմ հեռավորության վրա։ Տարածքը՝ 3626 հա, 2012 թվականներ դրությամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ, ծովի մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1840 թ․-էն։
Արևմտյան մասը բարձրադիր է՝ կազմված երկու սեղանաձև բարձրունքներէ։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատված, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբ լճագետային ու հրաբխային նստվածքներով։ Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, հունվարինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝ - 35 °C), հուլիսինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝ 34 °C)։ Տարեկան
Զինանշանը
Հովազը Բագրատունիներու զինանշանն է։ Վերջիններիս նստավայրը եղած է Շիրակի մարզին մէջ։
Տող 78.
Գիրքը ու քնարը կը հանդիսանան կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարվի նաև մուշուրբան։ 21-րդ դարուն
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը Խաչ կար և Լուսինի մահիկ, որոնք միմյանցմէ կը բաժանվէին սանդուղքով։ Սանդուղքը կը խորհրդանշէ ան, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորութիւն ընձեռնված է։ Խաչը խորհրդանշածէ Արևելյան Հայաստանը, իսկ մահիկը՝ Արևմտյան Հայաստանը, որտեղէն գաղթածէ Գյումրիի բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել
=== Քաղաքի դրոշակը ===
Տող 89.
Գյումրին Հայաստանի Հանրապետության՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնվուի Երևանէն 126 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Շիրակի բարձրավանդակի կեդրոնական մասը, ծովի մակարդակէն 1550 մետր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքին, Ախուրյան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մոտավորապես 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 կիլոմետր, սահմանակից է Փամբակի արևմտյան, Արագածի հրաբխային զանգվածի հյուսիսային ու արևմտյան լեռներին և նախալեռներին։
Քաղաքը ունի աշխարագրական հարմար դիրք, որ կը ակոսվի Չերքեզի, Ջաջուռի և ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկված լճագետային և հրաբուխային շուրջ 350 մ հզորության նստվածքներով։ Ուղիղ գծով Գյումրիէն Սև ծով 196 կմ է, իսկ երկաթուղիով մինչև Մոսկվա՝ 2760 կիլոմետր։ Գյումրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է,
=== Կլիմայ ===
Քաղաքը տարեկան կը ստանա մոտավորապես 2500 ժամ արեգակնային լույս և ջերմութիւն։ Մեծ է հորդաբուխ աղբյուրներու քանակը, որոնք միասին մեկ վարկյանը մէջ կուտան 1200 լիտր ջուր։ Քաղաքին մոտիկ կը հոսին հանրապետության ջրաշատ գետերէն մեկը՝ Ախուրյանը։ Շրջակայքը հարուստ է շինանյութերով՝ տուֆով, բազալտով, կավով, ինչպես նաև սևահողային դաշտերով։ Ընդհանուր առմամբ այստեղ կլիման ցամաքային է։ Ձմեռը երբեմն ուժեղ սառնամանիքներ են կըլլան։ Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը զէրոյեն կիշնէ մինչև -41 °C։ Ամռանը համեմատաբար շոգ է, սնդիկի սյունը կը հասնի մինչև 36 °C-ի, տարեկան
Գյումրիի կլիման լեռնային է՝ համեմատաբար մեղմ ամառով և ցրտաշունչ ձմեռով։ Եղանակն ավելի մեղմ է, քան Սևան քաղաքինը, բայց ավելի ցուրտ է, քան Երևանինը։ Ձմեռը ձյունառատ է ու ցրտաշունչ և դեկտեմբերէն կը մնայ մինչև մարտը ներառյալ։ Գարունը կարճ է և զով։ Այն ընդամենը մեկուկես ամիս է։ Ամառը համեմատաբար տաք է և կը տևէ հունիսի սկզբէն մինչև սեպտեմբերի վերջ։ Աշուննալ աչքի կինա իր տաքությամբ։
Ամենատաք ամիսը՝ օգոստոս (միջին ջերմաստիճանը մոտ +19 С°)
Տող 148.
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերված է հնագիտական (մ. թվականներ ա. III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն 1875 թվականներ-ին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնված մ.թվականներա. II հազարամյակի բրոնզե իրեր, ինչպես նաև 1908 թվականներ-ին գտնված մ.թվականներա. X-IX դդ. երկաթե ապարանջանները և դանակները։ 1929 թվականներ-ին Լենինականի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թվականներա. XI-IX դդ։ 1939 թվականներ-ին միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
հին ժամանակ ստացած
Այնուհետև, դարեր շարունակ
==
===
Առաջին լուրջ հնագիտական
1941 թվականներ-ին, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնված է մամոնտի կողոսկր։ 1929 թվականներ-ին Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ. թվականներ ա. XI - IX դդ.։ 1939 թվականներ-ին միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ 1943 թվականներ-ին ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրութիւնուն մէջ տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին։
1970 թվականներ-ին
=== Գրավոր հիշատակութիւննէր՝ Շիրակի և
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվին Շարայի մասին պատմահայր Մովսես Խորենացիի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մեջ (մ.թվականներա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ Տայք), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր Մասիս լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մեջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մեջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թվականներա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մեջ։ Ախուրյանի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնվածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև Սարդուրի II-ի (մ.թվականներա. 764-735 թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մեջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն
Վանի թագավորության
===
Մ.թվականներա. 520 թվականներ Աքեմենյան Պարսկաստանի թագավոր Դարեհ I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապութիւններու։
Ամենայն հավանականությամբ,
Ակադեմիկոս Հակոբ Մանանդյանը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը
Մ.թվականներա. 330-ական թթվականներ Ալեքսանդր Մակեդոնացու
Մ.թվականներա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է
Մեծ Հայքը և Վիրքը Արտաշես Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ Արտավազդ Ա-ի օրոք (մ.թվականներա. 160 - մ.թ. ա. 115 թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ Տիգրան Բ-ի (մ.թ.մ.թվականներա. 95-մ.թվականներա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝ ընդհուպ մինչև մ.թվականներա. 96 թվականներ, Հայաստանը
Մ.թվականներա. 69 թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ
Մ.թվականներա. 66 թվականներ հայ - հռոմեական պայմանագրի
=== Շիրակը և
Վաղմիջնադարյան Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսյանները և Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրույթը հարավային Շիրակի մէջեր՝ Սահառունիք կենտրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ-ի օրոք (345-368 թթվականներ) կաթողիկոսի գլխավորությամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղված պատվիրակության մեջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մոտ պատանդության մեջ գտնուող Գնել և Տիրիթ եղբորորդիներուն։
Վարազդատ թագավորի օրոք (374-378 թթ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և
Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի (298-330 թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ Կամսարականները 13-րդն էին, ապա Սահառունիները՝ 25-րդը, իսկ Դիմաքսյանները՝ միայն 67-րդը,
Տրդատ Մեծի գահակալութիւնէն հետօ (298 թվականից) ընդհուպ մինչև 338 թվականներ-ը
Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը
330 թվականներ Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիս տեղափոխվելու շնորհիվ մեծացավ Չինաստանից Բյուզանդիա հասնող միջազգային տարանցիկ առևտրաուղու ("Մետաքսյա ճանապարհի") հյուսիսային ճյուղավորման նշանակութիւնը։ Վերջինս
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387 թվականներ)
Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեց նաև 482-484 թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ
== Ալեքսանդրապոլ ==
=== Ռուսական մուտքը Գյումրի. 19-րդ դարու ռուս-թուրքական պատերազմները ===
Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին 1804 թ.-ի մայիսի 29-ին։ Անցնելով Լոռի-Փամբակով, անոնք մտան Շիրակ և բանակեցին Գյումրիէն մոտավորապես 18 կմ հեռու տեղ մը։ Հունիսի 10-ին Փոքր Զարաքիլիսա (Ազատան) գիւղին մոտիկ անոնք ընդհարվեցան պարսիկներու հետ և հաղթեցին։ Ռուսներուն կը զորակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջէին նաև
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը (1804 - 1813 թթ)։ 1804 թ.-ի հունիսի 12-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, գեներալ Ցէնիանովի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ Հունիսի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, Ապարանի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեց։աւ Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
1805 թ.-ի հունվարին ռուսական զորքը, գեներալ Նեսվետաևի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և մարտի 30-ին գրավեց Շորագյալի սուլթանության կեդրոն Արթիկը։ Շիրակի
Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի ընդհանուր տեսարանը
Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև 1806 թ.-ին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի հունիսի 16-ին կովկասյան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ Շորագյալի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ (1807 թ., մայիսի 27) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու
Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը
Ռուսական հրամանատարութիւնը 1808 թ.-ին վճռեց գրավել Երևանի ու Նախիջևանի խանութիւնները և Արաքսը ու Ախուրյանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անհաջող անցավ սեպտեմբերին Երևանի դեմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշավանքը։ Ելնելով ստեղծված կացութիւնէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ ձեռնարկած է ռուսական սահմանները ամրացնելու համար։ Հատուկ ուշադրութիւն դարձվեցաւ Գյումրիին՝ իբրև կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Դեկտեմբերի 1-ին այնտեղ տեղաբաշխվեցաւ Անդրկովկասի ռուսական զորքի թիֆլիսյան
Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809 թ.-ի ապրիլի վերջին, խախտելով դեռևս 1807 թ.-ի օգոստոսին ռուսներուն հետ կնքած զինադադարը, հարձակվեցաւ անոնց վրա։ Օգոստոսի 22-ին հարձակման անցավ նաև պարսկական զորքը՝ շարժուելով Գյումրիի վրա, սակայն պատշաճ հակահարված ստանալով՝ նահանջեց։ Հաջորդ տարի ևս ռուսական զորքը հաղթեց պարսիկներիուն՝ Ախալքալաք բերդին մոտ, որտեղ տեղակայված թուրքական զորքը չհամարձակվեցաւ զորակցել դաշնակէն պարսիկներուն։ Հետաձգվեցաւ ռուսներու դեմ թուրք-պարսկական միացյալ ճակատ ստեղծելը։ Եվս մեկ տարի անց ռուսները նոր հաղթանակ տարան թուրքերուն դեմ՝ գրավելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով ռևանշի՝ թուրքերը 1812 թ.-ի մարտի 23-ին հարձակվեցան Գյումրիի վրա։ Սակայն տեղի ռուսական զորաբաժինը՝ տեղացի հեծյալ աշխարհազորայիններու զորակցությամբ, պարտության մատնեց հակառակորդին։
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով 1812 թւականին-ի մայիսի 3-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թավրիզ է
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ.-ի հուլիս 16-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն 1827 թ.-ի օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մեջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական
Կարսի բերդը մեր օրերուն (լուսանկար 2011 թ.)
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թ.-ի դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած 1819 թ.-էն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ 1828 թ.-ի հուլիսի 22-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։ 1827 թ.-ի հոկտեմբերի 1-ին ռուսներու կողմէն Երևանի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի
Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի
1828 թ.-ի հունիսի 14-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ Տիգնիս գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ 1837 թ. ռուս ցար Նիկոլայ I-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մեջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ 314 թ.), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մեջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.
Տող 243.
1849 թ.-ին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։
1853 թ.-ին թուրքական 40 հազարանոց բանակը մոտեցավ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստվելով հարձակման։ անոնք գրավեցին Բայամդուր գյուղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամուն մոտեցավ ռուսական 7000-անոց զորքը և 800 հոգի հայ աշխարհազորայիններու ուղեկցությամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերի մոտենալու մասին՝ առանց մարտի բռնվելու հեռացան։ Ատորմ է հետօ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլյան խմբավորման զորամասերը շարժվեցան թշնամիի դեմ և ջախջախեցին անոր 30 հազարանոց
1855 թ.-ի նոյեմբերի 16-ին ռուսական զորքը կրկին գրավեց Կարսը (որը թուրքերը
Երկաթուղու
1902 թ.-ին բացվեցան քաղաքային բանկը։ 1913 թ.-ին հիմնված է ջուլհականոց, սպիրտի 3 ձեռնարկութիւն, չուգունի ձուլարան և մեխանիկական գործարան։ Մինչև սովետական կարգերու հաստատվելը քաղաքին մէջ կար 31 տնայնագործական ձեռնարկութիւն (օճառի, կաշվի, գարեջրի, աղյուսի, կրի, բրուտագործական, ձիթհան, ալրաղաց և այլն)։
Տող 253.
== Լենինական ==
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մեջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները (1902 թ.-ին կայազորի մէջ, 1903 թ.-ին՝
1917 թ.-ի Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ 1917 թ.-ի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ 1920 թ.-ի մայիսին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։ Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի (1920 թ.-ի նոյեմբեր - 1921 թ.-ի մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության
1921 թ.-ի ապրիլին տեղի ունեցավ կոմունիստական կազմակերպության I քաղաքային կոնֆերանսը, որին մասնակցեցաւ 32 պատգամավոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչև 1930 թ.-ի վարչա-տերիտորիալ
1941 - 1945 թթ.-ին շուրջ 8000 լենինականցիներ մասնակցածէն Հայրենական մեծ պատերազմին։ Անոնցմէ մոտ 3000-ը զոհված է մարտերուն։ Արիության, խիզախության, հրամանատարության առաջադրանքները օրինակելիորեն կատարելու համար բազմաթիվ լենինականցիներ արժանացածէն մարտական շքանշաններու ու մեդալներու, իսկ Աշոտ Ամատունին, Արտյոմ Պետրոսյանը և Արամայիս Պողոսյանը՝ Սովետական Միության հերոսի կոչման։
Տող 267.
1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մեջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
Տող 273.
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր 1945 թ. Հիրոսիմայի վրա նետված
Դեկտեմբերի 8-ին Գյումրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրերի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ դեկտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։
Երկրաշարժէն անմիջապես հետօ հայ ժողովուրդին օգնութիւն ցույց տալու նպատակով Վրաստանէն, Ռուսաստանէն, Ուկրաինայէն, Ղազախստանէն և ԽՍՀՄ այլ երկրներէն Հայաստան եկան հազարավոր փրկարարներ, բժիշկներ, շինարարներ և այլ մասնագետներ։ Շուրջ 170 000 մարդ էվակուացվեց և վերաբնակեցվեցաւ ԽՍՀՄ-
Հայաստանին օգնության ձեռք մեկնեցին շուրջ 113 այլ երկրներ և 7 միջազգային կազմակերպութիւններ։ ԽՍՀՄ փրկարարներու հետ համատեղ փրկարարական աշխատանքներուն մէջ կը մասնակցէին ամերիկացիներ, անգլիացիներ, իտալացիներ, գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ, չեխեր, լեհեր, նորվեգացիներ, շվեդներ, արաբներ, հարավսլավացիներ և այլոք։ Ընդհանուր առմամբ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին շուրջ 2000 մասնագետ։
1988 թվականին Երևանի մատույցներուն մէջ զոհվեցան հայ ժողովուրդին օգնութիւն շտապող հարավսլավացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատվին Գյումրիի Գորկու
Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց
Հայաստանի անկախութիւնէն հետօ օտարերկյա շինարարները լքեցին Գյումրին և այն շուրջ 20 տարի մնաց ավերակներու մէջ։ Երբեմնի հզոր արդյունաբերական քաղաքի մէջ 2013 թվականի դրությամբ ընդամենը մի քանի գործարաններ կ՛աշխատին՝ այն ոչ լրիվ ուժով։ Վերանորոգվել և վերականգնվածէն Գյումրիի գլխավոր փողոցներուն հարակից շենքերը։ Ամբողջովին վերակառուցվածէ Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շենքերը և
3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված
== Գյումրի ==
Հայաստանի
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը ըլլալէն հետօ կը վառվին Քաղաքապետարանի և Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիի լույսերը։ Եկեղեցիի լուսավորման համար ծախսվածէ 20 000 դոլարին համարժեք
2013 թ.-ի հունիսի 30-ին Գյումրին հռչակվեց ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Այն նշվեցաւ մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեցաւ գեղեցիկ հրավառությամբ։
Տող 351.
=== Արդյունաբերութիւն ===
Սովետական կարգերու
Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական ՍՍՀ-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ 1924 թ.-ին «Մեղու» արտելի բազայի վրա ստեղծվեցաւ գուլպա-տրիկոտաժեղենու առաջին ֆաբրիկան, որը 1980 թ.-ի դրությամբ հանրապետության թեթև արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկութիւններեն մէկնէ։ Կարևոր ճյուղերենէին նաև կոշիկի ու կարի արդյունաբերութիւնը։
Գուլպա-նասկեղենի գործարանը
Գյումրին մեքենաշինական կարևոր կեդրոն էր. կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 22,8%-ը (1977)։ Կը գործէր 13 մեքենաշինական գործարան։ Առաջատար ճյուղերնէին էլեկտրատեխնիկական մեքենաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը, սարքաշինութիւնը։ Խոշոր ձեռնարկութիւննեենէին հղկող հաստոցներու, դարբնոցա-մամլիչային
Զարգացած էր սնունդի արդյունաբերութիւնը (քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 17,4%-ը, 1977)։ Կար միսի պահածոներու, հրուշակեղենու, գարեջուրի, ոչ ալկոհոլային խմիչքներու, կաթի, հացի և այլ ձեռնարկութիւններ։ Կարևոր տեղ ունի Լենինականի միսի-պահածոներու կոմբինատը։ Արդյունաբերության մյուս ճյուղերենէին շինանյութերու (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաներ, շինաքար), փայտամշակման, ապակու արտադրության ձեռնարկութիւնները։
Տող 362.
Արդյունաբերական ապրանքների շատ տեսակներ կ՛առաքվէին հանրապետութիւնէն դուրս, իսկ 40 արտադրատեսակ՝ կ՛արտահանվէր արտասահմանյան 35 երկիր, ինչպես՝ Ֆրանսիա, Իտալիա, ԳՖՀ, Ֆինլանդիա, ԳԴՀ, Չեխոսլովակիա։
1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն
Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն
1936 թ.-ից
▲1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն անկում ապրեց։ Շատ գործարաններ փլվեցին։ Հայաստանի անկախացումից հետօ գրեթե բոլոր գործարանները փակվեցին։ 2013 թ.-ի դրությամբ աշխատում է Գյումրի գուլպա-նասկեղենի, շաքարի և գարեջրի գործարանները։
▲Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվել է ՍՍՀՄ շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացել է համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվել է ՍՍՀՄ շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու Սերգեյ Միքայելյանը, երկաթուղային հանգույցի ավագ էլեկտրամեխանիկ Սարգիս Գևորգյանը, ջուլհակուհի Աստղիկ Պետրոսյանը, հրահանգիչ ենթավարպետ Գարեգին Տոնոյանը, արժանացել են սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման։ Տեքստիլ կոմբինատի ենթավարպետ Միհրան Ստեփանյանը դարձել է ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։
▲1936 թ.-ից Գյումրիում ստեղծվել է պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարում հանրապետության լեռնային շրջաններին։
▲Գյումրիում էին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվում է Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ 1980 թ.-ի դրությամբ գործում էր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։
▲Ներկայումս տնտեսության մեջ առանձնանում են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
=== Տրանսպորտ ===
Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - Բաքու երկաթուղային մայրուղին, Լենինական - Արթիկ - Մարալիկ և Լենինական - Կարս երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - Աշտարակ - Երևան, Գյումրի - Արմավիր - Երևան, Գյումրի - Ստեփանավան - Թբիլիսի, Գյումրի - Վանաձոր - Դիլիջան, Գյումրի - Ամասիա - Ախալքալաք, Գյումրի - Ախուրիկ, Գյումրի - Կարս), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։
Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ՀՍՍՀ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, Սոչի, Թբիլիսի, Կրասնոդար, Նալչիկ,
Կը գործէ Շիրակ օդանավակայանը։ Երկաթուղային ուղերթներէն կան Գյումրի - Երևան, Գյումրի -
2010 թ.-ի դրությամբ տրոլեյբուս այլևս չի գործէր։
==== Ավտոբուսային ուղղերթներ և գրաֆիկներ ====
* Գյումրի-[[Երևան]] —
* Գյումրի-[[Վանաձոր]] — 10։00, 11։00, 14։00, 15։00, 16։30
* Գյումրի-[[Արմավիր]] —11։00, 15։00
Տող 434 ⟶ 432՝
=== Կապ ===
1980 թ.-ի դրությամբ Գյումրիի մէջ կը գործէր կապի 21 բաժանմունք, հեռախոսակայաններ (մոտ 15 000 աբոնենտ),
=== Գազաֆիկացի մէջ և ջրամատակարարի մէջ ===
1977 թ.-ին քաղաքի բնակելի ֆոնդը մոտ 1800 000 մ2 էր, որմէ պետականը՝ 1300 000 մ2։ Գյումրին ունի ժամանակակից էլեկտրա-գազաջրամատակարարման խիտ ցանց։ Բնակելի ֆոնդի 92,4%-ը ապահովված է ջրատար ցանցով, 89,4%-ը՝ կոյուղով, 99%-ը գազաֆիկացված է։ 1940 թ.-ին ջրատար ցանցի երկարութիւնը 10,6 կմ էր, 1975 թ.-ին՝ 258 կմ։ 1939 - 1941 թթ.-ին և 1974 թ.-ին կառուցված ջրատարներով Գյումրին ջուր կը ստանա նաև Ղազանչիէն։
=== Առողջապահութիւն ===
1924 թ.-ին Գյումրիի մէջ կար 1 հիվանդանոց, 1 ծննդատուն։ 1977 թ.-ին կը գործէր 25 բժշկական հիմնարկ, ինչպես նաև 8 հիվանդանոց (1190 մահճակալով), 1 ծննդատուն (200 մահճակալով), 5 մասնագիտացված դիսպանսեր (345 մահճակալով), 15 դեղատուն։ Գյումրին առողջարանային քաղաք է. 1980 թ.-ի դրությամբ կը գործէն մանկական առողջարան (200 մահճակալով),
2013 թ.-ի դրությամբ Գյումրիի բոլոր հիվանդանոցները կենտրոնացված են մի մասնաշենքի մէջ։ Կը գործէ ծննդատունը, Ավստրիական և Բեռլինի մանկական հիվանդանոցները և որոշ պոլիկլինիկաներ։
=== Մշակույթ ===
Գյումրին ունի հզոր մշակութային կոլորիտ։ Հին ժամանակ է ի վեր Գյումրին եղած է արվեստներու և արհեստներու քաղաք։ Քաղաքի վարպետները բազմաթիվ շենքեր ու եկեղեցիներ են հրաշակերտել, որոնցմէ շատերը պահպանվել ու հասել են մեզ։ Քաղաքը լի է արձաններով ու հուշարձաններով, գեղեցիկ այգիներով ու պուրակներով։ Գյումրին այն եզակի քաղաքներից է, որտեղ ճարտարապետները աշխատած են պահել ու պահպանել
Քաղաքն աչքի ինկած է իր աշուղներով, որոնք իրար հետ
1912 թ.-ին, առաջին անգամ Հայաստանի մէջ, այստեղ բեմադրված է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ օպերան» օպերան և դրվել ազգային օպերային թատրոնի հիմքը։
Քաղաքի մէջ զարգացած եղած է արհեստագործութիւնը։ Արհեստներէն յուրաքանչյուրը հանդես եկած է մի համքարութիւնով և ունեցածէ իր սեփական դրոշակը։ Զարգացած եղած է Ատաղծագործական, Դարբնոցային, Կարի Համքարութիւնները։ Այդ համքարութիւններու դրոշակները կարելի է տեսնել
Հետաքրքիր սովորույթ եղած է կամրջագործ վարպետների համար։ Ըստ ավանդության՝ կամուրջը կառուցելէն հետօ կամրջագործի ողջ ընտանիքը՝ ներառյալ երեխաները պետք է գտնվեն կամուրջի տակ, իսկ վարպետը ֆայտոնով պետք է անցնի կամուրջին վրայով։ Այնպես որ, եթե կամուրջը լավ չկառուցվի, կամրջագործ վարպետն իր ընտանիքով կզոհվի։
Գյումրին Հայաստանին տված է մշակույթի այնպիսի մեծագույն գործիչներու, որոնցից են գրողներ Հովհաննես Շիրազը, Ավետիք Իսահակյանը և դերասան Մհեր Մկրտչյանը։
2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիի մէջ նշվեց «
=== Ճարտարապետութիւն ===
Գյումրին հայտնի է իր ուրույն ճարտարապետությամբ։
Գյումրիի տարածքի հնագույն ճարտարապետական հուշարձաններէն է
=== Քաղաքաշինութիւն ===
Հայաստանը Ռուսաստանին միանալէն հետօ
1828 թ.-ից հետօ, երբ բնակչութիւնը զգալիորեն
1837 թ.-ին կը կազմվուի բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը։ Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալված է հին
19 դարի կառույցներէն նշանավորէն Ամենափրկիչ (1858-1876), Սուրբ Աստվածածին (1843 - 1856), Սուրբ Նշան (1876-1885), Սուրբ Գևորգ, «Պատվո բլուրի» (ռուսական) եկեղեցիները։ Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կեդրոնական հրապարակի վրա կառուցած են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը)։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցած է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը։
Քաղաքաշինական աշխատանքները առավել ծավալված են 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս - Ալեքսանդրապոլ Կարս երկաթուղու
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնված է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է
1932 թ.-ին կազմված է Լենինականի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտարապետ Միքայել Մազմանյան), որը կը նախատեսուէր քաղաքի
Արդյունաբերական շրջանի տեղը կը կանխորոշէր արդեն կառուցուած տեքստիլ կոմբինատի համալիրը։ 1938 - 1940 թթ.-ին Հայ-պետնախագիծ ինստիտուտը, հիմք ընդունելով Միքայել Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լենինականի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտարապետներ Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական
1930-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու
1920 - 1940-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, Կալինինի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն (1952, ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ 1959 - 1961 թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ
Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով։ Կենտրոնական մասի
Քաղաքի ճարտարապետութիւնը իր բնիկ ազգային
Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ են կառուցվել Գյումրիի մէջ (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս ալ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակի մէջ։
=== Եկեղեցիները ===
Տող 499 ⟶ 497՝
Գյումրիի մէջ հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ Դպրեվանքը եղած է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ 7-րդ դարւա կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներեն է, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորէն անցած է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն կը համարվի վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներէն մեկնէ։ Եկեղեցիի մէջ պահված է Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժված է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի (1125–1156) կինը, այնուհետև ս. Խաչը տեղափոխած են Վրաստանի Վարձիա վանքը։ Եկեղեցին քանդված է ռուսական ամրոցի կառուցման պատճառով։
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին
Սուրբ Սարգիս մատուռը
Ալեքսանդրապոլի
=== Բերդերը ===
Գյումրիի մէջ կա երկու կանգուն բերդ։ Գյումրիի Սև և Կարմիր բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցված է 1834 թ.-ին։ Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման Սև բերդի համար ալ ստորգետնյա ուղիներ են կառուցած և բերդէն ճանապարներ էն եղել դեպի Մայր Հայաստան հուշարձանը և «Կարմիր» բերդը։ «Սև բերդը» եղած է պաշտպանական կառույց և ծառայած է որպես զինվորական բանտը։ Գյումրեցիները «Սև բերդին» կ՛անվանէն «Սև Ղուլ»։ Բերդը 2005 թ.-ին պաշտպանության նախարարությունէն գնած է Հայկ Հայրապետյանը՝ փորձելով այն վերականգնել։ Սակայն 5-6 տարի անց Հայրապետյանը մահացած է և 2012 թ.-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներուն բերդը վաճառված է Միսակ Բալասանյանին։ Վերջինս կը պլանավորէ բերդը վերականգնել և զբոսավայրի վերածել, բայց անոր համար 2.5 միլոն դոլարի ներդրում պետքէ։
▲Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարից։ Եկեղեցու նախկին տեղում եղել է փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնվել էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ է երևում։ Եկեղեցին գործել է անգամ Սովետական Միության տարիներին, երբ Հայաստանում փակվել էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուսից։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ է տուժել։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակում։
«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է 1830-ականներուն և ավարտված է 1864 թ.-ին։ Բերդը հիմա կը պատկանի ռուսական բանակին։
Երկիի բերդերէն ոչ մեկը ռազմական գործողություններու չէ մասնակցած, այլ լոկ ծառայած են թշնամիին սաստելու համար։
▲Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1869-1874 թթ.-ին։ Այն ևս գտնվում է Գյումրու Վարդանանց հրապարակում՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցու դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանում է Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին համապատասխանում է իր բնօրինակին, բայց նախշերի առումով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվել է քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդրումն անել է Դրմփոնց աղան, որը խոստացել էր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։[20] Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գնացել է Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ լինի բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներին եղեղեցին փորձել են քանդել։ Այն պայթեցրել են, հետո էլ փորձել են քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն է մնացել և այն վերածվել է համերգասրահի։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից եկեղեցին փլվել է և կանգուն է մնացել միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-ի դրությամբ դեռ վերանորոգվում է։ Եկեղեցու տարածքում նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվել են Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
=== Ճարտարապետական արժեք ներկայացնող շենքերը ===
▲Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքում։ Եկեղեցին կառուցվել է 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկզբից այն անվանվել է Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնվել է այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղում՝ որտեղ և գտնվում էր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեց նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայում ժողովրդի կողմից ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գումարներով եկեղեցին վերանվանվեց Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեց նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներին եկեղեցին վերածվել է գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհվել են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվել է Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
Ալեքսանդրապոլի բնակելի տուները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, 19-րդ դարի 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տուները հիմնականը կը կրկնուէին Շիրակի ժողովրդական բնակարանի հորինվածքը։ Անոնք «կոմպլեքս» տուներ էին, բաղկացած «հազարաշեն» ծածկով գլխատնէ, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակներու հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակին շուրջ և ամփոփված միասնական ծավալի մեջ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցվածէն 1 - 2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքէր, որոնք կը բաժանուին սենյակներու միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խումբի։ Սև սրբատաշ տուֆե տուները բակի կողմէն ունին պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ։
▲Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը[21] կառուցվել է 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչների հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցել է եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքում գտնվող բնակչությունը զբաղվել է հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Դրա համար էլ ժողովուրդը եկեղեցին անվանել է Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներին եկեղեցու գմբեթը քանդել են և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվել է, բայց չի փլվել։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրել են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես էլ չեն վերանորոգել։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվել է։ Կանգուն է մնացել միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայա դրան շատերը այցելում են եկեղեցի և մոմ վառում։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես էլ մնում է առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին գտնվում է Ջիվանի փողոցում։
Ճակատները աչքի կինան կատարման բազմազանությամբ, որը ստացված է դեկորատիվ հարդարանքին մէջ կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարաններու ընդգծումով։
▲Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվել է 2002 թ.-ին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասում։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կենտրոնից ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվել է ճարտարապետ Բաղդիկ Արզումանյանի նախագծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվել է ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցից ձ զանգակատներ են։ Այն իր չափերով գերազանցում է քաղաքի գլխավոր եկեղեցուն՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններին կարող են մասնակցել 500 հավատացյալներ։[22][23]
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու (1873), Ավագյաններու (1880), Քեշիշյաններու (1886) տները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը (1872, վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը (1865 - 1867)՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը (1905), օրիորդաց գիմնազիան (1906)։
▲Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվել է 2008 թ.-ին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրում (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվել է Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ Տարածքում կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին է գտնվում սիրամարգերի մեծավանդակ։
=== Արհեստները և արվեստները ===
▲Ալեքսանդրապոլի տարիներին քաղաքում կառուցվել է մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք գտնվում են ռուսական զորամասերում։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմից ստացել է Պլպլան ժամ անվանումը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվել է 1877-1878 թթ.-ին և օծվել է 1886 թ.-ին։ Այն գտնվում է «Պատվո բլուրի»։ 2011 թ.-ին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգվել և բարեկարգվել են։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվել է ռուս-թուրքական պատերազմում տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսում կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։[24] Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներից այժմ կանգուն է միայն երկուսը։ Նրանք տուժել են 1988 թ.-ի կործանարար երկրաշարժիչ, բայց հետագայում վերանորոգվել են և գործում են։
▲Գյումրիում մյուս եկեղեցիներից են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը գտնվում է Բուսաբանական այգում, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը գտնվում է Ֆրանց Վերֆելի հրապարակում։[20] Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներից է եղել Սուրգ Գևորգ եկեղեցի հունական եկեղեցին, որը գտնվել է Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմաց՝ ներկայիս Շահումյանի արձանի մոտ գտնվող առևտրական շենքերի վայրում։ Եկեղեցին փլվել է 1926 թ.-ի կործանարար երկրաշարժից։
|