«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
|կարգավիճակ = Քաղաք
|հայերեն անվանումանվանի մէջ = Գյումրի
|բնօրինակ անվանումանվանի մէջ =
|ենթարկի մէջ =
|ենթարկում =
|երկիր = Հայաստան
|պատկեր =Gyumri new mix.jpg
|պատկերի նկարագրումնկարագրի մէջ = Գյումրի
|զինանշան = Gumri coa.gif
|զինանշանի լայնութիւն =
|զինանշանի նկարագրումնկարագրի մէջ =
|դրոշ = Gyumri flag.PNG
|դրոշի լայնութիւն =
|դրոշի նկարագրումնկարագրի մէջ =
|lat_deg= 40|lat_min= 46|lat_sec=60
|lon_deg= 43|lon_min= 49|lon_sec=60
Տող 22.
|երկրամասի տեսակ = Մարզ
|երկրամաս = Շիրակի մարզ
|երկրամասը աղյուսակումաղյուսակի մէջ = Շիրակի մարզ{{!}}Շիրակ
|շրջանի տեսակ =
|շրջան =
|շրջանը աղյուսակումաղյուսակի մէջ =
|համայնքի տեսակ =
|համայնք =
|համայնքը աղյուսակումաղյուսակի մէջ =
|երկրի քարտեզ =
|երկրամասի քարտեզ =
|շրջանի քարտեզ =
|ներքին բաժանումբաժանի մէջ =
|ղեկավարի պաշտոն = Քաղաքապետ
|ղեկավար = [[Սամվել Բալասանյան]]
|հիմնադրման թվական =
|տվյալ կարգավիճակումկարգավիճակի մէջ = 1837
|առաջին հիշատակումհիշատակի մէջ = 7-րդ դար
|այլ անվանումներանվանի մէջներ = {{Բն-անվ|1840|ԿումայրիԿի մէջայրի|1924|Ալեքսանդրապոլ|1990|Լենինական|1992|ԿումայրիԿի մէջայրի||}}
|տարածք = 36.26
|կենտրոնի բարձրութիւն = >1500
Տող 57.
|իդենտիֆիկատորի տեսակ =
|թվային իդենտիֆիկատոր =
|հոլովված անվանումանվանի մէջ = Գյումրին
|ՎիքիպահեստումՎիքիպահեստի մէջ = Gyumri
|կայք = http://www.gyumricity.am/
|կայքի լեզու =
Տող 65.
'''Գյումրի''', Գյումրի (մինչև [[1837]]-ը՝ Գյումրի, 1837-[[1924]] թթվականներ-ին՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], 1924-91 թթվականներ-ին՝ Լենինական), բնակչության քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի [[հյուսիս]]-արևմտյան մասը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյան]] գետի ձախ ափին, Երևանէն 126 կմ հեռավորության վրա։ Տարածքը՝ 3626 հա, 2012 թվականներ դրությամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ, ծովի մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1840 թ․-էն։
 
Արևմտյան մասը բարձրադիր է՝ կազմված երկու սեղանաձև բարձրունքներէ։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատված, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբ լճագետային ու հրաբխային նստվածքներով։ Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, հունվարինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝ - 35 °C), հուլիսինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղումներըտեղի մէջները 500 մմ են։ կը Գտնուի 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտի վրայ։ Վերջին ուժեղ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1988]] թվականներ-ի դեկտեմբերի 7-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1926]] թվականներ-ի հոկտեմբերի 22-ին։
 
Զինանշանը հաստատվել էհաստատվածէ [[2001]] թվականներ-ին։ Զինանշանի վրայի պատկերներն ունին հետևյալ նշանակութիւնը.
Հովազը Բագրատունիներու զինանշանն է։ Վերջիններիս նստավայրը եղած է Շիրակի մարզին մէջ։
 
Տող 78.
Գիրքը ու քնարը կը հանդիսանան կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։
 
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարվի նաև մուշուրբան։ 21-րդ դարուն գյումրեցիներունգյի մէջրեցիներուն քով սովորութիւն էր դարձած է հյուրերուն մուշուրբա նվիրելը (մուշուրբան պղինձե ջրաման է, որուն մեջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։ [[2013]] թվականներ-ին Գյումրիի մէջ կանգնեցվածէ Մուշուրբայի արձանը։
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը Խաչ կար և Լուսինի մահիկ, որոնք միմյանցմէ կը բաժանվէին սանդուղքով։ Սանդուղքը կը խորհրդանշէ ան, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորութիւն ընձեռնված է։ Խաչը խորհրդանշածէ Արևելյան Հայաստանը, իսկ մահիկը՝ Արևմտյան Հայաստանը, որտեղէն գաղթածէ Գյումրիի բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել ԳյումրուԳյի մէջրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
 
=== Քաղաքի դրոշակը ===
Տող 89.
Գյումրին Հայաստանի Հանրապետության՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնվուի Երևանէն 126 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Շիրակի բարձրավանդակի կեդրոնական մասը, ծովի մակարդակէն 1550 մետր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքին, Ախուրյան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մոտավորապես 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 կիլոմետր, սահմանակից է Փամբակի արևմտյան, Արագածի հրաբխային զանգվածի հյուսիսային ու արևմտյան լեռներին և նախալեռներին։
 
Քաղաքը ունի աշխարագրական հարմար դիրք, որ կը ակոսվի Չերքեզի, Ջաջուռի և ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկված լճագետային և հրաբուխային շուրջ 350 մ հզորության նստվածքներով։ Ուղիղ գծով Գյումրիէն Սև ծով 196 կմ է, իսկ երկաթուղիով մինչև Մոսկվա՝ 2760 կիլոմետր։ Գյումրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտներումգետահովիտների մէջ կ՛աճեն ակացիա, թխկենի, հացենի և այլ ծառատեսակներ։
 
=== Կլիմայ ===
Քաղաքը տարեկան կը ստանա մոտավորապես 2500 ժամ արեգակնային լույս և ջերմութիւն։ Մեծ է հորդաբուխ աղբյուրներու քանակը, որոնք միասին մեկ վարկյանը մէջ կուտան 1200 լիտր ջուր։ Քաղաքին մոտիկ կը հոսին հանրապետության ջրաշատ գետերէն մեկը՝ Ախուրյանը։ Շրջակայքը հարուստ է շինանյութերով՝ տուֆով, բազալտով, կավով, ինչպես նաև սևահողային դաշտերով։ Ընդհանուր առմամբ այստեղ կլիման ցամաքային է։ Ձմեռը երբեմն ուժեղ սառնամանիքներ են կըլլան։ Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը զէրոյեն կիշնէ մինչև -41 °C։ Ամռանը համեմատաբար շոգ է, սնդիկի սյունը կը հասնի մինչև 36 °C-ի, տարեկան տեղումներըտեղի մէջները միջին հաշվով կը կազմէն 500 մմ։ կը Գտնուի 8-9 բալային սեյսմիկ գոտում։գոտի մէջ։
Գյումրիի կլիման լեռնային է՝ համեմատաբար մեղմ ամառով և ցրտաշունչ ձմեռով։ Եղանակն ավելի մեղմ է, քան Սևան քաղաքինը, բայց ավելի ցուրտ է, քան Երևանինը։ Ձմեռը ձյունառատ է ու ցրտաշունչ և դեկտեմբերէն կը մնայ մինչև մարտը ներառյալ։ Գարունը կարճ է և զով։ Այն ընդամենը մեկուկես ամիս է։ Ամառը համեմատաբար տաք է և կը տևէ հունիսի սկզբէն մինչև սեպտեմբերի վերջ։ Աշուննալ աչքի կինա իր տաքությամբ։
Ամենատաք ամիսը՝ օգոստոս (միջին ջերմաստիճանը մոտ +19 С°)
Տող 148.
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերված է հնագիտական (մ. թվականներ ա. III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն 1875 թվականներ-ին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնված մ.թվականներա. II հազարամյակի բրոնզե իրեր, ինչպես նաև 1908 թվականներ-ին գտնված մ.թվականներա. X-IX դդ. երկաթե ապարանջանները և դանակները։ 1929 թվականներ-ին Լենինականի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թվականներա. XI-IX դդ։ 1939 թվականներ-ին միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
 
հին ժամանակ ստացած ԿումայրիԿի անվանումըմէջայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ ԿումայրիԿի մէջայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև Քսենոֆոնը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը ԿումայրուԿի մէջայրու մասին տեղեկութիւներ հայտնածէ Ղևոնդ պատմիչը՝ նկարագրելով 773-775 թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզումները։հուզի մէջները։
Այնուհետև, դարեր շարունակ ԿումայրիԿի մէջայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ Պարսկաստանի, մերթ Թուրքիայի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ 1804 թվականներ-ին՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ Ռուսաստանի կազմին մեջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ Արևելյան Հայաստանը։
 
== ԿումայրիԿյումրի ==
=== ԿումայրիիԿի մէջայրիի դերը և նշանակութիւնը վաղնջական ժամանակներուն ===
 
ԿումայրիիԿի մէջայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերված հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ ԿումայրիիԿի մէջայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերւին մ.թվականներա. 3-րդ հազարամյակին։
 
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսումնասիրութիւններըուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն 1928 թվականներ-ին՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերված էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։
 
1941 թվականներ-ին, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնված է մամոնտի կողոսկր։ 1929 թվականներ-ին Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ. թվականներ ա. XI - IX դդ.։ 1939 թվականներ-ին միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ 1943 թվականներ-ին ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղումներպեղի մէջներ կատարւած է ՀՍՍՀ մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախումբը՝արշավախի մէջբը՝ Աշխարհբեկ Քալանթարի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղումներթաղի մէջներ, հանված էն բրոնզե, կավե և քարե իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռէն գետաքարէ և ծակոտկէ բազալտէ պատրաստված աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշէն հիմնականը ուշ բրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ. թվականներ ա. X - IX դդ.)։ 1952 թվականներ-ին ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի արշավախումբըարշավախի մէջբը, Տ. Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, կը բանա տուֆի և բազալտի կոպիտ, խոշոր կտորներէն շարված պատերով, կավածեփ, քառանկյունի բնակարաններու հիմքեր և 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կավամաններ, բրոնզե և երկաթե ապարանջաններ, բրոնզալարից մատանիներ և այլնն) մէկ մասը կը վերաբերէն մ. թվականներ ա. VIII - VII դդ.։
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ ԿումայրինԿի մէջայրին, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղումտեղի մէջ մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որում՝որի մէջ՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին ՇումերունՇի մէջերուն մէջ) մ.թվականներա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ ԿումայրիինԿի մէջայրիին մէջ հայտնաբերված բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացույցնէն։
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրութիւնուն մէջ տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին։
1970 թվականներ-ին ԿումայրիԿի մէջայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ. թվականներ ա. III հազարամյակէմ մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ (1971 թվականներ-ին)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային դամբարաննէր, դամբարանաբլուրներ, կրոմլեխներ, որոնք կը պարունակէն մ. թվականներ ա. X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խումբխի մէջբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։
ԿումայրիիԿի մէջայրիի մէջ հայտնաբերված բրոնզաձույլ դաշույնները իրենց զուգահեռները ունին Շիրակավանի մէջ կատարված հնագիտական պեղումներուպեղի մէջներու ժամանակին ի հայտ բերվածներուն մէջ։ Իսկ Արթիկի դամբարանադաշտուն մէջ հայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը կը նմանի ԿումայրիիԿի մէջայրիի մէջ արտադրուածին։ Անոնք անշուշտ, արտադրված էն ԿումայրիիԿի մէջայրիի մէջ, որ, այսպիսով, Շիրակի մյուս բնակավայրներուն ևս զինած է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ Անոնց օժտէլով պաշտպանական կարողութիւննէրով։ ԿումայրիիԿի մէջայրիի մէջ վաղնջական ժամանակներէն եղած է բերդ։ Շիրակի մյուս բնակավայրերու՝ Արգինա, Մարմաշեն, Գուսանագիւղ, Դարբանդ (այսօր՝ Կարմրաքար), Հոռոմոս և այլն, մոտերքուն մէջ հայտնաբերված էն նախաքրիստոնեական ամրակառույց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հին ժամանակ է ի վեր Շիրակը ունեցածէ պաշտպանական զորաւոր ուժեր, որոնք զինուած եղած էն ԿումայրիիԿի մէջայրիի մէջ արտադրված զինատեսակներով։
 
=== Գրավոր հիշատակութիւննէր՝ Շիրակի և ԿումայրիիԿի մէջայրիի վերաբերյալ ===
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվին Շարայի մասին պատմահայր Մովսես Խորենացիի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մեջ (մ.թվականներա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ Տայք), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
 
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր Մասիս լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մեջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մեջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թվականներա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մեջ։ Ախուրյանի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնվածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսումնասիրութիւններու՝ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե Մարմաշենի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիութիւնը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մեջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնվեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնված է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և Փոքր Ասիայ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու ԿումայրիիԿի մէջայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու Չերքեզի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող ԿումայրիԿի մէջայրի հնավայրին։
 
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև Սարդուրի II-ի (մ.թվականներա. 764-735 թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մեջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն ԿումայրիիԿի մէջայրիի տեղանվան մեջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կումկի մէջ, գումգի մէջ բառերը ունին կույտ, խումբխի մէջբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան ԿումայրիԿի մէջայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախումբանձավախի մէջբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ ԿումայրիԿի մէջայրի անվանաձևի ԿումիրիԿի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.թվականներ XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ ԿումրինԿի մէջրին, բարբառային ԳումրիԳի մէջրի ձևով ունի Գյումրի, ԳումբրիԳի մէջբրի, ԳյումբրիԳյի մէջբրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի թագավորության վերացումէնվերացի մէջէն (մ.թվականներա. 590 թ) հետօ ԿումայրինԿի մէջայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ Երվանդունիներու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելութիւններու, իհարկե, նաև Արարատյան դաշտի, Արմավիր մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ ԿումայրինԿի մէջայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը։
 
=== ԿումայրինԿի մէջայրին Երվանդունիներու և Արտաշեսյաններու օրոք ===
 
Մ.թվականներա. 520 թվականներ Աքեմենյան Պարսկաստանի թագավոր Դարեհ I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապութիւններու։ ԿումայրինԿի մէջայրին, Շիրակի մյուս մասերը ընդգրկվեցան 8-րդ սատրապության կազմին մէջ, որտեղով կ՛անցնին Դարեհի կառուցած Շոշ քաղաքէն մինչև Փոքր Ասիայի Սարդես քաղաք հասնող "արքայական ճանապարհը"։ Ան Հայաստանը կը կապէ Պարսկաստանի, Միջագետքի փոքրասիական երկիրներու հետ և խորապես կը նպաստէ անոր տնտեսության և մշակիւթի զարգացմանը։ ԿումայրինԿի մէջայրին, դեպի Արմավիր ձգվող երթուղու միջոցով կապված է ադ ճանապարհին։
Ամենայն հավանականությամբ, ԿումայրիԿի մէջայրի տանող ճանապարհով մ.թվականներա. 401 թվականներ անցածէ նաև Քսենոփոնի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ են անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյումնիաս։Գյի մէջնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Ակադեմիկոս Հակոբ Մանանդյանը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ ԳյումնիասԳյի մէջնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է լինի հին ԿումայրինԿի մէջայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես ԿումայրիԿի մէջայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ ԳյումնիասիԳյի մէջնիասի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ ԳյումնիասԳյի մէջնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - Վանանդ - ԱյրարատումԱյրարատի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը ԳյումնիասիցԳյի մէջնիասից է ուղեկցող ուղարկել հույներուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքումքաղաքուիր։ Գյի մէջնիասի էր։նույնացի Գյումնիասիմէջը նույնացումըԿի Կումայրիմէջայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թվականներա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
Մ.թվականներա. 330-ական թթվականներ Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներուննվաճի մէջներուն ժամանակ ԿումայրինԿի մէջայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներու հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր Երվանդ IV-ը մ.թվականներա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղումտեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երվանդաշատը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր ԿումայրիիԿի մէջայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխել էրտեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
Մ.թվականներա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնումբարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխումիշխուիր էրՇիրակի Շիրակում։մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կումայրեցիներըկի մէջայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ Մ.թվականներա. 189 թվականներ-ից ԿումայրինԿի ընդգրկվելմէջայրին էընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մեջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավել էարշավածէ Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվել էկատարվածէ Արտաշատ - Մարմաշեն - ԿումայրիԿի մէջայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնումհասնի մէջ Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայում՝հետագայի մէջ՝ 774 թվականներ Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, ԿումայրիիցԿի մէջայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
 
Մեծ Հայքը և Վիրքը Արտաշես Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ Արտավազդ Ա-ի օրոք (մ.թվականներա. 160 - մ.թ. ա. 115 թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ Տիգրան Բ-ի (մ.թ.մ.թվականներա. 95-մ.թվականներա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝ ընդհուպ մինչև մ.թվականներա. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելում էրվայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակել էրհամակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կենտրոններից մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։Կի մէջայրին։
 
Մ.թվականներա. 69 թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ ԿումայրինԿի մէջայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք ԿումայրիումԿի շարունակելմէջայրիի էմէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Մ.թվականներա. 66 թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև ԱրտաշատումԱրտաշատի մէջ կնքված պայմանագրից հետօ, վերջինս զորքը շարժեց դեպի Վրաստան (Վիրք)՝ անշուշտ անցնելով նաև Կումայրիով։Կի մէջայրիով։
Մ.թվականներա. 66 թվականներ հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքումիցկնքի մէջից հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմաններումպայմանների Կումայրինմէջ ևսԿի շարունակելմէջայրին էևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացումըզարգացի մէջը Տիգրան Մեծի թագավորության վերջնափուլումվերջնափուլի մէջ (մ.թվականներա. 66 - 55 թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թվականներա. 34 թ)։ Սակայն մ.թվականներա. 36 թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի Պարթևստան, ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ 34 թվականներ հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժում էներխուժուի Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնում էդառնուի Անտոնիոսի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերումվայրերի մէջ զորքեր է տեղակայումտեղակայի մէջ, կամենումկամենի մէջ ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր էին պահվում։պահվի մէջ։ Սակայն, ինչպես հաղորդում էհաղորդուի հռոմեացի պատմիչ Դիոն Կասսիոսը, "գանձերի պահապաններն ուշադրութիւն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներից ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվումբացառվի մէջ, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև ԿումայրիիԿի անձավներումմէջայրիի անձավների մէջ պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվել էհաջողվածէ Հայաստանից հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրում էգրուի Հովսեպոս Փլավիոսը։
 
=== Շիրակը և ԿումայրինԿի մէջայրին վաղ միջնադար ===
Վաղմիջնադարյան Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսյանները և Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրույթը հարավային Շիրակի մէջեր՝ Սահառունիք կենտրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ-ի օրոք (345-368 թթվականներ) կաթողիկոսի գլխավորությամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղված պատվիրակության մեջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մոտ պատանդության մեջ գտնուող Գնել և Տիրիթ եղբորորդիներուն։
Վարազդատ թագավորի օրոք (374-378 թթ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և ԿումայրինԿի մէջայրին ներառյալ)։ Հենց իրենք են առաջատար դեր խաղցածէն Շիրակի մէջ մինչև Կամսարականներու այստեղ հայտնվելը։ Դիմաքսյան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խոսի հետևյալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր և հարևան Վրաստանի օգնությամբ հասավ Հայոց գահին իր դրածո Միհրդատի հաստատմանը և ան իրականացրեց՝ մեծ դժվարությամբ կտրելով հայոց բանակի համառ դիմադրութիւնը։ Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զորքին գլուխ կանգնած էր Դեմոնաքս կուսակալը, որուն Հ. Մանանդյանը կը համարէ Դիմաքսյաններու նախնիներեն մէկը, որ "Հայաստանի սպարապետն էր ու ադ խառն ու անտերունչ ժամանակ կ՛աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը"։
Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի (298-330 թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ Կամսարականները 13-րդն էին, ապա Սահառունիները՝ 25-րդը, իսկ Դիմաքսյանները՝ միայն 67-րդը, զորանամակումիզորանամակի մէջի մէջալ Կամսարականներու հեծելազորը իր քանակով (600) կրկնակի կը գերազանցէր միւս երկուքին։
 
Տրդատ Մեծի գահակալութիւնէն հետօ (298 թվականից) ընդհուպ մինչև 338 թվականներ-ը ԿումայրինԿի մէջայրին ապրածէ խաղաղ զարգացման շրջափուլ՝ ընդգրկվելով քրիստոնեական քաղաքակրթության ծիրի մէջ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմութեան» հունարեն խմբագրության համաձայն՝ Գրիգոր Լուսավորիչը ԿեսարիայումԿեսարիայի մէջ ձեռնադրվելուց հետօ վերադառնալով Հայաստան՝ 13 հոգու ձեռնադրեց եպիսկոպոս։ Անոնցմ է Արսուկեսը կը կարգվի Շիրակի եպիսկոպոս՝ իր ենթակայության տակ ունենալով նաև Կումայրին։Կի մէջայրին։
 
 
Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը
330 թվականներ Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիս տեղափոխվելու շնորհիվ մեծացավ Չինաստանից Բյուզանդիա հասնող միջազգային տարանցիկ առևտրաուղու ("Մետաքսյա ճանապարհի") հյուսիսային ճյուղավորման նշանակութիւնը։ Վերջինս անցնում էրանցնուիր նաև Հայաստանի տարածքով, իսկ նրա մի ճյուղավորումնճյուղավորի մէջն Արտաշատից ձգվում էրձգվուիր դեպի ԿումայրիԿի մէջայրի, որպես "հացի շտեմարան" հռչակված Շիրակով, ապա Աշոցքով հասնում էրհասնուիր Կուրի հովիտ, Թբիլիսի։
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387 թվականներ) ԿումայրինԿի մէջայրին անցավ պարսից տիրապետության տակ։ Պարսից Շապուհ թագավորի հրամանով, իրենց դիմադիր կեցվածքի պատճառով, Կամսարականները հալածանքների ենթարկվեցին, իսկ նրանց տիրույթներն, այդ թվում՝թվի մէջ՝ Շիրակը, ԿումայրինԿի մէջայրին հարքունիս գրավվեցին, Գազավոն Կամսարականը նետվեց Անհուշ բերդը։ Եղիշե պատմիչի հավաստմամբ՝ 451 թվականներ Ավարայրի ճակատամարտին կումայրեցիներըկի մէջայրեցիները մասնակցել են Արշավիր Կամսարականի գլխավորությամբ՝ Շիրակի և Արշարունիքի ռազմիկների հետ։ Շիրակի զորագունդն աչքի է ընկել Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ Խաղխաղ քաղաքի մատույցներումմատույցների մէջ պարսից զորքի դեմ հայոց բանակի մղած հաղթական մարտում։մարտի մէջ։ Ղազար Փարպեցին վկայում էվկայուի, որ այդ մարտից առաջ Վարդանը հայոց այրուձին բաժանեց երեք մասի և "աջ կողմումկողմի մէջ զորագլուխ կարգեց" Արշարունիքի և Շիրակի իշխան Արշավիր Կամսարականին, իսկ նրան օգնական կարգեց Մուշ Դիմաքսյանին, որի տոհմն իշխում էրիշխուիր Շիրակի մի մասին։ ԽաղխաղումԽաղխաղի մէջ, ապա ԱվարայրումԱվարայրի մէջ պարսից զորքերի դեմ մղված մարտերին գործումգործի մէջ մասնակցութիւն ունենալու համար Շիրակի և Արշարունիքի տերերը՝ Արշավիր, Թաթ, Վարձ, Ներսեհ և Աշոտ Կամսարականներին պարսիկները դատապարտեցին տաժանակրության՝ աքսորումաքսորի մէջ անցկացնելով մոտ 13 տարի՝ 452-464 թթ։ Մուշ Դիմաքսյանը զոհվել էրզոհվածէր Խաղխաղի մարտերումմարտերի մէջ, բայց նույն տոհմից կալանված ազատների մեջ հիշատակվումհիշատակվի մէջ են Թաթուլը և Սատոն։
 
 
Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեց նաև 482-484 թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերում։մարտերի մէջ։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ Ներսեհ և Հրահատ Կամսարականները 482 թվականներ-ին Մասիսի հյուսիսային ստորոտումստորոտի մէջ ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերումճակատամարտերի գլխավորումմէջ էինգլխավորուիին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերից մեկը։ Ակոռիի ճակատամարտումճակատամարտի մէջ Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանումիցբաժանի մէջից (591 թվականներ) հետօ ԿումայրինԿի մէջայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրության գերիշխանության տակ։ Բայց 602 թվականներ պատերազմը վերսկսվեց կողմերի միջև։ Բյուզանդական զորաճամբարը Շիրակում էր։Շիրակուիր։ "Հունաց զորքը, - գրում էգրուի Սեբեոս պատմագիրը, - գումարվեցգի մէջարվեց Շիրակի դաշտումդաշտի մէջ և Շիրակավան կոչվող գյուղումգյուղի մէջ"։ Պարսից զորքերի ճնշմանը չդիմանալով՝ բյուզանդական զորքը նահանջեց ոչ հեռու գտնվող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ ավան, որտեղ տեղացի այրերի մասնակցությամբ հակահարված տրվեց պարսիկներին։ Սակայն բյուզանդական զորքը պարտվեց ու նահանջեց, ինչից հետօ պարսիկները դաժան հաշվեհարդար տեսան շիրակցիներու հետ։
 
== Ալեքսանդրապոլ ==
=== Ռուսական մուտքը Գյումրի. 19-րդ դարու ռուս-թուրքական պատերազմները ===
Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին 1804 թ.-ի մայիսի 29-ին։ Անցնելով Լոռի-Փամբակով, անոնք մտան Շիրակ և բանակեցին Գյումրիէն մոտավորապես 18 կմ հեռու տեղ մը։ Հունիսի 10-ին Փոքր Զարաքիլիսա (Ազատան) գիւղին մոտիկ անոնք ընդհարվեցան պարսիկներու հետ և հաղթեցին։ Ռուսներուն կը զորակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջէին նաև գյումրեցիները։գյի մէջրեցիները։ Նույն ժամանակ ռուսական զորքը գրավեց Գյումրին, գերութիւնէն ազատեց 400 հայ ընտանիք։
 
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը (1804 - 1813 թթ)։ 1804 թ.-ի հունիսի 12-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, գեներալ Ցէնիանովի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ Հունիսի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, Ապարանի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեց։աւ Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
 
1805 թ.-ի հունվարին ռուսական զորքը, գեներալ Նեսվետաևի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և մարտի 30-ին գրավեց Շորագյալի սուլթանության կեդրոն Արթիկը։ Շիրակի գրավումըգրավի մէջը հիմք դարձավ Երևանի գավառի գրավման համար։ Սակայն Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ։ Ուստի 1805 թ.-ի հունիսի 15-ին Փոքր Ղարաքիլիսայէն Նեվեստաևը Ցէնիանովին հղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մեկ գումարտակգի մէջարտակ տեղակայել Գյումրիի մէջ՝ դեպի Կարս և Թալին տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գյումրիին կը սպառնաին թե՛ պարսիկները, թե՛ թուրքերը։ Թուրքական ուժերու ներխուժումըներխուժի մէջը կանխելու մտահոգությամբ 1805 թ.-ի հունիսի 19-ին Ցէնիանովին ուղղված մէկ այլ զեկուցագրումզեկուցագրի մէջ Նեվեստաևը հույս կը հայտնէր, որ Գյումրիի ռուսական զորաբաժինը պիտի փակէ թուրքերու ճանապարհը դեպի Շիրակ։ Այն միաժամանակ հավաստիացնում էհավաստիացնուի, որ Գյումրիի մէջ գտնուող ռուսական գումարտակըգի մէջարտակը կրնայ կանխել նաև պարսիկներու հնարավոր հարձակումը։հարձակի մէջը։
 
 
Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի ընդհանուր տեսարանը
Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև 1806 թ.-ին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի հունիսի 16-ին կովկասյան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ Շորագյալի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ (1807 թ., մայիսի 27) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու հարձակումէնհարձակի մէջէն Շորագյալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրավել Գյումրին՝ անոր դեմ նետելով քառապատիկ ավելի ուժեր։ Սակայն Գյումրիէն ռուսական զորքը, տեղացիներու զորակցությամբ, 1807 թ.-ի հունիսի 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարված տվին թուրքական զորքերուն։ Պարսկական զորքը, Աբաս Միրզայի գլխավորությամբ, շարժեցաւ դեպի Գյումրի, բայց տեղեկանալով թուրքական զորքի պարտության մասին՝ հեռացավ Նախիջևան։ Թեև այդ հաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնը անցավ ռուսերու ձեռքը, բայց Գուդովիչը դեպի Կարս առաջ շարժվելու փոխարեն զորքը պահեց Գյումրիի մէջ։
 
 
Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը
Ռուսական հրամանատարութիւնը 1808 թ.-ին վճռեց գրավել Երևանի ու Նախիջևանի խանութիւնները և Արաքսը ու Ախուրյանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անհաջող անցավ սեպտեմբերին Երևանի դեմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշավանքը։ Ելնելով ստեղծված կացութիւնէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ ձեռնարկած է ռուսական սահմանները ամրացնելու համար։ Հատուկ ուշադրութիւն դարձվեցաւ Գյումրիին՝ իբրև կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Դեկտեմբերի 1-ին այնտեղ տեղաբաշխվեցաւ Անդրկովկասի ռուսական զորքի թիֆլիսյան գումարտակը։գի մէջարտակը։
Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809 թ.-ի ապրիլի վերջին, խախտելով դեռևս 1807 թ.-ի օգոստոսին ռուսներուն հետ կնքած զինադադարը, հարձակվեցաւ անոնց վրա։ Օգոստոսի 22-ին հարձակման անցավ նաև պարսկական զորքը՝ շարժուելով Գյումրիի վրա, սակայն պատշաճ հակահարված ստանալով՝ նահանջեց։ Հաջորդ տարի ևս ռուսական զորքը հաղթեց պարսիկներիուն՝ Ախալքալաք բերդին մոտ, որտեղ տեղակայված թուրքական զորքը չհամարձակվեցաւ զորակցել դաշնակէն պարսիկներուն։ Հետաձգվեցաւ ռուսներու դեմ թուրք-պարսկական միացյալ ճակատ ստեղծելը։ Եվս մեկ տարի անց ռուսները նոր հաղթանակ տարան թուրքերուն դեմ՝ գրավելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով ռևանշի՝ թուրքերը 1812 թ.-ի մարտի 23-ին հարձակվեցան Գյումրիի վրա։ Սակայն տեղի ռուսական զորաբաժինը՝ տեղացի հեծյալ աշխարհազորայիններու զորակցությամբ, պարտության մատնեց հակառակորդին։
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով 1812 թւականին-ի մայիսի 3-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թավրիզ է մեկնումմեկնի մէջ Ալեքսանդր կայսեր խորհրդական Ֆրեյգանը, ով կ՛այցեէ Գյումրի։ "Գյումրիի մէջ, - կը գրէ այն իր ուղեգրության մեջ, - պատկառելի կառուցվածքով մի բերդ կա, որուն դիրքը դիմացածէ թուրքերու ու պարսիկներու հարձակումներուն։հարձակի մէջներուն։ Գյումրիէն քիչ մը հեռու կը երևին գիւղի ավերակները, որտեղ երկու հարյուր թուրք խնդրած էին տեղի հայ բնակիչներու հյուրասիրութիւնը և միևնույն գիշերը այս բարբարոսները կոտորած էն անոնց"։ Բանակցութիւնները չհանգեցրին սպասված արդյունքներու։ 1812 թ.-ի հոկտեմբերին պարսկական զորքը ներխուժեց Շիրակ, սակայն հակահարված ստանալով ռուսներէն՝ նահանջեց։ Խրախուսվելով Անգլիայէն՝ պարսէն իշխանութիւնները կը շարունակէն հարձակումները։հարձակի մէջները։ Բայց Ասլանդուզի և Լինքորանի մատույցներումմատույցների մէջ ռուսների տարած հաղթանակները նրանց ստիպեցին հաշտության բանակցութիւններ վարել։ 1813 թ.-ի հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գիւղին մէջ կնքված պայմանագիրով Պարսկաստանը ճանաչեց Դաղստանի, Վրաստանի, Մերձկասպյան խանութիւնների, նաև Ղարաբաղի, Լոռու, Փամբակի, Շորագյալի, Ղազախ - Շամշադինի և Սյունիքի միացումըմիացի մէջը Ռուսաստանին։
 
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ.-ի հուլիս 16-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորումներէն։զորամիավորի մէջներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն 1827 թ.-ի օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մեջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրումտեղեկագրի մէջ (1827 թ., օգոստոս)։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թ.-ի սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։
 
Կարսի բերդը մեր օրերուն (լուսանկար 2011 թ.)
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թ.-ի դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած 1819 թ.-էն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ 1828 թ.-ի հուլիսի 22-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։ 1827 թ.-ի հոկտեմբերի 1-ին ռուսներու կողմէն Երևանի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի ազատագրումը։ազատագրի մէջը։
 
Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացումըմիացի մէջը Ռուսաստանին։ Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ 1828 թ.-ին Թիֆլիսի զինվորական նահանգապետի կողմէն ԱնդրկովկասումԱնդրկովկասի մէջ գլխավոր հրամանատար Իվան Դիբիչին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կլինի Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ Կովկասյան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել Կարս քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և Տրապիզոնի վիլայեթի թուրքական և քրդական զորամիավորումներըզորամիավորի մէջները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակումը։հարձակի մէջը։
 
1828 թ.-ի հունիսի 14-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ Տիգնիս գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացումը։առաջխաղացի մէջը։ Ռուսական զորքին մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև գյումրեցիները։գյի մէջրեցիները։ Անոնց է Դիլոն Կարսի վրա ռուսերու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ Հունիսի 28-ին մեկ այլ գյումրեցիգյի մէջրեցի ռազմիկ՝ Ղուկաս Մելքոևը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ Հունիսի 23-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն 1828-1829 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ Ադրիանապոլսի պայմանագիրով (1829 թ., սեպտեմբերի 2)։ 1830 թ.-ին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ ԷրզրումէնԷրզրի մէջէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։
 
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ 1837 թ. ռուս ցար Նիկոլայ I-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մեջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ 314 թ.), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մեջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.
Տող 243.
1849 թ.-ին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։
 
1853 թ.-ին թուրքական 40 հազարանոց բանակը մոտեցավ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստվելով հարձակման։ անոնք գրավեցին Բայամդուր գյուղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամուն մոտեցավ ռուսական 7000-անոց զորքը և 800 հոգի հայ աշխարհազորայիններու ուղեկցությամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերի մոտենալու մասին՝ առանց մարտի բռնվելու հեռացան։ Ատորմ է հետօ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլյան խմբավորման զորամասերը շարժվեցան թշնամիի դեմ և ջախջախեցին անոր 30 հազարանոց զորամիավորումը։զորամիավորի մէջը։
 
1855 թ.-ի նոյեմբերի 16-ին ռուսական զորքը կրկին գրավեց Կարսը (որը թուրքերը կարողացել էինկարողացածէին հետ գրավել)։ Ալեքսանդրապոլցիներու զգալի մասը կարսեցիներէին, ովքեր կը երազէին հաղորդակցվել Կարսուի մէջ մնացած իրենց հարազատներուն հետ։ անոնց հույսերը չարդարացան, քանի որ Կարսը վերադարձվեցաւ թուրքերուն։ Շիրակի հայերը գործուն մասնակցութիւն ունեցան նաև 1877-1878 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմին։ Կովկասյան ճակատին մարտական գործողութիւններու համար ձևավորվեցաւ 60 հազարանոց Կովկասյան կորպուսը՝ գեներալ Լորիս - Մելիքովի գլխավորությամբ։ Կորպուսի կեսը 1877 թ.-ի ապրիլին կենտրոնացված էր Ալեքսանդրապոլի մէջ, որտեղ դեռ նախորդ տարի տեղացի վարպետներու օգնությամբ պատրաստվածէր երկու շարժական կամուրջ։ Դրանք հետագայումհետագայի մէջ օգտագործվեցան Ախուրյանի գետանցման ժամանակ։ Ռուս հրամանատարութիւնը՝ մտահոգված Թուրքիայի մէջ ռուսահպատակ բնակչներու ճակատագիրով՝ ալեքսանդրապոլցի Ավետիս Ձիթողցյանին որպես բանագնաց ուղարկեց թուրքական կողմ՝ բանակցելու և ապահովելու անոնց կյանքը։ Նա հաջողությամբ կատարեց այդ առաքելութիւնը։ Կովկասյան կորպուսի մարտակա գործողութիւններուն կը մասնակցէր ալեքսանդրապոլցի Դանիել Հարութիւնյանը։ 1877 թ.-ի մայիսի 8-ին ռուսական զորքը Ալեքսանդրապոլէն շարժվեց դեպի Կարս։ Գեներալ - լեյտենանտ Լազարևը ժամանելով Ալեքսանդրապոլ՝ ձեռնամուխ եղավ թուրքերուն ջախջախելուն ուղղված գործողութիւններու կազմակերպմանը։ Նոյեմբերի 6-ին Լազարևը խիզախ գրոհով գրավեց անառիկ Կարսը։ Դրանէն հետօ ալեքսանդրապոլցիներէն մի քանիսը արժանացան կառավարական շքանշաններու՝ մարտական գործողութիւններուն իրենց նպաստը բերելու համար։
 
Երկաթուղու կառուցումէնկառուցի մէջէն (1899) հետօ Ալեքսանդրապոլը Արևելյան Հայաստանի մէջ դարձավ նշանավոր քաղաք, երկաթուղային կարևոր հանգույց, առևտրական (XIX դարի վերջին քաղաքին մէջ կար 430 խանութ ու կրպակ), արհեստավորական, ռազմա-ստրատեգիական և մշակութային կեդրոն։ Քաղաքը հայտնի էր գուսաններով, ժողովրդական երգիչներով (Ջիվանի, Շերամ, Ֆահրազ, Հայաթ և ուրիշներ), ինչպես նաև եկեղեցիներով (նշանավոր է Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, XIX դ.)։ Կը գործէին օրիորդաց գիմնազիա, առևտրական ուսումնարանուսի մէջնարան, ծխական ու մասնավոր դպրոցներ, տպարաններ, կինոթատրոններ, կը հրատարակվէին թերթեր, հանդեսներ, գիրքեր, օրացույցներ, կը տրվէին թատերական ներկայացումներ։ներկայացի մէջներ։
 
1902 թ.-ին բացվեցան քաղաքային բանկը։ 1913 թ.-ին հիմնված է ջուլհականոց, սպիրտի 3 ձեռնարկութիւն, չուգունի ձուլարան և մեխանիկական գործարան։ Մինչև սովետական կարգերու հաստատվելը քաղաքին մէջ կար 31 տնայնագործական ձեռնարկութիւն (օճառի, կաշվի, գարեջրի, աղյուսի, կրի, բրուտագործական, ձիթհան, ալրաղաց և այլն)։
Տող 253.
== Լենինական ==
 
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մեջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները (1902 թ.-ին կայազորի մէջ, 1903 թ.-ին՝ քաղաքումքաղաքի մէջ)։ Անոնց միավորումէնմիավորի մէջէն 1905 թ.-ին ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպութիւնը՝. 1905 - 1907 թ.-ին ռուսական առաջին հեղափոխությանը Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները արձագանքեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարությամբ անցան 1905 թ.-ի մարտին և ապրիլին դեպոյի մէջ և երկաթուղային հանգույցին մէջ բռնկված բանվորական գործադուլները։ Բոլշևիկներու ղեկավարությամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպված մասնակցեցուն հոկտեմբերյան համառուսաստանյան քաղաքական գործադուլին (1905)։
 
1917 թ.-ի Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ 1917 թ.-ի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ 1920 թ.-ի մայիսին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։ Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի (1920 թ.-ի նոյեմբեր - 1921 թ.-ի մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության հաստատումը։հաստատի մէջը։
 
1921 թ.-ի ապրիլին տեղի ունեցավ կոմունիստական կազմակերպության I քաղաքային կոնֆերանսը, որին մասնակցեցաւ 32 պատգամավոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչև 1930 թ.-ի վարչա-տերիտորիալ բաժանումըբաժանի մէջը, կազմակերպչորեն կը ենթարկվէր համանուն գավառային կազմակերպությանը։ Մինչև 1978 թ.-ի հունվարը կայացել էկայացածէ կազմակերպության 29 կոնֆերանս։ 1978 թ.-ի հունվարի 1-ի դրությամբ կը գործէր 250 սկզբնական կուսակցական կազմակերպութիւն՝ 8783 կոմունիստով, և 220 ԼԿԵՄ կազմակերպութիւն՝ 26967 կոմերիտականով։
1941 - 1945 թթ.-ին շուրջ 8000 լենինականցիներ մասնակցածէն Հայրենական մեծ պատերազմին։ Անոնցմէ մոտ 3000-ը զոհված է մարտերուն։ Արիության, խիզախության, հրամանատարության առաջադրանքները օրինակելիորեն կատարելու համար բազմաթիվ լենինականցիներ արժանացածէն մարտական շքանշաններու ու մեդալներու, իսկ Աշոտ Ամատունին, Արտյոմ Պետրոսյանը և Արամայիս Պողոսյանը՝ Սովետական Միության հերոսի կոչման։
 
Տող 267.
1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
 
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվել էր։փլվածէր։ Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մեջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
 
Տող 273.
 
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր 1945 թ. Հիրոսիմայի վրա նետված ռումբիռի մէջբի նման տասը ատոմային ռումբերիռի մէջբերի պայթիւնի ուժգնությանը։ Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվցավ Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։
 
Դեկտեմբերի 8-ին Գյումրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրերի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ դեկտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։
Երկրաշարժէն անմիջապես հետօ հայ ժողովուրդին օգնութիւն ցույց տալու նպատակով Վրաստանէն, Ռուսաստանէն, Ուկրաինայէն, Ղազախստանէն և ԽՍՀՄ այլ երկրներէն Հայաստան եկան հազարավոր փրկարարներ, բժիշկներ, շինարարներ և այլ մասնագետներ։ Շուրջ 170 000 մարդ էվակուացվեց և վերաբնակեցվեցաւ ԽՍՀՄ-ում՝ի մէջ՝ հիմնականը Կովկասի ծովափնյա վայրերուն մէջ և հյուսիսային Կովկասի մէջ։
Հայաստանին օգնության ձեռք մեկնեցին շուրջ 113 այլ երկրներ և 7 միջազգային կազմակերպութիւններ։ ԽՍՀՄ փրկարարներու հետ համատեղ փրկարարական աշխատանքներուն մէջ կը մասնակցէին ամերիկացիներ, անգլիացիներ, իտալացիներ, գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ, չեխեր, լեհեր, նորվեգացիներ, շվեդներ, արաբներ, հարավսլավացիներ և այլոք։ Ընդհանուր առմամբ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին շուրջ 2000 մասնագետ։
 
1988 թվականին Երևանի մատույցներուն մէջ զոհվեցան հայ ժողովուրդին օգնութիւն շտապող հարավսլավացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատվին Գյումրիի Գորկու զբոսայգումզբոսայգի մէջ կանգնեցվածէ հուշակոթող։ Հարավսլավացի օդաչուներու նման Գյումրիի մէջ զոհվեցան խորհրդային զինծառայողները։
 
Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց թվում էրթվուիր նաև հայազգի աշխարհահռչակ դերասան և երգահան Շառլ Ազնավուրը, որը հետօ մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանվեր գործնեութիւնը։ Մեծն շանսոնյեի արձանը հիմա կանգնեցված է Գյումրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գյումրիի մէջ կառուցվեցան Ավստրալիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացմանը ներկա կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը։
 
Հայաստանի անկախութիւնէն հետօ օտարերկյա շինարարները լքեցին Գյումրին և այն շուրջ 20 տարի մնաց ավերակներու մէջ։ Երբեմնի հզոր արդյունաբերական քաղաքի մէջ 2013 թվականի դրությամբ ընդամենը մի քանի գործարաններ կ՛աշխատին՝ այն ոչ լրիվ ուժով։ Վերանորոգվել և վերականգնվածէն Գյումրիի գլխավոր փողոցներուն հարակից շենքերը։ Ամբողջովին վերակառուցվածէ Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շենքերը և կառուցվել էկառուցվածէ նոր 58-րդ կամ Անի թաղամասը՝ իր Սուրբ Հակոբ եկեղեցիով։
3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված ԳյումրուԳյի մէջրու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հին եկեղեցին անուշադրության մատնված է։ Երկրաշարժէն հետօ այն մեծ վնասվածքներ կրած էր, բայց չէր փլվել։ Լրացուցիչ հենասյուներ ավելացածէին, որպեսսզի հետօ այն վերականգնվի։ Բայց այդպեսալ վերականգման աշխատանքեր չսկսեցան և եկեղեցին փլուզվեց 2003 թվականին։
 
== Գյումրի ==
 
Հայաստանի անկախացումէնանկախացի մէջէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ ԿումայրիիԿի մէջայրիի, իսկ այնուհետև 1992 թ.-ին վերանվանվեցաւ Գյումրիի։ 1988 թ.-ի աղետալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գյումրիի տնտեսութիւնը։ Փակվեցան կամ իրենց գործնեութիւնը գրեթե դադարեցրեցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանվորներ մնացին անգործության մատնված և քաղաքը աստիճանաբար վերածվեծ շուկայական մեծ քաղաքի։ 1995 թ.-ի դրությամբ քաղաքումքաղաքի մէջ 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծվեցաւ նախկին սառանարանի գործարանի, իսկ մյուսը նախկին՝ միկրոշարժիչներու գործարանին դիմացը՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։
 
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված գումարներուգի մէջարներու հաշվին։ 2013 թ.-ին Գյումրին արդեն գրեթե զուրկ է ավերակներէն։ Քաղաքը բարեկարգվածէ։ Վերանորոգված և հիմա կ՛աշխատի Գյումրիի Կինոհոկտեմբերը։ Քաղաքի նախկին Կիրովի փողոցը բարեկարգված է և անվանափախված է Ռիժկովի ճեմափողոցի։ Կառուցված է Գյումրիի քաղաքապետարանի նոր շենքը, որ կը գտնուի Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Վերականգնված են քաղաքի գլխավոր փողոցները։
 
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը ըլլալէն հետօ կը վառվին Քաղաքապետարանի և Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիի լույսերը։ Եկեղեցիի լուսավորման համար ծախսվածէ 20 000 դոլարին համարժեք գումար։գի մէջար։
2013 թ.-ի հունիսի 30-ին Գյումրին հռչակվեց ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Այն նշվեցաւ մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեցաւ գեղեցիկ հրավառությամբ։
 
Տող 351.
=== Արդյունաբերութիւն ===
 
Սովետական կարգերու հաստատումէնհաստատի մէջէն հետօ Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ բազմաճյուղ արդյունաբերութիւն (տեքստիլ-տրիկոտաժու, մեքենաշինական, շինանյութերու, սնունդի, կոշիկի, կարի, փայտամշակման, ապակու և այլն)։ Քաղաքի ավելի քան 50 ձեռնարկութիւններուն մէջ կ՛աշխատէր մոտավորապես 40 000 բանվոր-ծառայող, կը թողարկվէին ավելի քան 700 տեսակ արդյունաբերական ապրանք 370 մլն ռուբլու ընդհանուր արժեքով (1977)։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը թեթև արդյունաբերութիւնն էր՝ հատկապես բամբակե գործվածքեղենի արտադրութիւնը (կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54,8%-ը)։ Կը միավորէր 11 ձեռնարկութիւն, ինչպես նաև՝ Մայիսյան ապստամբության անվան Լենինականի տեքստիլ կոմբինատը, Վալերի Չկալովի անվան կարի և «Արշալույս» գուլպա-նասկեղենի արտադրական միավորումներըմիավորի մէջները, Լուկաշինի անվան մանարանը, տրիկոտաժի ֆաբրիկաները։
Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական ՍՍՀ-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ 1924 թ.-ին «Մեղու» արտելի բազայի վրա ստեղծվեցաւ գուլպա-տրիկոտաժեղենու առաջին ֆաբրիկան, որը 1980 թ.-ի դրությամբ հանրապետության թեթև արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկութիւններեն մէկնէ։ Կարևոր ճյուղերենէին նաև կոշիկի ու կարի արդյունաբերութիւնը։
 
 
Գուլպա-նասկեղենի գործարանը
Գյումրին մեքենաշինական կարևոր կեդրոն էր. կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 22,8%-ը (1977)։ Կը գործէր 13 մեքենաշինական գործարան։ Առաջատար ճյուղերնէին էլեկտրատեխնիկական մեքենաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը, սարքաշինութիւնը։ Խոշոր ձեռնարկութիւննեենէին հղկող հաստոցներու, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորումներուսարքավորի մէջներու, էլեկտրատեխնիկական, միկրոէլեկտրաշարժիչներու, կենցաղային էլեկտրասարքավորումներուէլեկտրասարքավորի մէջներու, «Ստրոմմաշինա» սարքաշինական գործարանները։ Ստեղծվածէր կենտրոնական ձուլարան։ Կը գործէին երկաթուղու շարժական կազմի վերանորոգման, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորումներսարքավորի մէջներ, քարհատ ու քար մշակող մեքենաներ արտադրող ձեռնարկութիւններ։
 
Զարգացած էր սնունդի արդյունաբերութիւնը (քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 17,4%-ը, 1977)։ Կար միսի պահածոներու, հրուշակեղենու, գարեջուրի, ոչ ալկոհոլային խմիչքներու, կաթի, հացի և այլ ձեռնարկութիւններ։ Կարևոր տեղ ունի Լենինականի միսի-պահածոներու կոմբինատը։ Արդյունաբերության մյուս ճյուղերենէին շինանյութերու (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաներ, շինաքար), փայտամշակման, ապակու արտադրության ձեռնարկութիւնները։
Տող 362.
Արդյունաբերական ապրանքների շատ տեսակներ կ՛առաքվէին հանրապետութիւնէն դուրս, իսկ 40 արտադրատեսակ՝ կ՛արտահանվէր արտասահմանյան 35 երկիր, ինչպես՝ Ֆրանսիա, Իտալիա, ԳՖՀ, Ֆինլանդիա, ԳԴՀ, Չեխոսլովակիա։
 
1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն անկումանկի մէջ ապրեց։ Շատ գործարաններ փլվեցին։ Հայաստանի անկախացումիցանկախացի մէջից հետօ գրեթե բոլոր գործարանները փակվեցին։ 2013 թ.-ի դրությամբ աշխատում էաշխատուի Գյումրի գուլպա-նասկեղենի, շաքարի և գարեջրի գործարանները։
 
Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվել էպարգևատրվածէ ՍՍՀՄ շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացել էարժանացածէ համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվել էպարգևատրվածէ ՍՍՀՄ շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու Սերգեյ Միքայելյանը, երկաթուղային հանգույցի ավագ էլեկտրամեխանիկ Սարգիս Գևորգյանը, ջուլհակուհի Աստղիկ Պետրոսյանը, հրահանգիչ ենթավարպետ Գարեգին Տոնոյանը, արժանացել են սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման։ Տեքստիլ կոմբինատի ենթավարպետ Միհրան Ստեփանյանը դարձել էդարձածէ ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։
Հրուշակեղենի ֆաբրիկա
1936 թ.-ից ԳյումրիումԳյումրիի ստեղծվելմէջ էստեղծվածէ պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարումմատակարարի մէջ հանրապետության լեռնային շրջաններին։
1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն անկում ապրեց։ Շատ գործարաններ փլվեցին։ Հայաստանի անկախացումից հետօ գրեթե բոլոր գործարանները փակվեցին։ 2013 թ.-ի դրությամբ աշխատում է Գյումրի գուլպա-նասկեղենի, շաքարի և գարեջրի գործարանները։
Գյումրիում էինԳյումրիուիին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվում էօգտվուի Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ 1980 թ.-ի դրությամբ գործում էրգործուիր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։
Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվել է ՍՍՀՄ շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացել է համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվել է ՍՍՀՄ շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու Սերգեյ Միքայելյանը, երկաթուղային հանգույցի ավագ էլեկտրամեխանիկ Սարգիս Գևորգյանը, ջուլհակուհի Աստղիկ Պետրոսյանը, հրահանգիչ ենթավարպետ Գարեգին Տոնոյանը, արժանացել են սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման։ Տեքստիլ կոմբինատի ենթավարպետ Միհրան Ստեփանյանը դարձել է ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։
ՆերկայումսՆերկայի մէջս տնտեսության մեջ առանձնանումառանձնանի մէջ են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
1936 թ.-ից Գյումրիում ստեղծվել է պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարում հանրապետության լեռնային շրջաններին։
Գյումրիում էին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվում է Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ 1980 թ.-ի դրությամբ գործում էր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։
Ներկայումս տնտեսության մեջ առանձնանում են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
 
=== Տրանսպորտ ===
Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - Բաքու երկաթուղային մայրուղին, Լենինական - Արթիկ - Մարալիկ և Լենինական - Կարս երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - Աշտարակ - Երևան, Գյումրի - Արմավիր - Երևան, Գյումրի - Ստեփանավան - Թբիլիսի, Գյումրի - Վանաձոր - Դիլիջան, Գյումրի - Ամասիա - Ախալքալաք, Գյումրի - Ախուրիկ, Գյումրի - Կարս), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։
 
Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ՀՍՍՀ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, Սոչի, Թբիլիսի, Կրասնոդար, Նալչիկ, ԲաթումԲաթի մէջ, ՍուխումՍուխի մէջ, Ախալքալաք, Մառնեուլ)։ Սովետական իշխանության տարիներուն ստեղծված է ժամանակակից քաղաքային տրանսպորտ։ Կը Գործէին տրոլեյբուսի (5 երթուղի, 49 կմ միակողմանի գիծերով), ավտոբուսի, միկրոավտոբուսների երթուղիներ (ներքաղաքային, միջքաղաքային) և ավելի քան 300 տաքսիներ, որոնք տարեկան կը փոխադրեն մոտ 40 մլն ուղևոր (1980 թ.-ի դրությամբ)։
Կը գործէ Շիրակ օդանավակայանը։ Երկաթուղային ուղերթներէն կան Գյումրի - Երևան, Գյումրի - ԲաթումիԲաթի մէջի ուղերթները։ Ժամանակ առ ժամանակ կը գործէ Գյումրի - Վանաձոր ուղերթը։
2010 թ.-ի դրությամբ տրոլեյբուս այլևս չի գործէր։
==== Ավտոբուսային ուղղերթներ և գրաֆիկներ ====
* Գյումրի-[[Երևան]] — շարժվում էշարժվուի, երբ բոլոր տեղերը լրանումլրանի մէջ են
* Գյումրի-[[Վանաձոր]] — 10։00, 11։00, 14։00, 15։00, 16։30
* Գյումրի-[[Արմավիր]] —11։00, 15։00
Տող 434 ⟶ 432՝
 
=== Կապ ===
1980 թ.-ի դրությամբ Գյումրիի մէջ կը գործէր կապի 21 բաժանմունք, հեռախոսակայաններ (մոտ 15 000 աբոնենտ), ռադիոհաղորդումներուռադիոհաղորդի մէջներու և հեռուստատեսության հանգույցներ։ 2013 թ.-ի դրությամբ Գյումրին այլևս հեռագրատուն և արտասահմանյան երկրներու հետ հեռախոսակայաններ չունի։ Հեռագրատան ծառայութիւնն իր վրա է ստանձնել Գյումրիի փոստային բաժանմունքները, իսկ հեռախոսակայանները վերացվել են տեխնիկայի զարգացման հետ զուգընթաց։ Քաղաքի բնակիչները հիմա ակտիվորեն կ՛օգտվէն բջջային ծառայութիւններէն, որի համարալ քաղաքը հագեցված է համապատասխան ալեհավաքներով։ 2013 թ.-ի դրությամբ ստացիոնար ինտերնետային կապի մատակարար կը հանդիսանա Բիլայն ընկերութիւնը։ Քաղաքն ունի կաբելային հեռուստատատեսութիւն։
 
=== Գազաֆիկացի մէջ և ջրամատակարարի մէջ ===
=== Գազաֆիկացում և ջրամատակարարում ===
1977 թ.-ին քաղաքի բնակելի ֆոնդը մոտ 1800 000 մ2 էր, որմէ պետականը՝ 1300 000 մ2։ Գյումրին ունի ժամանակակից էլեկտրա-գազաջրամատակարարման խիտ ցանց։ Բնակելի ֆոնդի 92,4%-ը ապահովված է ջրատար ցանցով, 89,4%-ը՝ կոյուղով, 99%-ը գազաֆիկացված է։ 1940 թ.-ին ջրատար ցանցի երկարութիւնը 10,6 կմ էր, 1975 թ.-ին՝ 258 կմ։ 1939 - 1941 թթ.-ին և 1974 թ.-ին կառուցված ջրատարներով Գյումրին ջուր կը ստանա նաև Ղազանչիէն։
 
=== Առողջապահութիւն ===
1924 թ.-ին Գյումրիի մէջ կար 1 հիվանդանոց, 1 ծննդատուն։ 1977 թ.-ին կը գործէր 25 բժշկական հիմնարկ, ինչպես նաև 8 հիվանդանոց (1190 մահճակալով), 1 ծննդատուն (200 մահճակալով), 5 մասնագիտացված դիսպանսեր (345 մահճակալով), 15 դեղատուն։ Գյումրին առողջարանային քաղաք է. 1980 թ.-ի դրությամբ կը գործէն մանկական առողջարան (200 մահճակալով), պանսիոնատպրոֆիլակտորիումպանսիոնատպրոֆիլակտորիի մէջ (175 մահճակալով), 5 պիոներական ճամբար։ Առողջապահական հիմնարկներուն մէջ կ՛աշխատէին մոտ 400 բժիշկ, 1400 կրտսեր բուժաշխատող (1977)։
2013 թ.-ի դրությամբ Գյումրիի բոլոր հիվանդանոցները կենտրոնացված են մի մասնաշենքի մէջ։ Կը գործէ ծննդատունը, Ավստրիական և Բեռլինի մանկական հիվանդանոցները և որոշ պոլիկլինիկաներ։
 
=== Մշակույթ ===
Գյումրին ունի հզոր մշակութային կոլորիտ։ Հին ժամանակ է ի վեր Գյումրին եղած է արվեստներու և արհեստներու քաղաք։ Քաղաքի վարպետները բազմաթիվ շենքեր ու եկեղեցիներ են հրաշակերտել, որոնցմէ շատերը պահպանվել ու հասել են մեզ։ Քաղաքը լի է արձաններով ու հուշարձաններով, գեղեցիկ այգիներով ու պուրակներով։ Գյումրին այն եզակի քաղաքներից է, որտեղ ճարտարապետները աշխատած են պահել ու պահպանել ԳյումրվաԳյի մէջրվա ուրույն ճարտարապետութիւնը, որի հիմնաականը Անիի և Կարսի ճարտարապետական ոճերը։
 
Քաղաքն աչքի ինկած է իր աշուղներով, որոնք իրար հետ մրցումներմրցի մէջներ կազմակերպած էն։ Աշուղներու պատվին նույնիսկ արձան է կանգնվեցել։
 
1912 թ.-ին, առաջին անգամ Հայաստանի մէջ, այստեղ բեմադրված է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ օպերան» օպերան և դրվել ազգային օպերային թատրոնի հիմքը։
 
Քաղաքի մէջ զարգացած եղած է արհեստագործութիւնը։ Արհեստներէն յուրաքանչյուրը հանդես եկած է մի համքարութիւնով և ունեցածէ իր սեփական դրոշակը։ Զարգացած եղած է Ատաղծագործական, Դարբնոցային, Կարի Համքարութիւնները։ Այդ համքարութիւններու դրոշակները կարելի է տեսնել ԳյումրուԳյի մէջրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
 
Հետաքրքիր սովորույթ եղած է կամրջագործ վարպետների համար։ Ըստ ավանդության՝ կամուրջը կառուցելէն հետօ կամրջագործի ողջ ընտանիքը՝ ներառյալ երեխաները պետք է գտնվեն կամուրջի տակ, իսկ վարպետը ֆայտոնով պետք է անցնի կամուրջին վրայով։ Այնպես որ, եթե կամուրջը լավ չկառուցվի, կամրջագործ վարպետն իր ընտանիքով կզոհվի։
Գյումրին Հայաստանին տված է մշակույթի այնպիսի մեծագույն գործիչներու, որոնցից են գրողներ Հովհաննես Շիրազը, Ավետիք Իսահակյանը և դերասան Մհեր Մկրտչյանը։
 
2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիի մէջ նշվեց «ԳյումրուԳյի մէջրու օր» տոնակատարութիւնը, վերջին անգամ այս տոնը նշվել էնշվածէ 2013 թ. հոկտեմբերի 13-ին:
 
=== Ճարտարապետութիւն ===
Գյումրին հայտնի է իր ուրույն ճարտարապետությամբ։ ԳյումրվաԳյի մէջրվա ճարտարապետութիւնը իր ոճը վերցրած է Կարսէն, և բավականանին նմանատիպ շինութիւններ կարելի է գտնել այդ երկու քաղաքների միջև։ Գյումրիի շինութիւններէն շատերը քանդակազարդէն, ունին աղեղնաձև կամարներով եզերվող լուսամուտներ և մուտքեր։ Շինութիւնները հիմնականը կառուցվածէն սև և կարմիր տուֆով։
Գյումրիի տարածքի հնագույն ճարտարապետական հուշարձաններէն է պեղումներովպեղի մէջներով հայտնաբերված 7 դարի Դպրեվանք քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին, որ ունի պայտաձև հատակագծով Ավագ խորան՝ երկու կողմերուն ուղղանկյուն ավանդատուներ, արլևելյան ճակատը զարդարված է «հայկական խորշերով», միակ մուտքը հարավեն է։ Եկեղեցիի շուրջը եղած է ԿումայրիԿի մէջայրի հին բնակավայրը՝ փողոցներու անկանոն ցանցով, կիսագետնափոր և մեկ հարկանի բնակելի տուներով։
 
=== Քաղաքաշինութիւն ===
Հայաստանը Ռուսաստանին միանալէն հետօ ԿումայրինԿի կառուցապատվելմէջայրին էկառուցապատվածէ ռուսական առաջադեմ քաղաքաշինական սկզբունքներով։ Գյումրի և Ախուրյան գետերի միջև՝ բարձունքի վրա սրբատաշ սև տուֆէն կառուցված է աշտարակավոր պարսպապատ ամրոց, որ ուներ զինանոց, տնտեսական շենքեր, 15 000 կայազորի համար զորանոց և գմբեթավոր եկեղեցի։ Բերդը ուներ չորս դարպաս՝ Երևանի, Թիֆլիսի, Կարսի, Ախալքալաքի։
 
1828 թ.-ից հետօ, երբ բնակչութիւնը զգալիորեն աճել էաճածէ Կարինից (ԷրզրումԷրզրի մէջ), Բայազետից, Կարսից ու այլ վայրերից գաղթած հայերի հաշվին, շինարարութիւնը նոր թափ առած է, կառուցվածէն եկեղեցիներ, հանրային շենքեր ու մասնավոր տներ, որոնք այսօր ալ հիացմունք կը պատճառէն իրենց բարձր արվեստով։ Ռուսական կայազորի մշտական առկայութիւնը ևս ազդել էազդածէ քաղաքաշինության զարգացման վրա։
 
1837 թ.-ին կը կազմվուի բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը։ Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալված է հին ԿումայրիէնԿի մէջայրիէն դեպի արևելյան ազատ տարածության վրա։ Չնայած բարդ ռելիեֆին, քաղաքը կը կառուցապատվում էրկառուցապատվուիր կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով։ Հյուսիսից-հարավ և արևելքից-արևմուտք ձգվող փողոցներու ուղղանկյուն ցանցով քաղաքը կը բաժանվէր մեծ (100 մ X 150 մ) և փոքր (50 մ X 75 մ) թաղամասերու՝ կառուցված 1 - 2-հարկանի, սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարե տուներով։ Հետագա՝ 1841 թ.-ի և 1845 թ.-ի հատակագծերուն մէջ պահպանված են նախորդ հատակագծման սկզբունքները։ Հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր (2013 թ.-ի դրությամբ՝ Վարդանանց), որմէ ճառագայթվող փողոցներու վրայ կը գտնուէին խանութներ, արհեստանոցներ, վարչական շենքեր և եկեղեցիներ։
 
19 դարի կառույցներէն նշանավորէն Ամենափրկիչ (1858-1876), Սուրբ Աստվածածին (1843 - 1856), Սուրբ Նշան (1876-1885), Սուրբ Գևորգ, «Պատվո բլուրի» (ռուսական) եկեղեցիները։ Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կեդրոնական հրապարակի վրա կառուցած են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը)։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցած է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը։
 
Քաղաքաշինական աշխատանքները առավել ծավալված են 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս - Ալեքսանդրապոլ Կարս երկաթուղու կառուցումէնկառուցի մէջէն հետօ։ 1872 թ.-ին կազմված գլխավոր հատակագծով քաղաքը ընդարձակվել էընդարձակվածէ, կառուցապատված են Ալեքսանդրովսկայա (այժմ՝ Աբովյանի), Կարսսկայա (այժմ՝ Սվերդլովի), (այժմ՝ Մաքսիմ Գորկու), Թիֆլիսյան (այժմ՝ Ռուսթավելու), Գրուզինսկայա (այժմ՝ Վահան Տերյանի) փողոցները։ Զորանոցային թաղամասերը կառուցապատված են սև տուֆե, միատիպ երկհարկանի շենքերով։
 
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու հաստատումը։հաստատի մէջը։ 1924 թ.-ից քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեցաւ վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով։ 1925 թ.-ին Ալեքսանդր Թամանյանը կազմած է Լենինականի գլխավոր հատակագիծը, որը 1926 թ.-ի երկբաշարժէն հետօ, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927 թ.-ին վերափոխած է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դավիթ Չիսլյանը։ Կազմված է կեդրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի 1930-ական թթ. ստեղծված է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացված են Ինտերնացիոնալ և Կիրովի (այժմ՝ Ռիժկովի) փողոցները։ Մշակվել էՄշակվածէ բնակելի երկհարկանի տուներու երեք տիպ, որոնք համապատասխանած են սեյսմիկ պայմաններուն, ժամանակի սոցիալական պահանջներուն, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ)։ Բնակելի շինարարության մեջ կիրառված են տիպային նախագիծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
 
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնված է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է ներկայացումներներկայացի մէջներ բեմադրելու համար։ Բեմադրության սենյակին մէջ սովորաբար դաշնամուր եղած է։ Բացի այդ բամադրության սենյակը կամարի երկայնքով վարագույր ունեցած է, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային ան կը փակվի և բեմականացնողները նախապատրաստվեն։
 
1932 թ.-ին կազմված է Լենինականի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտարապետ Միքայել Մազմանյան), որը կը նախատեսուէր քաղաքի զարգացումըզարգացի մէջը հյուսիսային ուղղությամբ։ Կը պահպանուէր փողոցներու արդեն կազմավորուած ցանցը՝ թաղամասերի խոշորացումով։խոշորացի մէջով։ Կեդրոնի մէջ կը ստեղծվէր հարավ-հյուսիս առանցքային մայրուղին, որի վրա կը գտնուէին Մայիսյան ապստամբության, Լենինի և Աստղի հրապարակները։ Նախկին «Գորկա» հասարակական այգին վերակառուցվեցաւ կուլտուրայի և հանգիստի զբոսայգու, ստեղծվեցան չորս նոր զբոսայգիներ։
 
Արդյունաբերական շրջանի տեղը կը կանխորոշէր արդեն կառուցուած տեքստիլ կոմբինատի համալիրը։ 1938 - 1940 թթ.-ին Հայ-պետնախագիծ ինստիտուտը, հիմք ընդունելով Միքայել Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լենինականի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտարապետներ Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական հիմնավորումը՝հիմնավորի մէջը՝ Ա. Հակոբջանյանի), ըստ որի քաղաքը կը զարգանան հյուսիս հարավ ու հարավ-արևելյան ուղղութիւններով, իսկ տեքստիլ կոմբինատը կանաչ գոտիով կանջատվէր բնակելի թաղամասերէն։ Նոր մայրուղիները նախատեսված էին ելնելով ուղղութիւնէն և տեղէն՝ փակ ու բաց հեռանկարներով։
 
1930-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու օգտագործումըօգտագործի մէջը աշխուժութիւն մտցուց քաղաքի՝ հիմնականը սև շենքերով փողոցներու և հրապարակներու ճարտարապետական կերպարին մէջ, իսկ 3 - 4-հարկանի հասարակական շենքերու կառուցումըկառուցի մէջը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լենինականին։ 1930-ական թթ. կազմավորվեցան Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտարապետական անսամբլը, որուն շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղութիւններու կը պատկանին։ Հրապարակի արևմտյան կողմը կառուցված հյուրանոցի շենքին մէջ (1927, ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ արվածէր կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը։ «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը (1926, ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրին մէջ դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտարապետ Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործութիւններեն է։
1920 - 1940-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
 
Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, Կալինինի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն (1952, ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ 1959 - 1961 թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ զարգացումըզարգացի մէջը դեպի հյուսիս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով։ Բարելավվեցաւ փողոցներու ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեցաւ օղակա-շառավղայինու հետ։ 1960-ական թթ. սկսեցաւ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերու (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցումը։կառուցի մէջը։
 
Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով։ Կենտրոնական մասի վերակառուցումըվերակառուցի մէջը կ՛ընթանար հարկայնության բարձրացման և ճարտարապետական հուշարձաններուն ներդաշնակման սկզբունքով։ Քաղաքաշինության հաջողութիւններեն է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որ Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կը կապէ Հաղթանակի պուրակ-պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերու մասը կազմող քառագագաթ Արագածը։ Փողոցի հարավային կողմը տեղադրվածեն բազմասեկցիոն, իսկ հյուսիսը՝ բլոկ-սեկցիաներով բնակելի շենքերը։ Այդ շենքերը, ի տարբերութիւն տիպային բնակելի մյուս տուներուն, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններուն համապատասխան. բաց պատշգամբներու փոխարեն բնակարանները ունին լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով։ Կերպարանափոխվել էԿերպարանափոխվածէ Սայաթ-Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցված են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան)։ Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որ կը գտնուէր Փողոցի կարմիր գիծէն զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրայ, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, անոր արտահայտչականութիւնը կը ստեղծուի քարե պատերու մեծ մակերեսներու և ապակեպատ բացվածքներու հակադրությամբ։
 
Քաղաքի ճարտարապետութիւնը իր բնիկ ազգային դրսևորումներովդրսևորի գյումրեցիմէջներով գյի մէջրեցի վարպետներուն անունը հռչակած է ամբողջ Կովկասին մէջ։ Այդ համբավը կը խարսխվէր այնպիսի փայլուն կառույցներու վրա, ինչպիսիք են Սուրբ Յոթ Վերքը (1837), Սև ու կարմիր բերդերը, Ամենափրկիչ եկեղեցին, բազմահարկ առևտրական դպրոցը, որը մի ամբողջ թաղ բռնէ (1902), օրիորդաց գիմնազիան՝ նույնպես բազմահարկ (1912), Վանեցյաններու, Խոյեցյաններու բնակելի տուները, հռչակավոր հիմնադիր վարպետ Թաթոս Անտիկյանի (1835 - 1899) երկհարկանի բնակելի տունը, որի նկուղային հարկի մի քանի տասնյակ կշռող ուղիղ, հորիզոնադիր քարե առաստաղը կարելի է համարել ժողովրդական ճարտարապետության մի կենդանի հրաշալիք։
 
Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ են կառուցվել Գյումրիի մէջ (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս ալ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակի մէջ։
 
ԳյումրեցիԳյի մէջրեցի վարպետները շենքեր կառուցած էն Կարսի մէջ, Երևանի մէջ, Էջմիածնի մէջ, Թիֆլիսի մէջ, Բաքվի մէջ։ Անոնց բնատուր արվեստը Ավետիք Իսահակյանը գնահատած է այսպես. «Մեր ԳյումրվաԳյի մէջրվա վարպետներու ճարտարապետության մեջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակումներընդօրինակի մէջներ հին մեր՝ Անիի, վանքերու, ճարտարապետական մնացորդներէն, կոթողներէն, մոտիվներ, տրամադրութիւններ, զգացումներզգացի մէջներ, ձևեր... ԳյումրվաԳյի մէջրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետներու աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերէն Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են անոնց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները...»։ Եվ պատահական չէ, որ Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցիի տիպարով գյումրեցիներըգյի մէջրեցիները 1858 - 1876 թթ.-ին՝ գրեթե քսան տարի, իրենց քաղաքին մէջ հրաշակերտած են Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ վիթխարի, ներշնչող՝ իր չափերով, և կախարդական՝ իր գեղեցկությամբ։
 
=== Եկեղեցիները ===
Տող 499 ⟶ 497՝
Գյումրիի մէջ հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ Դպրեվանքը եղած է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ 7-րդ դարւա կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներեն է, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորէն անցած է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն կը համարվի վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներէն մեկնէ։ Եկեղեցիի մէջ պահված է Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժված է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի (1125–1156) կինը, այնուհետև ս. Խաչը տեղափոխած են Վրաստանի Վարձիա վանքը։ Եկեղեցին քանդված է ռուսական ամրոցի կառուցման պատճառով։
 
ԳյումրիումԳյումրիի մէջ եկեղեցաշինությունը մեծ թափ առած է 19-րդ դարուն և անոնց մեծ մասը հասած է մեզ։ Անոնք բոլորն ալ հայկական եկեղեցաշինության վառ նմուշներ էն։
 
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարից։քարէ։ ԵկեղեցուԵկեղեցիէն նախկինառաջ տեղումհոն եղել էեղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնվելգտնված էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ էկըւ երևում։երևի։ Եկեղեցին գործելգործած է անգամ Սովետական Միության տարիներինտարիներուն, երբ ՀայաստանումՀայաստանի փակվելմէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուսից։երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ էմը տուժած տուժել։է։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակում։բակին մէջ։
 
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվելկառուցված է 1869-1874 թթ.-ին։ Այն ևս գտնվումկը էգտնուի ԳյումրուԳյումրիի Վարդանանց հրապարակում՝հրապարակի մէջ՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցուեկեղեցիին դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանում էհանդիսանուի Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին համապատասխանումկը էհամապատասխանի իր բնօրինակին, բայց նախշերի առումովառի մէջով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվել էկառուցվածէ քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդրումններդումը անելըրած է Դրմփոնց աղան, որը խոստացել էրխոստացածէր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։[20] Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գնացել էգացածէ Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ լինիըլլայ բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներինտարիներուն եղեղեցին փորձելփորձած են քանդել։ Այն պայթեցրել ենպայթեցուցածէն, հետոհետօ էլալ փորձել ենփորձածէն քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն մնացած է մնացել և այն վերածվել էվերածվածէ համերգասրահի։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժիցերկրաշարժէն եկեղեցին փլվել էփլվածէ և կանգուն է մնացելմնացածէ միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-ի դրությամբ դեռ վերանորոգվումվերանորոգուի։ է։Եկեղեցիին Եկեղեցու տարածքումմէջ նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվել ենկանգնեցվածէն Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
 
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքում։քաղաքին Եկեղեցինմէջ։ կառուցվելԵկեղեցին էկառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ ՍկզբիցՍկիզբէն այն անվանվել էանվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնվել էգտնվածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղում՝տեղի մէջ՝ որտեղ և գտնվումկը էրգտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցկանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայումհետագայի մէջ ժողովրդի կողմիցկողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գումարներովգի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցվերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցտեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներինտարիներուն եկեղեցին վերածվել էվերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհվելխոնարհված են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվել էվերանորոգվածէ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
 
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը[21] կառուցվել էկառուցվածէ 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներիբնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցել էունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքումտարածքի գտնվողմէջ բնակչությունըգտնուող զբաղվելբնակչութիւնը էզբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ ԴրաԱնոր համար էլալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանել էանվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներինտարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդել ենքանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվել էխարխլվածէ, բայց չիչէ փլվել։փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրելկանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես էլալ չեն վերանորոգել։վերանորոգած։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվել է։ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է մնացել միայն ժամերգության գավիթը։ ՉնայաՉնայած դրանանոր շատերը այցելումկայցեէն են եկեղեցիեկեղեցին և մոմ վառում։կը վառէն։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես էլալ մնումկը էմնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին գտնվումկը էգտնուի Ջիվանի փողոցում։փողոցի մէջ։
 
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվել էկառուցվածէ 2002 թ.-ին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասում։թաղամասի մէջ։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կենտրոնիցկեդրոնէն ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվել էկառուցվածէ ճարտարապետ Բաղդիկ ԱրզումանյանիԱրզի մէջանյանի նախագծով՝նախագիծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվել էկառուցվածէ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցիցորոնցմէ ձ զանգակատներ են։զանգակատուներէն։ Այն իր չափերով գերազանցում էգերազանցուի քաղաքի գլխավոր եկեղեցուն՝եկեղեցիին՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններին կարողարարողություններուն ենկրնաան մասնակցելմասնակցիլ 500 հավատացյալներ։[22][23]
 
Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվել էկառուցվածէ 2008 թ.-ին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրումհամալիրի մէջ (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվել էկառուցվածէ Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ ՏարածքումՏարածքի մէջ կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին էկը գտնվումգտնուի սիրամարգերիսիրամարգերու մեծավանդակ։մեծավանդակը։
 
Ալեքսանդրապոլի տարիներինտարիներուն քաղաքումքաղաքի կառուցվելմէջ էկառուցվածէ մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք գտնվումկը ենգտնուին ռուսական զորամասերում։զորամասերուն մէջ։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմիցկողմէն ստացել էստացածէ Պլպլան ժամ անվանումը՝անվանի մէջը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվել էկառուցվածէ 1877-1878 թթ.-ին և օծվել էօծվածէ 1886 թ.-ին։ Այն գտնվումկը էգտնուի «Պատվո բլուրի»։ 2011 թ.-ին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգվելվերանորոգված և բարեկարգվել են։բարեկարգվածէն։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվել էտեղադրվածէ ռուս-թուրքական պատերազմումպատերազմի մէջ տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը ԿարսումԿարսի մէջ կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։[24] Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներիցեկեղեցիներքն այժմ կանգուն է միայն երկուսը։երկուքը։ ՆրանքԱնոնք տուժելտուժած են 1988 թ.-ի կործանարար երկրաշարժիչերկրաշարժէն, բայց հետագայումհետագայի վերանորոգվելմէջ ենվերանորոգվածէն և գործումգործի մէջ են։
 
ԳյումրիումԳյումրիի մէջ մյուս եկեղեցիներիցեկեղեցիներէն են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը գտնվումկը էգտնուի Բուսաբանական այգումայգիին մէջ, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը գտնվումկը էգտնուի Ֆրանց Վերֆելի հրապարակում։[20]հրապարակին մէջ։ Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներիցեկեղեցիներեն եղած է եղել ՍուրգՍուրբ Գևորգ եկեղեցիեկեղեցին հունական եկեղեցին, որըոր գտնվել էգտնուածէ Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմաց՝դիմացը՝ ներկայիս ՇահումյանիՇահի մէջյանի արձանի մոտմոտիկ գտնվողգտնուող առևտրական շենքերիշենքերուն վայրում։մէջ։ Եկեղեցին փլվել էփլվածէ 1926 թ.-ի կործանարար երկրաշարժից։երկրաշարժէն։
 
=== Բերդերը ===
 
Գյումրիի մէջ կա երկու կանգուն բերդ։ Գյումրիի Սև և Կարմիր բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցված է 1834 թ.-ին։ Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման Սև բերդի համար ալ ստորգետնյա ուղիներ են կառուցած և բերդէն ճանապարներ էն եղել դեպի Մայր Հայաստան հուշարձանը և «Կարմիր» բերդը։ «Սև բերդը» եղած է պաշտպանական կառույց և ծառայած է որպես զինվորական բանտը։ Գյումրեցիները «Սև բերդին» կ՛անվանէն «Սև Ղուլ»։ Բերդը 2005 թ.-ին պաշտպանության նախարարությունէն գնած է Հայկ Հայրապետյանը՝ փորձելով այն վերականգնել։ Սակայն 5-6 տարի անց Հայրապետյանը մահացած է և 2012 թ.-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներուն բերդը վաճառված է Միսակ Բալասանյանին։ Վերջինս կը պլանավորէ բերդը վերականգնել և զբոսավայրի վերածել, բայց անոր համար 2.5 միլոն դոլարի ներդրում պետքէ։
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարից։ Եկեղեցու նախկին տեղում եղել է փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնվել էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ է երևում։ Եկեղեցին գործել է անգամ Սովետական Միության տարիներին, երբ Հայաստանում փակվել էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուսից։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ է տուժել։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակում։
«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է 1830-ականներուն և ավարտված է 1864 թ.-ին։ Բերդը հիմա կը պատկանի ռուսական բանակին։
 
Երկիի բերդերէն ոչ մեկը ռազմական գործողություններու չէ մասնակցած, այլ լոկ ծառայած են թշնամիին սաստելու համար։
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1869-1874 թթ.-ին։ Այն ևս գտնվում է Գյումրու Վարդանանց հրապարակում՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցու դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանում է Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին համապատասխանում է իր բնօրինակին, բայց նախշերի առումով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվել է քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդրումն անել է Դրմփոնց աղան, որը խոստացել էր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։[20] Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գնացել է Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ լինի բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներին եղեղեցին փորձել են քանդել։ Այն պայթեցրել են, հետո էլ փորձել են քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն է մնացել և այն վերածվել է համերգասրահի։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից եկեղեցին փլվել է և կանգուն է մնացել միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-ի դրությամբ դեռ վերանորոգվում է։ Եկեղեցու տարածքում նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվել են Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
 
=== Ճարտարապետական արժեք ներկայացնող շենքերը ===
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքում։ Եկեղեցին կառուցվել է 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկզբից այն անվանվել է Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնվել է այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղում՝ որտեղ և գտնվում էր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեց նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայում ժողովրդի կողմից ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գումարներով եկեղեցին վերանվանվեց Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեց նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներին եկեղեցին վերածվել է գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհվել են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվել է Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
 
Ալեքսանդրապոլի բնակելի տուները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, 19-րդ դարի 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տուները հիմնականը կը կրկնուէին Շիրակի ժողովրդական բնակարանի հորինվածքը։ Անոնք «կոմպլեքս» տուներ էին, բաղկացած «հազարաշեն» ծածկով գլխատնէ, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակներու հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակին շուրջ և ամփոփված միասնական ծավալի մեջ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցվածէն 1 - 2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքէր, որոնք կը բաժանուին սենյակներու միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խումբի։ Սև սրբատաշ տուֆե տուները բակի կողմէն ունին պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ։
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը[21] կառուցվել է 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչների հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցել է եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքում գտնվող բնակչությունը զբաղվել է հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Դրա համար էլ ժողովուրդը եկեղեցին անվանել է Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներին եկեղեցու գմբեթը քանդել են և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվել է, բայց չի փլվել։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրել են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես էլ չեն վերանորոգել։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվել է։ Կանգուն է մնացել միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայա դրան շատերը այցելում են եկեղեցի և մոմ վառում։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես էլ մնում է առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին գտնվում է Ջիվանի փողոցում։
 
Ճակատները աչքի կինան կատարման բազմազանությամբ, որը ստացված է դեկորատիվ հարդարանքին մէջ կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարաններու ընդգծումով։
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվել է 2002 թ.-ին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասում։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կենտրոնից ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվել է ճարտարապետ Բաղդիկ Արզումանյանի նախագծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվել է ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցից ձ զանգակատներ են։ Այն իր չափերով գերազանցում է քաղաքի գլխավոր եկեղեցուն՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններին կարող են մասնակցել 500 հավատացյալներ։[22][23]
 
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու (1873), Ավագյաններու (1880), Քեշիշյաններու (1886) տները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը (1872, վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը (1865 - 1867)՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը (1905), օրիորդաց գիմնազիան (1906)։
Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվել է 2008 թ.-ին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրում (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվել է Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ Տարածքում կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին է գտնվում սիրամարգերի մեծավանդակ։
 
=== Արհեստները և արվեստները ===
Ալեքսանդրապոլի տարիներին քաղաքում կառուցվել է մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք գտնվում են ռուսական զորամասերում։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմից ստացել է Պլպլան ժամ անվանումը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվել է 1877-1878 թթ.-ին և օծվել է 1886 թ.-ին։ Այն գտնվում է «Պատվո բլուրի»։ 2011 թ.-ին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգվել և բարեկարգվել են։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվել է ռուս-թուրքական պատերազմում տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսում կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։[24] Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներից այժմ կանգուն է միայն երկուսը։ Նրանք տուժել են 1988 թ.-ի կործանարար երկրաշարժիչ, բայց հետագայում վերանորոգվել են և գործում են։
Գյումրիում մյուս եկեղեցիներից են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը գտնվում է Բուսաբանական այգում, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը գտնվում է Ֆրանց Վերֆելի հրապարակում։[20] Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներից է եղել Սուրգ Գևորգ եկեղեցի հունական եկեղեցին, որը գտնվել է Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմաց՝ ներկայիս Շահումյանի արձանի մոտ գտնվող առևտրական շենքերի վայրում։ Եկեղեցին փլվել է 1926 թ.-ի կործանարար երկրաշարժից։
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Գիւմրի» էջէն