Ուիքիփետիա

«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 38.
|տվյալ կարգավիճակի մէջ = 1837
|առաջին հիշատակի մէջ = 7-րդ դար
|այլ անվանի մէջներ = {{Բն-անվ|1840|Կի մէջայրիԿումայրի|1924|Ալեքսանդրապոլ|1990|Լենինական|1992|Կի մէջայրիԿումայրի||}}
|տարածք = 36.26
|կենտրոնի բարձրութիւն = >1500
Տող 63.
}}
 
'''Գյումրի''', Գյումրի (մինչև [[1837]]-ը՝ Գյումրի, 1837-[[1924]] թթվականներ-ին՝ուն՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], 1924-91 թթվականներթվականներ-ին՝ուն՝ Լենինական), բնակչության քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ Հայաստանի Հանրապետության երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի [[հյուսիս]]-արևմտյան մասը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյան]] գետի ձախ ափին, Երևանէն 126 կմ հեռավորության վրա։ Տարածքը՝ 3626 հա, 2012 թվականներ դրությամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ,<ref ծովիname="Հայաստան մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1840 թ․-էն։Հանրագիտարան">{{գիրք
|հեղինակ = Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն
|վերնագիր = Հայաստան Հանրագիտարան
|հղում = https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%BB%D5%B6%D5%A4%D5%A5%D6%84%D5%BD:Armenia_Encyclopedia.djvu
|հրատարակություն =
|պատասխանատու =Հովհաննես Այվազյան
|վայր = Երևան
|հրատարակչություն = ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ
|թվական = 2012
|հատոր =
|էջերի թիվ = 1164
|մեջբերվող էջեր = 859-860
}}</ref>, ծովի մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1840 թ․-էն։
 
Արևմտյան մասը բարձրադիր է՝ կազմված երկու սեղանաձև բարձրունքներէ։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատված, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբ լճագետային ու հրաբխային նստվածքներով։ Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, հունվարինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝ - 35 °C), հուլիսինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղի մէջները 500 մմ են։ կը Գտնուի 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտի վրայ։ Վերջին ուժեղ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1988]] թվականներ-ի դեկտեմբերի 7-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1926]] թվականներ-ի հոկտեմբերի 22-ին։
Տող 78 ⟶ 90՝
Գիրքը ու քնարը կը հանդիսանան կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։
 
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարվի նաև մուշուրբան։ 21-րդ դարուն գյի մէջրեցիներուն քով սովորութիւն էր դարձած է հյուրերուն մուշուրբա նվիրելը (մուշուրբան պղինձե ջրաման է, որուն մեջմէջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։ [[2013]] թվականներ-ին Գյումրիի մէջ կանգնեցվածէ Մուշուրբայի արձանը։<ref name=mushurba>{{cite web|url=http://operativ.am/?p=24581/%D4%B6%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AC%D5%AB-%D5%A7,-%D5%B8%D6%80-%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE-%D4%B3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%82-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BE%D5%B8%D5%B2-%D5%AD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%B7%D5%A8 |title=Զարմանալի է, որ մուշուրբան դարձավ Գյումրիի խորհրդանիշերէն մեկը։ |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>
 
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
 
Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը Խաչ կար և Լուսինի մահիկ, որոնք միմյանցմէ կը բաժանվէին սանդուղքով։ Սանդուղքը կը խորհրդանշէ ան, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորութիւն ընձեռնված է։ Խաչը խորհրդանշածէ Արևելյան Հայաստանը, իսկ մահիկը՝ Արևմտյան Հայաստանը, որտեղէն գաղթածէ Գյումրիի բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գյի մէջրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
 
=== Քաղաքի դրոշակը ===
ավագանու կողմէն հաստատվածէ [[2011]] թվականներ-ին։ Ան սպիտակ գույն ունի՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրոշակի մաշտեղը կը գտնվուի կարմիր խաչը՝ հովազի ոսկեգույն պատկերով։ Դրոշակը լայնության և երկարության չափերի հարաբերութիւնը է 1։2-ի։ Դրոշակի վրայի պատկերները ունին հետևյալ նշանակութիւնը.
Սպիտակ գույնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, Կարմիր խաչը ժողովրդին հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունյաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգույն հովազը կը խորհրդանշէ Հայաստանի անկախութիւնը և պետականութիւնը։<ref name=Gyumri_symbols>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/symbols-of-gyumri |title=Գյումրու քաղաքապետարան, Պաշտոնական կայք. Գյումրու խորհրդանշանները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>
 
 
== Աշխարհագրութիւն ==
Տող 148 ⟶ 163՝
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերված է հնագիտական (մ. թվականներ ա. III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն 1875 թվականներ-ին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնված մ.թվականներա. II հազարամյակի բրոնզե իրեր, ինչպես նաև 1908 թվականներ-ին գտնված մ.թվականներա. X-IX դդ. երկաթե ապարանջանները և դանակները։ 1929 թվականներ-ին Լենինականի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թվականներա. XI-IX դդ։ 1939 թվականներ-ին միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
 
հին ժամանակ ստացած Կի մէջայրիԿումայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կի մէջայրիԿումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև Քսենոֆոնը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կի մէջայրու մասին տեղեկութիւներ հայտնածէ Ղևոնդ պատմիչը՝ նկարագրելով 773-775 թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզի մէջները։
Այնուհետև, դարեր շարունակ Կի մէջայրիԿումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ Պարսկաստանի, մերթ Թուրքիայի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ 1804 թվականներ-ին՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ Ռուսաստանի կազմին մեջմէջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ Արևելյան Հայաստանը։
 
== Կյումրի ==
=== Կի մէջայրիիԿումայրիի դերը և նշանակութիւնը վաղնջական ժամանակներուն ===
[[Պատկեր:Pexumner.jpg|մինի|250px|Բրոնզե զարդեր՝ պեղված Ազատանի մոտի հնավայրում։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
 
[[Պատկեր:Pexumner4.jpg|մինի|250px|Կավե խեցեղեն՝ հայտնաբերված Ազատանի մոտի հնավայրից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
Կի մէջայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերված հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կի մէջայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերւին մ.թվականներա. 3-րդ հազարամյակին։
[[Պատկեր:Pexumner5.jpg|մինի|250px|Բրոնզե նետասլաքներ և կոճակներ՝ Շիրակի մարզից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերված հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կումայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերւին մ.թվականներա. 3-րդ հազարամյակին։
 
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն 1928 թվականներ-ին՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերված էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։
 
1941 թվականներ-ին, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնված է մամոնտի կողոսկր։ 1929 թվականներ-ին Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնված կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ. թվականներ ա. XI - IX դդ.։ 1939 թվականներ-ին միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ 1943 թվականներ-ին ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղի մէջներ կատարւած է ՀՍՍՀ մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախի մէջբը՝ Աշխարհբեկ Քալանթարի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղի մէջներ, հանված էն բրոնզե, կավե և քարե իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռէն գետաքարէ և ծակոտկէ բազալտէ պատրաստված աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշէն հիմնականը ուշ բրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ. թվականներ ա. X - IX դդ.)։ 1952 թվականներ-ին ՀՍՍՀ ԳԱ պատմության ինստիտուտի արշավախի մէջբը, Տ. Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, կը բանա տուֆի և բազալտի կոպիտ, խոշոր կտորներէն շարված պատերով, կավածեփ, քառանկյունի բնակարաններու հիմքեր և 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կավամաններ, բրոնզե և երկաթե ապարանջաններ, բրոնզալարից մատանիներ և այլնն) մէկ մասը կը վերաբերէն մ. թվականներ ա. VIII - VII դդ.։
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ Կի մէջայրինԿումայրին, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղի մէջ մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որի մէջ՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին Շի մէջերուն մէջ) մ.թվականներա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ Կի մէջայրիինԿումայրիին մէջ հայտնաբերված բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացույցնէն։
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրութիւնուն մէջ տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին։
1970 թվականներ-ին Կի մէջայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ. թվականներ ա. III հազարամյակէմ մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ (1971 թվականներ-ին)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային դամբարաննէր, դամբարանաբլուրներ, կրոմլեխներ, որոնք կը պարունակէն մ. թվականներ ա. X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խի մէջբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։
Կի մէջայրիի մէջ հայտնաբերված բրոնզաձույլ դաշույնները իրենց զուգահեռները ունին Շիրակավանի մէջ կատարված հնագիտական պեղի մէջներու ժամանակին ի հայտ բերվածներուն մէջ։ Իսկ Արթիկի դամբարանադաշտուն մէջ հայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը կը նմանի Կի մէջայրիի մէջ արտադրուածին։ Անոնք անշուշտ, արտադրված էն Կի մէջայրիի մէջ, որ, այսպիսով, Շիրակի մյուս բնակավայրներուն ևս զինած է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ Անոնց օժտէլով պաշտպանական կարողութիւննէրով։ Կի մէջայրիի մէջ վաղնջական ժամանակներէն եղած է բերդ։ Շիրակի մյուս բնակավայրերու՝ Արգինա, Մարմաշեն, Գուսանագիւղ, Դարբանդ (այսօր՝ Կարմրաքար), Հոռոմոս և այլն, մոտերքուն մէջ հայտնաբերված էն նախաքրիստոնեական ամրակառույց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հին ժամանակ է ի վեր Շիրակը ունեցածէ պաշտպանական զորաւոր ուժեր, որոնք զինուած եղած էն Կի մէջայրիի մէջ արտադրված զինատեսակներով։
 
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրութիւնուն մէջ տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված
=== Գրավոր հիշատակութիւննէր՝ Շիրակի և Կի մէջայրիի վերաբերյալ ===
Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան"/>։
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվին Շարայի մասին պատմահայր Մովսես Խորենացիի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մեջ (մ.թվականներա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ Տայք), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
 
1970 թվականներ-ին Կումայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ. թվականներ ա. III հազարամյակէմ մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ (1971 թվականներ-ին)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային դամբարաննէր, դամբարանաբլուրներ, կրոմլեխներ, որոնք կը պարունակէն մ. թվականներ ա. X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խի մէջբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։
Կումայրիի մէջ հայտնաբերված բրոնզաձույլ դաշույնները իրենց զուգահեռները ունին Շիրակավանի մէջ կատարված հնագիտական պեղի մէջներու ժամանակին ի հայտ բերվածներուն մէջ։ Իսկ Արթիկի դամբարանադաշտուն մէջ հայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը կը նմանի Կումայրիի մէջ արտադրուածին։ Անոնք անշուշտ, արտադրված էն Կումայրիի մէջ, որ, այսպիսով, Շիրակի մյուս բնակավայրներուն ևս զինած է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ Անոնց օժտէլով պաշտպանական կարողութիւննէրով։ Կումայրիի մէջ վաղնջական ժամանակներէն եղած է բերդ։ Շիրակի մյուս բնակավայրերու՝ Արգինա, Մարմաշեն, Գուսանագիւղ, Դարբանդ (այսօր՝ Կարմրաքար), Հոռոմոս և այլն, մոտերքուն մէջ հայտնաբերված էն նախաքրիստոնեական ամրակառույց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հին ժամանակ է ի վեր Շիրակը ունեցածէ պաշտպանական զորաւոր ուժեր, որոնք զինուած եղած էն Կումայրիի մէջ արտադրված զինատեսակներով<ref name=Kumayri>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/history |title=Գյումրու Պատմությունը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>։։
 
=== Գրավոր հիշատակութիւննէր՝ Շիրակի և Կումայրիի վերաբերյալ ===
[[Պատկեր:Pexumner3.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական բնակավայր. կացարան՝ կենտրոնում ամբար]]
[[Պատկեր:Pexumner1.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական կիկլոպյան ամրոցի պատ՝ Ազատանի հնավայրում]]
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվին Շարայի մասին պատմահայր Մովսես Խորենացիի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մէջ (մ.թվականներա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ Տայք), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
 
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր Մասիս լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մեջմէջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մեջ։մէջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թվականներա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մեջ։մէջ։ Ախուրյանի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնվածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե Մարմաշենի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիութիւնը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մեջմէջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնվեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնված է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և Փոքր Ասիայ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կի մէջայրիիԿումայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու Չերքեզի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող Կի մէջայրիԿումայրի հնավայրին։
 
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև Սարդուրի II-ի (մ.թվականներա. 764-735 թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մեջմէջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կի մէջայրիիԿումայրիի տեղանվան մեջմէջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կի մէջ, գի մէջ բառերը ունին կույտ, խի մէջբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կի մէջայրիԿումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախի մէջբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կի մէջայրիԿումայրի անվանաձևի Կի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.թվականներ XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կի մէջրին, բարբառային Գի մէջրի ձևով ունի Գյումրի, Գի մէջբրի, Գյի մէջբրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի թագավորության վերացի մէջէն (մ.թվականներա. 590 թ) հետօ Կի մէջայրինԿումայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ Երվանդունիներու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելութիւններու, իհարկե, նաև Արարատյան դաշտի, Արմավիր մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ Կի մէջայրինԿումայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը։մեկը<ref name=Kumayri/>։
 
=== Կի մէջայրինԿումայրին Երվանդունիներու և Արտաշեսյաններու օրոք ===
[[Պատկեր:AragacGyumriic.jpg|մինի|250px|Տեսարան Կումայրի - Գյումրիից]]
Մ.թվականներա. 520 թվականներ Աքեմենյան Պարսկաստանի թագավոր Դարեհ I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապութիւններու։ Կումայրին, Շիրակի մյուս մասերը ընդգրկվեցան 8-րդ սատրապության կազմին մէջ, որտեղով կ՛անցնին Դարեհի կառուցած Շոշ քաղաքէն մինչև Փոքր Ասիայի Սարդես քաղաք հասնող "արքայական ճանապարհը"։ Ան Հայաստանը կը կապէ Պարսկաստանի, Միջագետքի փոքրասիական երկիրներու հետ և խորապես կը նպաստէ անոր տնտեսության և մշակիւթի զարգացմանը։ Կումայրին, դեպի Արմավիր ձգվող երթուղու միջոցով կապված է ադ ճանապարհին։
Ամենայն հավանականությամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թվականներա. 401 թվականներ անցածէ նաև Քսենոփոնի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ են անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյի մէջնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Ակադեմիկոս Հակոբ Մանանդյանը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյի մէջնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է լինի հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ Գյի մէջնիասի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյի մէջնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - Վանանդ - Այրարատի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյի մէջնիասից է ուղեկցող ուղարկել հույներուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյի մէջնիասի նույնացի մէջը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թվականներա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
 
Մ.թվականներա. 330-ական թթվականներ Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներու հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր Երվանդ IV-ը մ.թվականներա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երվանդաշատը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
Մ.թվականներա. 520 թվականներ Աքեմենյան Պարսկաստանի թագավոր Դարեհ I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապութիւններու։ Կի մէջայրին, Շիրակի մյուս մասերը ընդգրկվեցան 8-րդ սատրապության կազմին մէջ, որտեղով կ՛անցնին Դարեհի կառուցած Շոշ քաղաքէն մինչև Փոքր Ասիայի Սարդես քաղաք հասնող "արքայական ճանապարհը"։ Ան Հայաստանը կը կապէ Պարսկաստանի, Միջագետքի փոքրասիական երկիրներու հետ և խորապես կը նպաստէ անոր տնտեսության և մշակիւթի զարգացմանը։ Կի մէջայրին, դեպի Արմավիր ձգվող երթուղու միջոցով կապված է ադ ճանապարհին։
Ամենայն հավանականությամբ, Կի մէջայրի տանող ճանապարհով մ.թվականներա. 401 թվականներ անցածէ նաև Քսենոփոնի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ են անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյի մէջնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Ակադեմիկոս Հակոբ Մանանդյանը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյի մէջնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է լինի հին Կի մէջայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կի մէջայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ Գյի մէջնիասի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյի մէջնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - Վանանդ - Այրարատի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյի մէջնիասից է ուղեկցող ուղարկել հույներուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյի մէջնիասի նույնացի մէջը Կի մէջայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թվականներա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
Մ.թվականներա. 330-ական թթվականներ Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կի մէջայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներու հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր Երվանդ IV-ը մ.թվականներա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երվանդաշատը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կի մէջայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
Մ.թվականներա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կի մէջայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ Մ.թվականներա. 189 թվականներ-ից Կի մէջայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մեջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավածէ Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ Արտաշատ - Մարմաշեն - Կի մէջայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնի մէջ Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ 774 թվականներ Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, Կի մէջայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
Մ.թվականներա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կի մէջայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ Մ.թվականներա. 189 թվականներ-ից Կումայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մէջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավածէ Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ Արտաշատ - Մարմաշեն - Կումայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնի մէջ Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ 774 թվականներ Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
[[Պատկեր:Map Caucasus Western Armenia.jpg|աջից|մինի|350px|Մեծ Հայքը և Վիրքը]]
Մեծ Հայքը և Վիրքը Արտաշես Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ Արտավազդ Ա-ի օրոք (մ.թվականներա. 160 - մ.թ. ա. 115 թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ Տիգրան Բ-ի (մ.թ.մ.թվականներա. 95-մ.թվականներա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝ ընդհուպ մինչև մ.թվականներա. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կենտրոններից մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կի մէջայրին։
 
Մեծ Հայքը և Վիրքը Արտաշես Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ Արտավազդ Ա-ի օրոք (մ.թվականներա. 160 - մ.թ. ա. 115 թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ Տիգրան Բ-ի (մ.թ.մ.թվականներա. 95-մ.թվականներա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝ ընդհուպ մինչև մ.թվականներա. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կենտրոններից մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։
Մ.թվականներա. 69 թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կի մէջայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կի մէջայրիի մէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Մ.թվականներա. 66 թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև Արտաշատի մէջ կնքված պայմանագրից հետօ, վերջինս զորքը շարժեց դեպի Վրաստան (Վիրք)՝ անշուշտ անցնելով նաև Կի մէջայրիով։
 
Մ.թվականներա. 66 թվականներ հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքի մէջից հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմանների մէջ Կի մէջայրին ևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացի մէջը Տիգրան Մեծի թագավորության վերջնափուլի մէջ (մ.թվականներա. 66 - 55 թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թվականներա. 34 թ)։ Սակայն մ.թվականներա. 36 թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի Պարթևստան, ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ 34 թվականներ հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժուի Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնուի Անտոնիոսի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերի մէջ զորքեր է տեղակայի մէջ, կամենի մէջ ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր էին պահվի մէջ։ Սակայն, ինչպես հաղորդուի հռոմեացի պատմիչ Դիոն Կասսիոսը, "գանձերի պահապաններն ուշադրութիւն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներից ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվի մէջ, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև Կի մէջայրիի անձավների մէջ պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվածէ Հայաստանից հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրուի Հովսեպոս Փլավիոսը։
Մ.թվականներա. 69 թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիի մէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Մ.թվականներա. 66 թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև Արտաշատի մէջ կնքված պայմանագրից հետօ, վերջինս զորքը շարժեց դեպի Վրաստան (Վիրք)՝ անշուշտ անցնելով նաև Կումայրիով։
 
Մ.թվականներա. 66 թվականներ հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքի մէջից հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմանների մէջ Կումայրին ևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացի մէջը Տիգրան Մեծի թագավորության վերջնափուլի մէջ (մ.թվականներա. 66 - 55 թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թվականներա. 34 թ)։ Սակայն մ.թվականներա. 36 թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի Պարթևստան, ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ 34 թվականներ հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժուի Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնուի Անտոնիոսի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերի մէջ զորքեր է տեղակայի մէջ, կամենի մէջ ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր էին պահվի մէջ։ Սակայն, ինչպես հաղորդուի հռոմեացի պատմիչ Դիոն Կասսիոսը, "գանձերի պահապաններն ուշադրութիւն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներից ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվի մէջ, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև Կումայրիի անձավների մէջ պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվածէ Հայաստանից հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրուի Հովսեպոս Փլավիոսը։
 
=== Շիրակը և Կումայրին վաղ միջնադար ===
Վաղմիջնադարյան Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսյանները և Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրույթը հարավային Շիրակի մէջեր՝ Սահառունիք կենտրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ-ի օրոք (345-368 թթվականներ) կաթողիկոսի գլխավորությամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղված պատվիրակության մէջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մոտ պատանդության մէջ գտնուող Գնել և Տիրիթ եղբորորդիներուն։
Վարազդատ թագավորի օրոք (374-378 թթ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և Կումայրին ներառյալ)։ Հենց իրենք են առաջատար դեր խաղցածէն Շիրակի մէջ մինչև Կամսարականներու այստեղ հայտնվելը։ Դիմաքսյան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խոսի հետևյալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր և հարևան Վրաստանի օգնությամբ հասավ Հայոց գահին իր դրածո Միհրդատի հաստատմանը և ան իրականացրեց՝ մեծ դժվարությամբ կտրելով հայոց բանակի համառ դիմադրութիւնը։ Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զորքին գլուխ կանգնած էր Դեմոնաքս կուսակալը, որուն Հ. Մանանդյանը կը համարէ Դիմաքսյաններու նախնիներեն մէկը, որ "Հայաստանի սպարապետն էր ու ադ խառն ու անտերունչ ժամանակ կ՛աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը"։
 
=== Շիրակը և Կի մէջայրին վաղ միջնադար ===
Վաղմիջնադարյան Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսյանները և Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրույթը հարավային Շիրակի մէջեր՝ Սահառունիք կենտրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ-ի օրոք (345-368 թթվականներ) կաթողիկոսի գլխավորությամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղված պատվիրակության մեջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մոտ պատանդության մեջ գտնուող Գնել և Տիրիթ եղբորորդիներուն։
Վարազդատ թագավորի օրոք (374-378 թթ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և Կի մէջայրին ներառյալ)։ Հենց իրենք են առաջատար դեր խաղցածէն Շիրակի մէջ մինչև Կամսարականներու այստեղ հայտնվելը։ Դիմաքսյան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խոսի հետևյալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր և հարևան Վրաստանի օգնությամբ հասավ Հայոց գահին իր դրածո Միհրդատի հաստատմանը և ան իրականացրեց՝ մեծ դժվարությամբ կտրելով հայոց բանակի համառ դիմադրութիւնը։ Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զորքին գլուխ կանգնած էր Դեմոնաքս կուսակալը, որուն Հ. Մանանդյանը կը համարէ Դիմաքսյաններու նախնիներեն մէկը, որ "Հայաստանի սպարապետն էր ու ադ խառն ու անտերունչ ժամանակ կ՛աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը"։
Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի (298-330 թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ Կամսարականները 13-րդն էին, ապա Սահառունիները՝ 25-րդը, իսկ Դիմաքսյանները՝ միայն 67-րդը, զորանամակի մէջի մէջալ Կամսարականներու հեծելազորը իր քանակով (600) կրկնակի կը գերազանցէր միւս երկուքին։
 
Տրդատ Մեծի գահակալութիւնէն հետօ (298 թվականից) ընդհուպ մինչև 338 թվականներ-ը Կի մէջայրինԿումայրին ապրածէ խաղաղ զարգացման շրջափուլ՝ ընդգրկվելով քրիստոնեական քաղաքակրթության ծիրի մէջ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմութեան» հունարեն խմբագրության համաձայն՝ Գրիգոր Լուսավորիչը Կեսարիայի մէջ ձեռնադրվելուց հետօ վերադառնալով Հայաստան՝ 13 հոգու ձեռնադրեց եպիսկոպոս։ Անոնցմ է Արսուկեսը կը կարգվի Շիրակի եպիսկոպոս՝ իր ենթակայության տակ ունենալով նաև Կի մէջայրին։Կումայրին։
 
[[Պատկեր:Erkragitakan3.jpg|մինի|300px|Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը]]
 
Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը
330 թվականներ Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիս տեղափոխվելու շնորհիվ մեծացավ Չինաստանից Բյուզանդիա հասնող միջազգային տարանցիկ առևտրաուղու ("Մետաքսյա ճանապարհի") հյուսիսային ճյուղավորման նշանակութիւնը։ Վերջինս անցնուիր նաև Հայաստանի տարածքով, իսկ նրա մի ճյուղավորի մէջն Արտաշատից ձգվուիր դեպի Կի մէջայրիԿումայրի, որպես "հացի շտեմարան" հռչակված Շիրակով, ապա Աշոցքով հասնուիր Կուրի հովիտ, Թբիլիսի։
 
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387 թվականներ) Կի մէջայրին անցավ պարսից տիրապետության տակ։ Պարսից Շապուհ թագավորի հրամանով, իրենց դիմադիր կեցվածքի պատճառով, Կամսարականները հալածանքների ենթարկվեցին, իսկ նրանց տիրույթներն, այդ թվի մէջ՝ Շիրակը, Կի մէջայրին հարքունիս գրավվեցին, Գազավոն Կամսարականը նետվեց Անհուշ բերդը։ Եղիշե պատմիչի հավաստմամբ՝ 451 թվականներ Ավարայրի ճակատամարտին կի մէջայրեցիները մասնակցել են Արշավիր Կամսարականի գլխավորությամբ՝ Շիրակի և Արշարունիքի ռազմիկների հետ։ Շիրակի զորագունդն աչքի է ընկել Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ Խաղխաղ քաղաքի մատույցների մէջ պարսից զորքի դեմ հայոց բանակի մղած հաղթական մարտի մէջ։ Ղազար Փարպեցին վկայուի, որ այդ մարտից առաջ Վարդանը հայոց այրուձին բաժանեց երեք մասի և "աջ կողմի մէջ զորագլուխ կարգեց" Արշարունիքի և Շիրակի իշխան Արշավիր Կամսարականին, իսկ նրան օգնական կարգեց Մուշ Դիմաքսյանին, որի տոհմն իշխուիր Շիրակի մի մասին։ Խաղխաղի մէջ, ապա Ավարայրի մէջ պարսից զորքերի դեմ մղված մարտերին գործի մէջ մասնակցութիւն ունենալու համար Շիրակի և Արշարունիքի տերերը՝ Արշավիր, Թաթ, Վարձ, Ներսեհ և Աշոտ Կամսարականներին պարսիկները դատապարտեցին տաժանակրության՝ աքսորի մէջ անցկացնելով մոտ 13 տարի՝ 452-464 թթ։ Մուշ Դիմաքսյանը զոհվածէր Խաղխաղի մարտերի մէջ, բայց նույն տոհմից կալանված ազատների մեջ հիշատակվի մէջ են Թաթուլը և Սատոն։
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ (387 թվականներ) Կումայրին անցավ պարսից տիրապետության տակ։ Պարսից Շապուհ թագավորի հրամանով, իրենց դիմադիր կեցվածքի պատճառով, Կամսարականները հալածանքների ենթարկվեցին, իսկ նրանց տիրույթներն, այդ թվի մէջ՝ Շիրակը, Կումայրին հարքունիս գրավվեցին, Գազավոն Կամսարականը նետվեց Անհուշ բերդը։ Եղիշե պատմիչի հավաստմամբ՝ 451 թվականներ Ավարայրի ճակատամարտին կի մէջայրեցիները մասնակցել են Արշավիր Կամսարականի գլխավորությամբ՝ Շիրակի և Արշարունիքի ռազմիկների հետ։ Շիրակի զորագունդն աչքի է ընկել Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ Խաղխաղ քաղաքի մատույցների մէջ պարսից զորքի դեմ հայոց բանակի մղած հաղթական մարտի մէջ։ Ղազար Փարպեցին վկայուի, որ այդ մարտից առաջ Վարդանը հայոց այրուձին բաժանեց երեք մասի և "աջ կողմի մէջ զորագլուխ կարգեց" Արշարունիքի և Շիրակի իշխան Արշավիր Կամսարականին, իսկ նրան օգնական կարգեց Մուշ Դիմաքսյանին, որի տոհմն իշխուիր Շիրակի մի մասին։ Խաղխաղի մէջ, ապա Ավարայրի մէջ պարսից զորքերի դեմ մղված մարտերին գործի մէջ մասնակցութիւն ունենալու համար Շիրակի և Արշարունիքի տերերը՝ Արշավիր, Թաթ, Վարձ, Ներսեհ և Աշոտ Կամսարականներին պարսիկները դատապարտեցին տաժանակրության՝ աքսորի մէջ անցկացնելով մոտ 13 տարի՝ 452-464 թթ։ Մուշ Դիմաքսյանը զոհվածէր Խաղխաղի մարտերի մէջ, բայց նույն տոհմից կալանված ազատների մէջ հիշատակվի մէջ են Թաթուլը և Սատոն։
 
[[Պատկեր:Erkragitakan2.jpg|մինի|300px|Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ]]
 
Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեց նաև 482-484 թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերի մէջ։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ Ներսեհ և Հրահատ Կամսարականները 482 թվականներ-ին Մասիսի հյուսիսային ստորոտի մէջ ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերի մէջ գլխավորուիին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերից մեկը։ Ակոռիի ճակատամարտի մէջ Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանի մէջից (591 թվականներ) հետօ Կի մէջայրինԿումայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրության գերիշխանության տակ։ Բայց 602 թվականներ պատերազմը վերսկսվեց կողմերի միջև։ Բյուզանդական զորաճամբարը Շիրակուիր։ "Հունաց զորքը, - գրուի Սեբեոս պատմագիրը, - գի մէջարվեց Շիրակի դաշտի մէջ և Շիրակավան կոչվող գյուղի մէջ"։ Պարսից զորքերի ճնշմանը չդիմանալով՝ բյուզանդական զորքը նահանջեց ոչ հեռու գտնվող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ ավան, որտեղ տեղացի այրերի մասնակցությամբ հակահարված տրվեց պարսիկներին։ Սակայն բյուզանդական զորքը պարտվեց ու նահանջեց, ինչից հետօ պարսիկները դաժան հաշվեհարդար տեսան շիրակցիներու հետ։
 
== Ալեքսանդրապոլ ==
Տող 213 ⟶ 243՝
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը (1804 - 1813 թթ)։ 1804 թ.-ի հունիսի 12-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, գեներալ Ցէնիանովի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ Հունիսի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, Ապարանի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեց։աւ Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
 
1805 թ.-ի հունվարին ռուսական զորքը, գեներալ Նեսվետաևի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և մարտի 30-ին գրավեց Շորագյալի սուլթանության կեդրոն Արթիկը։ Շիրակի գրավի մէջը հիմք դարձավ Երևանի գավառի գրավման համար։ Սակայն Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ։ Ուստի 1805 թ.-ի հունիսի 15-ին Փոքր Ղարաքիլիսայէն Նեվեստաևը Ցէնիանովին հղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մեկ գի մէջարտակ տեղակայել Գյումրիի մէջ՝ դեպի Կարս և Թալին տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գյումրիին կը սպառնաին թե՛ պարսիկները, թե՛ թուրքերը։ Թուրքական ուժերու ներխուժի մէջը կանխելու մտահոգությամբ 1805 թ.-ի հունիսի 19-ին Ցէնիանովին ուղղված մէկ այլ զեկուցագրի մէջ Նեվեստաևը հույս կը հայտնէր, որ Գյումրիի ռուսական զորաբաժինը պիտի փակէ թուրքերու ճանապարհը դեպի Շիրակ։ Այն միաժամանակ հավաստիացնուի, որ Գյումրիի մէջ գտնուող ռուսական գի մէջարտակը կրնայ կանխել նաև պարսիկներու հնարավոր հարձակի մէջը։հարձակումը։
 
[[Պատկեր:Ալեքսանդրապոլ.jpg|մինի|ձախից|400px|Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի
ընդհանուր տեսարանը]]
 
Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի ընդհանուր տեսարանը
Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև 1806 թ.-ին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի հունիսի 16-ին կովկասյան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ Շորագյալի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ (1807 թ., մայիսի 27) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու հարձակի մէջէն Շորագյալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրավել Գյումրին՝ անոր դեմ նետելով քառապատիկ ավելի ուժեր։ Սակայն Գյումրիէն ռուսական զորքը, տեղացիներու զորակցությամբ, 1807 թ.-ի հունիսի 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարված տվին թուրքական զորքերուն։ Պարսկական զորքը, Աբաս Միրզայի գլխավորությամբ, շարժեցաւ դեպի Գյումրի, բայց տեղեկանալով թուրքական զորքի պարտության մասին՝ հեռացավ Նախիջևան։ Թեև այդ հաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնը անցավ ռուսերու ձեռքը, բայց Գուդովիչը դեպի Կարս առաջ շարժվելու փոխարեն զորքը պահեց Գյումրիի մէջ։
 
[[Պատկեր:Aleqsandrapoli hushakotox 03.jpg|մինի|աջից|200px|Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը]]
 
Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը
Ռուսական հրամանատարութիւնը 1808 թ.-ին վճռեց գրավել Երևանի ու Նախիջևանի խանութիւնները և Արաքսը ու Ախուրյանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անհաջող անցավ սեպտեմբերին Երևանի դեմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշավանքը։ Ելնելով ստեղծված կացութիւնէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ ձեռնարկած է ռուսական սահմանները ամրացնելու համար։ Հատուկ ուշադրութիւն դարձվեցաւ Գյումրիին՝ իբրև կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Դեկտեմբերի 1-ին այնտեղ տեղաբաշխվեցաւ Անդրկովկասի ռուսական զորքի թիֆլիսյան գի մէջարտակը։
Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809 թ.-ի ապրիլի վերջին, խախտելով դեռևս 1807 թ.-ի օգոստոսին ռուսներուն հետ կնքած զինադադարը, հարձակվեցաւ անոնց վրա։ Օգոստոսի 22-ին հարձակման անցավ նաև պարսկական զորքը՝ շարժուելով Գյումրիի վրա, սակայն պատշաճ հակահարված ստանալով՝ նահանջեց։ Հաջորդ տարի ևս ռուսական զորքը հաղթեց պարսիկներիուն՝ Ախալքալաք բերդին մոտ, որտեղ տեղակայված թուրքական զորքը չհամարձակվեցաւ զորակցել դաշնակէն պարսիկներուն։ Հետաձգվեցաւ ռուսներու դեմ թուրք-պարսկական միացյալ ճակատ ստեղծելը։ Եվս մեկ տարի անց ռուսները նոր հաղթանակ տարան թուրքերուն դեմ՝ գրավելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով ռևանշի՝ թուրքերը 1812 թ.-ի մարտի 23-ին հարձակվեցան Գյումրիի վրա։ Սակայն տեղի ռուսական զորաբաժինը՝ տեղացի հեծյալ աշխարհազորայիններու զորակցությամբ, պարտության մատնեց հակառակորդին։
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով 1812 թւականին-ի մայիսի 3-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թավրիզ է մեկնի մէջ Ալեքսանդր կայսեր խորհրդական Ֆրեյգանը, ով կ՛այցեէ Գյումրի։ "Գյումրիի մէջ, - կը գրէ այն իր ուղեգրության մեջմէջ, - պատկառելի կառուցվածքով մի բերդ կա, որուն դիրքը դիմացածէ թուրքերու ու պարսիկներու հարձակի մէջներուն։ Գյումրիէն քիչ մը հեռու կը երևին գիւղի ավերակները, որտեղ երկու հարյուր թուրք խնդրած էին տեղի հայ բնակիչներու հյուրասիրութիւնը և միևնույն գիշերը այս բարբարոսները կոտորած էն անոնց"։ Բանակցութիւնները չհանգեցրին սպասված արդյունքներու։ 1812 թ.-ի հոկտեմբերին պարսկական զորքը ներխուժեց Շիրակ, սակայն հակահարված ստանալով ռուսներէն՝ նահանջեց։ Խրախուսվելով Անգլիայէն՝ պարսէն իշխանութիւնները կը շարունակէն հարձակի մէջները։ Բայց Ասլանդուզի և Լինքորանի մատույցների մէջ ռուսների տարած հաղթանակները նրանց ստիպեցին հաշտության բանակցութիւններ վարել։ 1813 թ.-ի հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գիւղին մէջ կնքված պայմանագիրով Պարսկաստանը ճանաչեց Դաղստանի, Վրաստանի, Մերձկասպյան խանութիւնների, նաև Ղարաբաղի, Լոռու, Փամբակի, Շորագյալի, Ղազախ - Շամշադինի և Սյունիքի միացի մէջը Ռուսաստանին։
 
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ.-ի հուլիս 16-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորի մէջներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն 1827 թ.-ի օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մեջմէջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրի մէջ (1827 թ., օգոստոս)։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թ.-ի սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։
 
[[Պատկեր:Karsi berd.jpg|մինի|ձախից|400px|Կարսի բերդը մեր օրերում (լուսանկար 2011 թ.)]]
 
Կարսի բերդը մեր օրերուն (լուսանկար 2011 թ.)
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թ.-ի դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած 1819 թ.-էն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ 1828 թ.-ի հուլիսի 22-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։ 1827 թ.-ի հոկտեմբերի 1-ին ռուսներու կողմէն Երևանի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի ազատագրի մէջը։
 
Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացի մէջը Ռուսաստանին։ Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ 1828 թ.-ին Թիֆլիսի զինվորական նահանգապետի կողմէն Անդրկովկասի մէջ գլխավոր հրամանատար Իվան Դիբիչին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կլինի Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ Կովկասյան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել Կարս քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և Տրապիզոնի վիլայեթի թուրքական և քրդական զորամիավորի մէջները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակի մէջը։
 
1828 թ.-իթւականի հունիսի 14-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ Տիգնիս գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացի մէջը։ Ռուսական զորքին մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև գյի մէջրեցիները։ Անոնց է Դիլոն Կարսի վրա ռուսերու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ Հունիսի 28-ին մեկ այլ գյի մէջրեցի ռազմիկ՝ Ղուկաս Մելքոևը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ Հունիսի 23-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն 1828-1829 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ Ադրիանապոլսի պայմանագիրով (1829 թ., սեպտեմբերի 2)։ 1830 թ.-ին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ Էրզրի մէջէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։
 
[[Պատկեր:Old Gyumri 03.PNG|մինի|աջից|250px|Հին քաղաքի տեսքը]]
 
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ 1837 թ. ռուս ցար Նիկոլայ I-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մէջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ 314 թ.), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մէջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.
 
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ 1837 թ. ռուս ցար Նիկոլայ I-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մեջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ 314 թ.), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մեջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.
"Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ, պարոն իսկական պետական խորհրդական և ասպետ, իշխան Ն. Փալավանդովին. Ողորմած Տեր Կայսրը Բարձրագույնս բարեհաճեցաւ հրամայել Գյումրիի ամրոցը այսուհետև անվանել Ալեքսանդրապոլ, նաև անցած հոկտեմբերի 4-ին Նորին Բարձրության ներկայությամբ հիմնադրուած համառուսական եկեղեցին կառուցել ի պատիվ Սուրբ Մեծ նահատակ Ալեքսանդրա թագուհու։ Այսպիսի բարձրագույն ցանկության մասին գեներալ-համհարզ Ադլերբերգը հոկտեմբերի 5-ին թիվ 399 զեկուցագիրով տեղեկացրեց ինձ պատշաճ կատարման համար, ավելացնելով, որ ինքը միաժամանակ այդ մասին հաղորդած է պարոն ռազմական մինիստրին՝ Գյումրիի ամրոցի վերանվանվան հրամանը բանակին հայտարարելու համար։ Այդ մասին կը իրազեկէմ Ձերդ պայծառափայլութիւն։ Գեներալ-համհարզ Գ. Ռոզեն։ Շտաբի պետ՝ գեներալ - մայոր Վոլոչևսկի։ Թիվ 3208. 8 նոյեմբերի, 1837 թվական, Թիֆլիս"։
 
[[Պատկեր:Gyumri 1837.jpg|մինի|ձախից|600px|Ռուսական ամրոցը (1837 թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին պլանում՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։]]
 
Ռուսական ամրոցը (1837 թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին անգամ՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։
Տող 253 ⟶ 290՝
== Լենինական ==
 
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մեջմէջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները (1902 թ.-ին կայազորի մէջ, 1903 թ.-ին՝ քաղաքի մէջ)։ Անոնց միավորի մէջէն 1905 թ.-ին ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպութիւնը՝. 1905 - 1907 թ.-ին ռուսական առաջին հեղափոխությանը Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները արձագանքեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարությամբ անցան 1905 թ.-ի մարտին և ապրիլին դեպոյի մէջ և երկաթուղային հանգույցին մէջ բռնկված բանվորական գործադուլները։ Բոլշևիկներու ղեկավարությամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպված մասնակցեցուն հոկտեմբերյան համառուսաստանյան քաղաքական գործադուլին (1905)։
 
1917 թ.-ի Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ 1917 թ.-ի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ 1920 թ.-ի մայիսին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։ Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի (1920 թ.-ի նոյեմբեր - 1921 թ.-ի մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության հաստատի մէջը։
Տող 261 ⟶ 298՝
 
=== 1926 թվականի երկրաշարժ ===
1926 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Լենինականի մէջ տեղի ունեցավ երկրաշարժ, որը ընդգրկեց քաղաքի կեդրոնական մասը։ Փլվեցան Սուրբ Գևորգ հունական եկեղեցին, տուֆաշեն երկհարկանի գինեկոլոգիական հիվանդանոցը, քաղաքային բանկը, Տիգրանովների տունը։տունը։։<ref name=erkrasharj_1926_1>{{cite web|url=http://www.mathnet.ru/links/7e524ce3f452d28eeb8cbf212801c768/im5500.pdf |title=1926 թ.-ի Լենինականյան երկրաշարժ |date= |accessdate=2013 Հոկտեմբերի 13}}</ref> Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկութիւններտեղեկություններ չիկանչկան, բայց զոհերի թիվը կըհասնում հասնէրէր 300-ի։<ref name=erkrasharj_1926_2>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1499596 |title=Землетрясение в Армении |date= |accessdate=2013 Հոկտեմբերի 13}}</ref>
Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկութիւններ չիկան, բայց զոհերի թիվը կը հասնէր 300-ի։
 
=== Սպիտակի երկրաշարժը ===
Տող 267 ⟶ 305՝
1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
 
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվածէր։<ref name=erkrasharj_1>{{cite web|url=http://katastroffi.narod.ru/zemletryaseniya/z-armeniya88.html |title=Землетрясение в Армении в 1988 году |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մեջմէջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
 
Փրկարարական տեխնիկայի խիստ պակաս կար։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանի մէջ ազգաբնակչության և փրկարարների ջանքերով փլատակներէն, զոհված կամ կենդանի, հանված է ավելի քան 45000 մարդ, որոնցմէ հոսպիտալացված է 12500 մարդ:<ref name=erkrasharj_2>{{cite web|url=http://www.nssp-gov.am/spitak.htm |title=1988թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր 1945 թ. Հիրոսիմայի վրա նետված ռի մէջբի նման տասը ատոմային ռի մէջբերի պայթիւնի ուժգնությանը։ Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվցավ Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։<ref name=erkrasharj_3>{{cite web|url=http://news.am/arm/news/84639.html |title=Հայաստանը հիշում է Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի զոհերին |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
 
Դեկտեմբերի 8-ին Գյումրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրերի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ դեկտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։
Տող 279 ⟶ 318՝
Հայաստանին օգնության ձեռք մեկնեցին շուրջ 113 այլ երկրներ և 7 միջազգային կազմակերպութիւններ։ ԽՍՀՄ փրկարարներու հետ համատեղ փրկարարական աշխատանքներուն մէջ կը մասնակցէին ամերիկացիներ, անգլիացիներ, իտալացիներ, գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ, չեխեր, լեհեր, նորվեգացիներ, շվեդներ, արաբներ, հարավսլավացիներ և այլոք։ Ընդհանուր առմամբ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին շուրջ 2000 մասնագետ։
 
1988 թվականին Երևանի մատույցներուն մէջ զոհվեցան հայ ժողովուրդին օգնութիւն շտապող հարավսլավացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատվին Գյումրիի Գորկու զբոսայգի մէջ կանգնեցվածէ հուշակոթող։ Հարավսլավացի օդաչուներու նման Գյումրիի մէջ զոհվեցան խորհրդային զինծառայողները։<ref>[http://www.navasardtours.com/%D5%BD%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%AB-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%AA%D5%AB-%D5%A6%D5%B8%D5%B0%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B0%D5%AB%D5%B7%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%AB-%D6%85/#.UnvXQHC8DuE Սպիտակի երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օրվա մասին navasardtours.com կայքում]</ref>
 
 
Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց թվուիր նաև հայազգի աշխարհահռչակ դերասան և երգահան Շառլ Ազնավուրը, որը հետօ մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանվեր գործնեութիւնը։ Մեծն շանսոնյեի արձանը հիմա կանգնեցված է Գյումրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գյումրիի մէջ կառուցվեցան Ավստրալիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացմանը ներկա կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը։
Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց թվուիր նաև հայազգի աշխարհահռչակ դերասան և երգահան Շառլ Ազնավուրը, որը հետօ մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանվեր գործնեութիւնը։ Մեծն շանսոնյեի արձանը հիմա կանգնեցված է Գյումրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գյումրիի մէջ կառուցվեցան Ավստրալիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացմանը ներկա կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը։<ref name=hayoc_patmutyun_8>«Հայ պատմություն. 8-րդ դասարանի դասագիրք» Երևան Լույս, 2000, էջ 112-114։</ref>
 
Հայաստանի անկախութիւնէն հետօ օտարերկյա շինարարները լքեցին Գյումրին և այն շուրջ 20 տարի մնաց ավերակներու մէջ։ Երբեմնի հզոր արդյունաբերական քաղաքի մէջ 2013 թվականի դրությամբ ընդամենը մի քանի գործարաններ կ՛աշխատին՝ այն ոչ լրիվ ուժով։ Վերանորոգվել և վերականգնվածէն Գյումրիի գլխավոր փողոցներուն հարակից շենքերը։ Ամբողջովին վերակառուցվածէ Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շենքերը և կառուցվածէ նոր 58-րդ կամ Անի թաղամասը՝ իր Սուրբ Հակոբ եկեղեցիով։
 
3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված Գյի մէջրու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հին եկեղեցին անուշադրության մատնված է։ Երկրաշարժէն հետօ այն մեծ վնասվածքներ կրած էր, բայց չէր փլվել։ Լրացուցիչ հենասյուներ ավելացածէին, որպեսսզի հետօ այն վերականգնվի։ Բայց այդպեսալ վերականգման աշխատանքեր չսկսեցան և եկեղեցին փլուզվեց 2003 թվականին։
 
== Գյումրի ==
 
Հայաստանի անկախացի մէջէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ Կի մէջայրիիԿումայրիի, իսկ այնուհետև 1992 թ.-ին վերանվանվեցաւ Գյումրիի։ 1988 թ.-ի աղետալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գյումրիի տնտեսութիւնը։ Փակվեցան կամ իրենց գործնեութիւնը գրեթե դադարեցրեցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանվորներ մնացին անգործության մատնված և քաղաքը աստիճանաբար վերածվեծ շուկայական մեծ քաղաքի։ 1995 թ.-ի դրությամբ քաղաքի մէջ 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծվեցաւ նախկին սառանարանի գործարանի, իսկ մյուսը նախկին՝ միկրոշարժիչներու գործարանին դիմացը՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։
 
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված գի մէջարներու հաշվին։ 2013 թ.-ին Գյումրին արդեն գրեթե զուրկ է ավերակներէն։ Քաղաքը բարեկարգվածէ։ Վերանորոգված և հիմա կ՛աշխատի Գյումրիի Կինոհոկտեմբերը։ Քաղաքի նախկին Կիրովի փողոցը բարեկարգված է և անվանափախված է Ռիժկովի ճեմափողոցի։ Կառուցված է Գյումրիի քաղաքապետարանի նոր շենքը, որ կը գտնուի Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Վերականգնված են քաղաքի գլխավոր փողոցները։
 
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը ըլլալէն հետօ կը վառվին Քաղաքապետարանի և Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիի լույսերը։ Եկեղեցիի լուսավորման համար ծախսվածէ 20 000 դոլարին համարժեք գի մէջար։
2013 թ.-ի հունիսի 30-ին Գյումրին հռչակվեց ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Այն նշվեցաւ մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեցաւ գեղեցիկ հրավառությամբ։<ref name=aph_mayraqaxaq>{{cite web|url=http://armenianow.com/hy/arts_and_culture/47337/armenia_gyumri_cis_cultural_capital |title=Գյումրին պաշտոնապես հայտարարվել է 2013-ին ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
== Բնակչութիւն ==
Բնակչության 94,8%-ը հայեր են։ Կ՛ապրին նաև ռուսեր, քուրդեր, հույներ։ 1831 թ.-ին ուներ 3444, 1914 թ.-ին՝ 51316։ 1926 - 1978 թթ.-ին բնակչութիւնն ավելացած է մոտավորապես 5 անգամ։ 1977 թ.-ին ժողտնտեսության տարբեր բնագավառներուն մէջ զբաղված էր շուրջ 80 000 մարդ։ Բնակչության թվաքանակը խիստ կերպով նվազած է 1926 և 1988 թթ.-ի ավերիչ երկրաշարժերու պատճառով։ Ըստ 2011 թ.-ին անցկացված մարդահամարի պաշտոնական արդյունքներու՝ քաղաքի բնակչության թիվը կը կազմէ 145929 մարդ։
 
Գյումրիի ազգաբնակչության փոփոխութիւնը.
{| class="wikitable"
Տող 366 ⟶ 408՝
1936 թ.-ից Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարի մէջ հանրապետության լեռնային շրջաններին։
Գյումրիուիին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվուի Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ 1980 թ.-ի դրությամբ գործուիր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։
Ներկայի մէջս տնտեսության մեջմէջ առանձնանի մէջ են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
 
=== Տրանսպորտ ===
Տող 453 ⟶ 495՝
Գյումրին Հայաստանին տված է մշակույթի այնպիսի մեծագույն գործիչներու, որոնցից են գրողներ Հովհաննես Շիրազը, Ավետիք Իսահակյանը և դերասան Մհեր Մկրտչյանը։
 
2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիի մէջ նշվեց «Գյի մէջրու օր» տոնակատարութիւնը, վերջին անգամ այս տոնը նշվածէ 2013 թ. հոկտեմբերի 13-ին:<ref>[http://shirak.gov.am/news/item/2011/10/22/gyumruor/ ԳՅՈՒՄՐՈՒ ՕՐ ՏՈՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, Շիրակի մարզպետարանի կայում]</ref>, վերջին անգամ այս տոնը նշվել է 2013 թ. հոկտեմբերի 13-ին <ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/media-center/announcements/274-10102013 Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք]</ref>
 
=== Ճարտարապետութիւն ===
Գյումրին հայտնի է իր ուրույն ճարտարապետությամբ։ Գյի մէջրվա ճարտարապետութիւնը իր ոճը վերցրած է Կարսէն, և բավականանին նմանատիպ շինութիւններ կարելի է գտնել այդ երկու քաղաքների միջև։ Գյումրիի շինութիւններէն շատերը քանդակազարդէն, ունին աղեղնաձև կամարներով եզերվող լուսամուտներ և մուտքեր։ Շինութիւնները հիմնականը կառուցվածէն սև և կարմիր տուֆով։
Գյումրիի տարածքի հնագույն ճարտարապետական հուշարձաններէն է պեղի մէջներով հայտնաբերված 7 դարի Դպրեվանք քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին, որ ունի պայտաձև հատակագծով Ավագ խորան՝ երկու կողմերուն ուղղանկյուն ավանդատուներ, արլևելյան ճակատը զարդարված է «հայկական խորշերով», միակ մուտքը հարավեն է։ Եկեղեցիի շուրջը եղած է Կի մէջայրիԿումայրի հին բնակավայրը՝ փողոցներու անկանոն ցանցով, կիսագետնափոր և մեկ հարկանի բնակելի տուներով։
 
=== Քաղաքաշինութիւն ===
Հայաստանը Ռուսաստանին միանալէն հետօ Կի մէջայրինԿումայրին կառուցապատվածէ ռուսական առաջադեմ քաղաքաշինական սկզբունքներով։ Գյումրի և Ախուրյան գետերի միջև՝ բարձունքի վրա սրբատաշ սև տուֆէն կառուցված է աշտարակավոր պարսպապատ ամրոց, որ ուներ զինանոց, տնտեսական շենքեր, 15 000 կայազորի համար զորանոց և գմբեթավոր եկեղեցի։ Բերդը ուներ չորս դարպաս՝ Երևանի, Թիֆլիսի, Կարսի, Ախալքալաքի։
 
1828 թ.-ից հետօ, երբ բնակչութիւնը զգալիորեն աճածէ Կարինից (Էրզրի մէջ), Բայազետից, Կարսից ու այլ վայրերից գաղթած հայերի հաշվին, շինարարութիւնը նոր թափ առած է, կառուցվածէն եկեղեցիներ, հանրային շենքեր ու մասնավոր տներ, որոնք այսօր ալ հիացմունք կը պատճառէն իրենց բարձր արվեստով։ Ռուսական կայազորի մշտական առկայութիւնը ևս ազդածէ քաղաքաշինության զարգացման վրա։
 
1837 թ.-ին կը կազմվուի բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը։ Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալված է հին Կի մէջայրիէնԿումայրիէն դեպի արևելյան ազատ տարածության վրա։ Չնայած բարդ ռելիեֆին, քաղաքը կը կառուցապատվուիր կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով։ Հյուսիսից-հարավ և արևելքից-արևմուտք ձգվող փողոցներու ուղղանկյուն ցանցով քաղաքը կը բաժանվէր մեծ (100 մ X 150 մ) և փոքր (50 մ X 75 մ) թաղամասերու՝ կառուցված 1 - 2-հարկանի, սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարե տուներով։ Հետագա՝ 1841 թ.-ի և 1845 թ.-ի հատակագծերուն մէջ պահպանված են նախորդ հատակագծման սկզբունքները։ Հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր (2013 թ.-ի դրությամբ՝ Վարդանանց), որմէ ճառագայթվող փողոցներու վրայ կը գտնուէին խանութներ, արհեստանոցներ, վարչական շենքեր և եկեղեցիներ։
 
19 դարի կառույցներէն նշանավորէն Ամենափրկիչ (1858-1876), Սուրբ Աստվածածին (1843 - 1856), Սուրբ Նշան (1876-1885), Սուրբ Գևորգ, «Պատվո բլուրի» (ռուսական) եկեղեցիները։ Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կեդրոնական հրապարակի վրա կառուցած են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը)։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցած է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը։
Տող 470 ⟶ 512՝
Քաղաքաշինական աշխատանքները առավել ծավալված են 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս - Ալեքսանդրապոլ Կարս երկաթուղու կառուցի մէջէն հետօ։ 1872 թ.-ին կազմված գլխավոր հատակագծով քաղաքը ընդարձակվածէ, կառուցապատված են Ալեքսանդրովսկայա (այժմ՝ Աբովյանի), Կարսսկայա (այժմ՝ Սվերդլովի), (այժմ՝ Մաքսիմ Գորկու), Թիֆլիսյան (այժմ՝ Ռուսթավելու), Գրուզինսկայա (այժմ՝ Վահան Տերյանի) փողոցները։ Զորանոցային թաղամասերը կառուցապատված են սև տուֆե, միատիպ երկհարկանի շենքերով։
 
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու հաստատի մէջը։ 1924 թ.-ից քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեցաւ վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով։ 1925 թ.-ին Ալեքսանդր Թամանյանը կազմած է Լենինականի գլխավոր հատակագիծը, որը 1926 թ.-ի երկբաշարժէն հետօ, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927 թ.-ին վերափոխած է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դավիթ Չիսլյանը։ Կազմված է կեդրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի 1930-ական թթ. ստեղծված է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացված են Ինտերնացիոնալ և Կիրովի (այժմ՝ Ռիժկովի) փողոցները։ Մշակվածէ բնակելի երկհարկանի տուներու երեք տիպ, որոնք համապատասխանած են սեյսմիկ պայմաններուն, ժամանակի սոցիալական պահանջներուն, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ)։ Բնակելի շինարարության մեջմէջ կիրառված են տիպային նախագիծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
 
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնված է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է ներկայացի մէջներ բեմադրելու համար։ Բեմադրության սենյակին մէջ սովորաբար դաշնամուր եղած է։ Բացի այդ բամադրության սենյակը կամարի երկայնքով վարագույր ունեցած է, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային ան կը փակվի և բեմականացնողները նախապատրաստվեն։
Տող 489 ⟶ 531՝
Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ են կառուցվել Գյումրիի մէջ (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս ալ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակի մէջ։
 
Գյի մէջրեցի վարպետները շենքեր կառուցած էն Կարսի մէջ, Երևանի մէջ, Էջմիածնի մէջ, Թիֆլիսի մէջ, Բաքվի մէջ։ Անոնց բնատուր արվեստը Ավետիք Իսահակյանը գնահատած է այսպես. «Մեր Գյի մէջրվա վարպետներու ճարտարապետության մեջմէջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակի մէջներ հին մեր՝ Անիի, վանքերու, ճարտարապետական մնացորդներէն, կոթողներէն, մոտիվներ, տրամադրութիւններ, զգացի մէջներ, ձևեր... Գյի մէջրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետներու աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերէն Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են անոնց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները...»։ Եվ պատահական չէ, որ Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցիի տիպարով գյի մէջրեցիները 1858 - 1876 թթ.-ին՝ գրեթե քսան տարի, իրենց քաղաքին մէջ հրաշակերտած են Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ վիթխարի, ներշնչող՝ իր չափերով, և կախարդական՝ իր գեղեցկությամբ։
 
=== Եկեղեցիները ===
Տող 495 ⟶ 537՝
Գյումրի քաղաքը հարուստ է եկեղեցիներով, որոնցմէ շատերը իրար մոտ են։ Ընդհանուր առմամբ ողջ պատմության ժամանակ Գյումրիի մէջ 16 եկեղեցի կառուցված է և մի կաթոլիկ եկեղեցի ալ կը կառուցվի 2013 թ.-ի դրությամբ։ Այդ եկեղեցիներէն 5-ը ռուսական զորամասային եկեղեցիներ են, մեկը՝ հայ կաթոլիկ, մյուսն ալ՝ հունական։
 
Գյումրիի մէջ հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ Դպրեվանքը եղած է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ 7-րդ դարւա կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներեն է, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորէն անցած է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն կը համարվի վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներէն մեկնէ։ Եկեղեցիի մէջ պահված է Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժված է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի (1125–1156) կինը, այնուհետև ս. Խաչը տեղափոխած են Վրաստանի Վարձիա վանքը։ Եկեղեցին քանդված է ռուսական ամրոցի կառուցման պատճառով։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://lusamut.net/level2_.php?id=90&id_2=931&cat_=6&s=3 |title=Դպրեվանք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>
 
Գյումրիի մէջ եկեղեցաշինությունը մեծ թափ առած է 19-րդ դարուն և անոնց մեծ մասը հասած է մեզ։ Անոնք բոլորն ալ հայկական եկեղեցաշինության վառ նմուշներ էն։
 
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարէ։ Եկեղեցիէն առաջ հոն եղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնված էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ կըւ երևի։ Եկեղեցին գործած է անգամ Սովետական Միության տարիներուն, երբ Հայաստանի մէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ մը տուժած է։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակին մէջ։<ref name=Yot_verq>{{cite web|url=http://www.building.am/arm/page.php?id=382 |title=Յոթ Վերք Եկեղեցի, Գյումրի, Հայաստան |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref><ref name=Yot_verq_church>{{cite web|url=http://www.findarmenia.com/arm/sights/yot-verk |title=Սուրբ Աստվածածին Յոթ Վերք եկեղեցի |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref>
 
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է 1869-1874 թթ.-ին։ Այն ևս կը գտնուի Գյումրիի Վարդանանց հրապարակի մէջ՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիին դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանուի Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին կը համապատասխանի իր բնօրինակին, բայց նախշերի առի մէջով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվածէ քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդումը ըրած է Դրմփոնց աղան, որը խոստացածէր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։[20]<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://surbhakobgyumri.blogspot.com/p/blog-page_7.html |title=Գյումրիի եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գացածէ Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ ըլլայ բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներուն եղեղեցին փորձած են քանդել։ Այն պայթեցուցածէն, հետօ ալ փորձածէն քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն մնացած է և այն վերածվածէ համերգասրահի։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժէն եկեղեցին փլվածէ և կանգուն մնացածէ միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-ի դրությամբ դեռ վերանորոգուի։ Եկեղեցիին մէջ նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվածէն Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
 
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքին մէջ։ Եկեղեցին կառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկիզբէն այն անվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնվածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղի մէջ՝ որտեղ և կը գտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայի մէջ ժողովրդի կողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցին վերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհված են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվածէ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
Տող 507 ⟶ 549՝
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվածէ, բայց չէ փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես ալ չեն վերանորոգած։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայած անոր շատերը կայցեէն եկեղեցին և մոմ կը վառէն։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես ալ կը մնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին կը գտնուի Ջիվանի փողոցի մէջ։
 
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվածէ 2002 թ.-ին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասի մէջ։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կեդրոնէն ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ճարտարապետ Բաղդիկ Արզի մէջանյանի նախագիծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցմէ զանգակատուներէն։ Այն իր չափերով գերազանցուի քաղաքի գլխավոր եկեղեցիին՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններուն կրնաան մասնակցիլ 500 հավատացյալներ։<ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref><ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվածէ 2008 թ.-ին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրի մէջ (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվածէ Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ Տարածքի մէջ կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին կը գտնուի սիրամարգերու մեծավանդակը։
 
Ալեքսանդրապոլի տարիներուն քաղաքի մէջ կառուցվածէ մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք կը գտնուին ռուսական զորամասերուն մէջ։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմէն ստացածէ Պլպլան ժամ անվանի մէջը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվածէ 1877-1878 թթ.-ին և օծվածէ 1886 թ.-ին։ Այն կը գտնուի «Պատվո բլուրի»։ 2011 թ.-ին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգված և բարեկարգվածէն։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվածէ ռուս-թուրքական պատերազմի մէջ տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսի մէջ կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։<ref name=plplan_jam>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/moreCulture/8 |title=Գյումրի. Պատվո բլուր |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներքն այժմ կանգուն է միայն երկուքը։ Անոնք տուժած են 1988 թ.-ի կործանարար երկրաշարժէն, բայց հետագայի մէջ վերանորոգվածէն և գործի մէջ են։
 
Գյումրիի մէջ մյուս եկեղեցիներէն են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը կը գտնուի Բուսաբանական այգիին մէջ, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը կը գտնուի Ֆրանց Վերֆելի հրապարակին մէջ։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/churches |title=Գյումրու եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներեն եղած է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հունական եկեղեցին, որ գտնուածէ Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմացը՝ ներկայիս Շահի մէջյանի արձանի մոտիկ գտնուող առևտրական շենքերուն մէջ։ Եկեղեցին փլվածէ 1926 թ.-ի կործանարար երկրաշարժէն։
 
<gallery perrow=5 caption=>
<centre><gallery>
Պատկեր:Gexconc_jam_69.JPG| Գեղցոնց ժամի (եկեղեցու) կանգուն մնացած խորանը
Պատկեր:Խաչքարներ Գյումրիի Ամենափրկիչ եկեղեցու բակում 02.JPG|Խաչքարեր Ամենափրկիչ եկեղեցու բակում
Պատկեր:Գյումրիի Ամենափրկիչ եկեղեցի 20.JPG|Ամենափրկիչ եկեղեցու խորանի զարդաքանդակներ
Պատկեր:Khacqar near Surb Nshan in Gyumri 02.JPG|Խաչքար Սուրբ Նշան եկեղեցու բակում
Պատկեր:Գյումրիի Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի 08.JPG|Աղբյուր Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցու բակում
</gallery>
 
=== Բերդերը ===
Տող 520 ⟶ 571՝
«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է 1830-ականներուն և ավարտված է 1864 թ.-ին։ Բերդը հիմա կը պատկանի ռուսական բանակին։
 
ԵրկիիԵրկու բերդերէն ոչ մեկը ռազմական գործողություններու չէ մասնակցած, այլ լոկ ծառայած են թշնամիին սաստելու համար։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://www.asparez.am/news-hy/sev_berd-hy/ |title=Գյումրիի Սև բերդը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>
 
 
=== Ճարտարապետական արժեք ներկայացնող շենքերը ===
 
Ալեքսանդրապոլի բնակելի տուները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, 19-րդ դարի 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տուները հիմնականը կը կրկնուէին Շիրակի ժողովրդական բնակարանի հորինվածքը։ Անոնք «կոմպլեքս» տուներ էին, բաղկացած «հազարաշեն» ծածկով գլխատնէ, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակներու հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակին շուրջ և ամփոփված միասնական ծավալի մեջ։մէջ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցվածէն 1 - 2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքէր, որոնք կը բաժանուին սենյակներու միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խումբի։ Սև սրբատաշ տուֆե տուները բակի կողմէն ունին պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ։
 
Ճակատները աչքի կինան կատարման բազմազանությամբ, որը ստացված է դեկորատիվ հարդարանքին մէջ կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարաններու ընդգծումով։
 
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու (1873), Ավագյաններու (1880), Քեշիշյաններու (1886) տները։տուները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը (1872, վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը (1865 - 1867)՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը (1905), օրիորդաց գիմնազիան (1906)։
 
=== Արհեստները և արվեստները ===
Քաղաքին մէջ արհեստագործությունը սկիզբ առած է հնագույն ժամանակներէն։ Այդ հանգամանքի հաստատումն է 1930-ական թթ. քաղաքի հարավային մասին մէջ, միսի-պահածոներու կոմբինատի կառուցման տեղը, հազարամյակներէն եկող հալոց-ձուլարանի հայտնաբերումը։ Դարեր անց ձևավորված է արվեստագործությունը, որի վկայություններենէն VII դարի խաչքարերը, գտնուած քաղաքի շրջագծին մէջ, Ախուրյանի մոտիկ և 1837 թ.-ին կառուցված հռչակավոր Սև Ղուլ բերդին մէջ։
 
Գյումրվա արհեստներն ու արվեստները համաձույլ հանդես եկած էն շատ հաճախ։ Այդ երևույթը նկատելի է ճարտարապետության, քարգործության (առանձնապես՝ գերեգմանաքարերի կերտման մէջ), փայտագործության, արծաթագործության, հատկապես՝ ոսկերչության, ապա՝ պղնձագործության, գորգագործության, ժանյակագործության, երկաթագործության և մի շարք ուրիշ ոլորտներուն մէջ։ Գրեթե անհնարին է գտնել հին գյումրեցիների մի տուն, մի գերդաստան, որտեղ տվյալ արհեստն ու արվեստը միայն մեկի զբաղմունքը եղած ըլլան։
 
Հաճախ գերդաստանները կոչված են արհեստներու անուններով՝ Մազմընենք (Մազմանյանները), Ղույումչոնք (Ղույումչյանները-Ոսկերչյանները), Փախըրջոնք (Պղնձագործենք), Դամըրչոնք (Երկաթագործենք), Ցափուջոնք (Որմնադիրենք), Խըզարջոնք (Մղոցողենք), Ֆայտոնջոնք (Կառապանենք-Կառագործենք)։ Մի այդպիսի գերդաստան է Տարախչոնց գերդաստանը, որը տվել է ոսկերիչ վարպետներու չորս սերունդ, ընդգրկել գրեթե դար ու կես։ Տոհմապետը Մարտիրոսն է, որի պատրաստած ոսկեզօծ արծաթե գավը Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին մէջ Ոսկե մեծ մեդալի արժանացած է 1889 թ.-ին։ Հայտնի էր նաև նրա որդին՝ Մաշտի Գուրգենը (1897 - 1943)։ Եղիշե Չարենցը Գուրգենին համարել է «առաջնակարգ վարպետ-ոսկերիչ»։ Գուրգեն Տարախչյանը քանդակել-փորագրել է Խորհրդային Հայաստանի առաջին շքանշաններն ու կրծքանշանները, որոնցմէ մի քանիսի բնօրինակները, մեծարվեստ հոր գործիքների, կաղապարների և առանձին կերտվածքներու հետ, կը պահուին իրենց տան՝ թանգարանի վերածված սենյակի մը մէջ։ ճանաչված ոսկերիչ վարպետ է Տարախչյանների չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչը, Գուրգենի կրտսեր որդին՝ Օնիկ (Հովհաննես) Տարախչյանը։
 
Հին Գյումրվա արհեստավորներու վարպետությունը պատկերածէն Ավետիք Իսահակյանը «Դարբին Գևորգը» պատմուածքին մէջ, Մ. Արմենը «Հեղնար աղբյուր» վիպակում և ուրիշներ։ Մեծանուն քանդակագործ-գյումրեցի, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովը (1881 - 1952) իր պատանեկության, Գյումրվա հմուտ վարպետների ձեռքին տակ ստեղծագործական նախնական քայլերու մասին հետագայում պատմած է. «Տուն մը կը շինէինք։ Տան տերը ցանկացավ մուտքի կամարին քանդակել տալ մի աղավնի։ Վարպետս գործը ինձ հանձնեց։ Քանդակեցի աղավնին։ Քանդակեցի կարմիր քարէ։ Տարա վարպետիս։ Նայեց-նայեց, նետեց աղավնիս քարերուն, փշուր-փշուր արեց, ի՝նչ կը շինես։ Բան շինե, բան։ Այդպես կրկնվեցաւ մի քանի անգամ։ Վերջը, երբ վախվխելով հարցուցի, թե ի՞նչը չի հավնիր, նկատեց, էմպես պըտի շինես, օղուլ, օր տեսնողը գիտենա, թե՝ էս է, յա նոր է իջե երկընքեն, յա էս է՝ երկինք պըտի թըռնի... Հետօ գացի շատ երկրներ, ծանոթացա արվեստների տեսություններուն, բայց ոչ մի բան չկարողացավ մոռացնել տալ քանդակագործական արվեստի կոչման՝ քարի կենդանացման այն խորունկ հայտնագործությունը, որ ադամանդի բյուրեղացմամբ կատարած էր գյումրեցի վարպետս»։
Այսօրվա Գյումրիի շքեղացման՝ հոյակապ շենքերու, հրապարակներու, փողոցներու, պողոտաներու, հուշարձաններուն մէջ կենդանի է մեծարվեստ նախորդների թողած ավանդույթը։
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Գիւմրի» էջէն