Ուիքիփետիա

«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 63.
}}
 
'''Գյումրի''', (մինչև [[1837]]-ը՝ Գյումրի, [[1837]]-[[1924]] թթվականներ-ուն՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], [[1924]]-[[91]] թվականներ-ուն՝թվականներուն՝ [[Լենինական]]), բնակչության քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ Հայաստանի[[Հայաստան]]ի Հանրապետության երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի [[հյուսիս]]-արևմտյան մասը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյան]] գետի ձախ ափին, Երևանէն[[Երևան]]էն 126 կմ հեռավորության վրա։ Տարածքը՝ 3626 հա, [[2012]] թվականներ դրությամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան">{{գիրք
|հեղինակ = Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն
|վերնագիր = Հայաստան Հանրագիտարան
|հղում = https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%BB%D5%B6%D5%A4%D5%A5%D6%84%D5%BD:Armenia_Encyclopedia.djvu
|հրատարակություն =
|պատասխանատու =[[Հովհաննես Այվազյան]]
|վայր = Երևան
|հրատարակչություն = ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ
Տող 77.
}}</ref>, ծովի մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1840 թ․-էն։
 
Արևմտյան մասը բարձրադիր է՝ կազմված երկու սեղանաձև բարձրունքներէ։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատված, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբ լճագետային ու հրաբխային նստվածքներով։ Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, հունվարինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝ - 35 °C), հուլիսինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղի մէջները 500 մմ են։ կը Գտնուի 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտի վրայ։ Վերջին ուժեղ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1988]] թվականներ-ի դեկտեմբերի 7-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1926]] թվականներ-ի հոկտեմբերի [[22]]-ին։
 
Զինանշանը հաստատվածէ [[2001]] թվականներ-ին։թվականներուն։ Զինանշանի վրայի պատկերներն ունին հետևյալ նշանակութիւնը.
Հովազը Բագրատունիներու զինանշանն է։ Վերջիններիս նստավայրը եղած է [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]ի մարզին մէջ։
 
Կամարը, [[Արագած]] սարը և եկեղեցին կ՛արտահայտէն Գյումրի քաղաքին բնորոշ բնության և ճարտարապետական տարրերը։
 
Լուսավորիչի կանթեղ, ըստ լեգենդի Լուսավորիչի կանթեղն կայրի Արագածի գագաթներու միջև։
 
Շաղուլը կը խորհրդանշէ արհեստները և ճշտապահութիւնը։
 
Ցորենի հասկերը կը խորհրդանշէն լիութիւնը։
 
Գիրքը ու քնարը կը հանդիսանան կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։
 
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարվի նաև մուշուրբան։ [[21]]-րդ դարուն գյի մէջրեցիներունԳյումրեցիներուն քով սովորութիւն էր դարձած է հյուրերուն մուշուրբա նվիրելը (մուշուրբան պղինձե ջրաման է, որուն մէջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։ [[2013]] թվականներ-ին Գյումրիի մէջ կանգնեցվածէ Մուշուրբայի արձանը։<ref name=mushurba>{{cite web|url=http://operativ.am/?p=24581/%D4%B6%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AC%D5%AB-%D5%A7,-%D5%B8%D6%80-%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE-%D4%B3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%82-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BE%D5%B8%D5%B2-%D5%AD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%B7%D5%A8 |title=Զարմանալի է, որ մուշուրբան դարձավ Գյումրիի խորհրդանիշերէն մեկը։ |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>
 
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
 
Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը Խաչ կար և Լուսինի մահիկ, որոնք միմյանցմէ կը բաժանվէին սանդուղքով։ Սանդուղքը կը խորհրդանշէ ան, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորութիւն ընձեռնված է։ Խաչը խորհրդանշածէ [[Արևելյան ՀայաստանըՀայաստան]]ը, իսկ մահիկը՝ [[Արևմտյան ՀայաստանըՀայաստան]]ը, որտեղէն գաղթածէ Գյումրիի բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գյի մէջրուԳյումրիի Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
 
=== Քաղաքի դրոշակը ===
ավագանու կողմէն հաստատվածէ [[2011]] թվականներ-ին։թվականներին։ Ան սպիտակ գույն ունի՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրոշակի մաշտեղը կը գտնվուի կարմիր խաչը՝ հովազի ոսկեգույն պատկերով։ Դրոշակը լայնության և երկարության չափերի հարաբերութիւնը է 1։2-ի։ Դրոշակի վրայի պատկերները ունին հետևյալ նշանակութիւնը.
 
Սպիտակ գույնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, Կարմիր խաչը ժողովրդին հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունյաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգույն հովազը կը խորհրդանշէ Հայաստանի անկախութիւնը և պետականութիւնը։<ref name=Gyumri_symbols>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/symbols-of-gyumri |title=Գյումրու քաղաքապետարան, Պաշտոնական կայք. Գյումրու խորհրդանշանները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>
 
Տող 104 ⟶ 107՝
Գյումրին Հայաստանի Հանրապետության՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնվուի Երևանէն 126 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Շիրակի բարձրավանդակի կեդրոնական մասը, ծովի մակարդակէն 1550 մետր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքին, Ախուրյան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մոտավորապես 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 կիլոմետր, սահմանակից է Փամբակի արևմտյան, Արագածի հրաբխային զանգվածի հյուսիսային ու արևմտյան լեռներին և նախալեռներին։
 
Քաղաքը ունի աշխարագրական հարմար դիրք, որ կը ակոսվի Չերքեզի, Ջաջուռի և ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկված լճագետային և հրաբուխային շուրջ 350 մ հզորության նստվածքներով։ Ուղիղ գծով Գյումրիէն Սև ծով 196 կմ է, իսկ երկաթուղիով մինչև Մոսկվա՝[[Մոսկվա]]՝ 2760 կիլոմետր։ Գյումրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտների մէջ կ՛աճեն ակացիա, թխկենի, հացենի և այլ ծառատեսակներ։
 
=== Կլիմայ ===
Տող 191 ⟶ 194՝
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր Մասիս լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մէջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մէջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թվականներա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մէջ։ Ախուրյանի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
 
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնվածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե Մարմաշենի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիութիւնը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մէջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնվեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնված է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և Փոքր Ասիայ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կումայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու Չերքեզի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող Կումայրի հնավայրին։
 
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև Սարդուրի II-ի (մ.թվականներա. 764-735 թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մէջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
 
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մէջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կի մէջ, գի մէջ բառերը ունին կույտ, խի մէջբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախի մէջբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.թվականներ XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կի մէջրին, բարբառային Գի մէջրի ձևով ունի Գյումրի, Գի մէջբրի, Գյի մէջբրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի թագավորության վերացի մէջէն (մ.թվականներա. 590 թ) հետօ Կումայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ Երվանդունիներու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելութիւններու, իհարկե, նաև Արարատյան դաշտի, Արմավիր մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ Կումայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը<ref name=Kumayri/>։
Տող 239 ⟶ 244՝
== Ալեքսանդրապոլ ==
=== Ռուսական մուտքը Գյումրի. 19-րդ դարու ռուս-թուրքական պատերազմները ===
Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին 1804 թ.-ի մայիսի 29-ին։ Անցնելով Լոռի-Փամբակով, անոնք մտան Շիրակ և բանակեցին Գյումրիէն մոտավորապես 18 կմ հեռու տեղ մը։ Հունիսի 10-ին Փոքր Զարաքիլիսա (Ազատան) գիւղին մոտիկ անոնք ընդհարվեցան պարսիկներու հետ և հաղթեցին։ Ռուսներուն կը զորակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջէին նաև գյի մէջրեցիները։Գյումրեցիները։ Նույն ժամանակ ռուսական զորքը գրավեց Գյումրին, գերութիւնէն ազատեց 400 հայ ընտանիք։
 
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը (1804 - 1813 թթ)։ 1804 թ.-ի հունիսի 12-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, գեներալ Ցէնիանովի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ Հունիսի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, Ապարանի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեց։աւ Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
Տող 258 ⟶ 263՝
 
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ.-ի հուլիս 16-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորի մէջներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
 
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն 1827 թ.-ի օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մէջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրի մէջ (1827 թ., օգոստոս)։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թ.-ի սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։
 
Տող 266 ⟶ 272՝
Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացի մէջը Ռուսաստանին։ Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ 1828 թ.-ին Թիֆլիսի զինվորական նահանգապետի կողմէն Անդրկովկասի մէջ գլխավոր հրամանատար Իվան Դիբիչին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կլինի Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ Կովկասյան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել Կարս քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և Տրապիզոնի վիլայեթի թուրքական և քրդական զորամիավորի մէջները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակի մէջը։
 
1828 թւականի հունիսի 14-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ Տիգնիս գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացի մէջը։ Ռուսական զորքին մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև գյի մէջրեցիները։Գյումրեցիները։ Անոնց է Դիլոն Կարսի վրա ռուսերու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ Հունիսի 28-ին մեկ այլ գյի մէջրեցիԳյումրեցի ռազմիկ՝ Ղուկաս Մելքոևը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ Հունիսի 23-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն 1828-1829 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ Ադրիանապոլսի պայմանագիրով (1829 թ., սեպտեմբերի 2)։ 1830 թ.-ին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ Էրզրի մէջէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։
 
[[Պատկեր:Old Gyumri 03.PNG|մինի|աջից|250px|Հին քաղաքի տեսքը]]
Տող 289 ⟶ 295՝
 
== Լենինական ==
[[Պատկեր:Gyumrii Ankaxutyan hraparak 02.jpg|մինի|աջից|250px|Նախկին Լենինի՝ այժմ Անկախության հրապարակը]]
 
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մէջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները (1902 թ.-ին կայազորի մէջ, 1903 թ.-ին՝ քաղաքի մէջ)։ Անոնց միավորի մէջէն 1905 թ.-ին ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպութիւնը՝. 1905 - 1907 թ.-ին ռուսական առաջին հեղափոխությանը Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները արձագանքեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարությամբ անցան 1905 թ.-ի մարտին և ապրիլին դեպոյի մէջ և երկաթուղային հանգույցին մէջ բռնկված բանվորական գործադուլները։ Բոլշևիկներու ղեկավարությամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպված մասնակցեցուն հոկտեմբերյան համառուսաստանյան քաղաքական գործադուլին (1905)։
[[Պատկեր:Mayisyan apstambneri hushardzan Gyumrium 02.jpg|մինի|ձախից|250px|Մայիսյան ապստամբների հուշարձանը]]
 
1917 թ.-ի Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ 1917 թ.-ի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ 1920 թ.-ի մայիսին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։<ref>{{cite book|last=King|first=Charles|title=The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus|year=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199884322|page=172}}</ref> Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի (1920 թ.-ի նոյեմբեր - 1921 թ.-ի մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության հաստատի մէջը։
 
1921 թ.-ի ապրիլին տեղի ունեցավ կոմունիստական կազմակերպության I քաղաքային կոնֆերանսը, որին մասնակցեցաւ 32 պատգամավոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչև 1930 թ.-ի վարչա-տերիտորիալ բաժանի մէջը, կազմակերպչորեն կը ենթարկվէր համանուն գավառային կազմակերպությանը։ Մինչև 1978 թ.-ի հունվարը կայացածէ կազմակերպության 29 կոնֆերանս։ 1978 թ.-ի հունվարի 1-ի դրությամբ կը գործէր 250 սկզբնական կուսակցական կազմակերպութիւն՝ 8783 կոմունիստով, և 220 ԼԿԵՄ կազմակերպութիւն՝ 26967 կոմերիտականով։
Տող 302 ⟶ 308՝
 
=== Սպիտակի երկրաշարժը ===
[[Պատկեր:1988 Spitak earthquake - Collapse of Floors, Leninakan, Armenia.tif|մինի|աջից|250px|Փլատակներ]]
 
[[Պատկեր:Erkrasharji hushardzan 01.jpg|մինի|աջից|250px|Երկրաշարժի զոհերի հուշարձան]]
1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
 
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվածէր։<ref name=erkrasharj_1>{{cite web|url=http://katastroffi.narod.ru/zemletryaseniya/z-armeniya88.html |title=Землетрясение в Армении в 1988 году |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
 
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մէջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
 
Տող 498 ⟶ 506՝
 
=== Ճարտարապետութիւն ===
[[Պատկեր:Gyumri building 13 c.jpg|մինի|աջից|250px|Քաղաքի հին շենքերից]]
Գյումրին հայտնի է իր ուրույն ճարտարապետությամբ։ Գյի մէջրվա ճարտարապետութիւնը իր ոճը վերցրած է Կարսէն, և բավականանին նմանատիպ շինութիւններ կարելի է գտնել այդ երկու քաղաքների միջև։ Գյումրիի շինութիւններէն շատերը քանդակազարդէն, ունին աղեղնաձև կամարներով եզերվող լուսամուտներ և մուտքեր։ Շինութիւնները հիմնականը կառուցվածէն սև և կարմիր տուֆով։
[[Պատկեր:Old Gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Պոլոզ Մուկուչ գարեջրատունը]]
Գյումրին հայտնի է իր ուրույն ճարտարապետությամբ։ Գյումրվայ ճարտարապետութիւնը իր ոճը վերցրած է Կարսէն, և բավականանին նմանատիպ շինութիւններ կարելի է գտնել այդ երկու քաղաքների միջև։ Գյումրիի շինութիւններէն շատերը քանդակազարդէն, ունին աղեղնաձև կամարներով եզերվող լուսամուտներ և մուտքեր։ Շինութիւնները հիմնականը կառուցվածէն սև և կարմիր տուֆով։
Գյումրիի տարածքի հնագույն ճարտարապետական հուշարձաններէն է պեղի մէջներով հայտնաբերված 7 դարի Դպրեվանք քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին, որ ունի պայտաձև հատակագծով Ավագ խորան՝ երկու կողմերուն ուղղանկյուն ավանդատուներ, արլևելյան ճակատը զարդարված է «հայկական խորշերով», միակ մուտքը հարավեն է։ Եկեղեցիի շուրջը եղած է Կումայրի հին բնակավայրը՝ փողոցներու անկանոն ցանցով, կիսագետնափոր և մեկ հարկանի բնակելի տուներով։
 
Տող 516 ⟶ 526՝
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնված է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է ներկայացի մէջներ բեմադրելու համար։ Բեմադրության սենյակին մէջ սովորաբար դաշնամուր եղած է։ Բացի այդ բամադրության սենյակը կամարի երկայնքով վարագույր ունեցած է, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային ան կը փակվի և բեմականացնողները նախապատրաստվեն։
 
[[Պատկեր:Gyumri apartament 23 b.jpg|մինի|աջից|250px|Կարսի ճարտարապետական տարրեր ունեցող առանձնատուն]]
1932 թ.-ին կազմված է Լենինականի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտարապետ Միքայել Մազմանյան), որը կը նախատեսուէր քաղաքի զարգացի մէջը հյուսիսային ուղղությամբ։ Կը պահպանուէր փողոցներու արդեն կազմավորուած ցանցը՝ թաղամասերի խոշորացի մէջով։ Կեդրոնի մէջ կը ստեղծվէր հարավ-հյուսիս առանցքային մայրուղին, որի վրա կը գտնուէին Մայիսյան ապստամբության, Լենինի և Աստղի հրապարակները։ Նախկին «Գորկա» հասարակական այգին վերակառուցվեցաւ կուլտուրայի և հանգիստի զբոսայգու, ստեղծվեցան չորս նոր զբոսայգիներ։
 
Տող 521 ⟶ 532՝
 
1930-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու օգտագործի մէջը աշխուժութիւն մտցուց քաղաքի՝ հիմնականը սև շենքերով փողոցներու և հրապարակներու ճարտարապետական կերպարին մէջ, իսկ 3 - 4-հարկանի հասարակական շենքերու կառուցի մէջը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լենինականին։ 1930-ական թթ. կազմավորվեցան Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտարապետական անսամբլը, որուն շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղութիւններու կը պատկանին։ Հրապարակի արևմտյան կողմը կառուցված հյուրանոցի շենքին մէջ (1927, ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ արվածէր կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը։ «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը (1926, ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրին մէջ դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտարապետ Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործութիւններեն է։
 
1920 - 1940-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
[[Պատկեր:Gyumri apartament 12.jpg|մինի|ձախից|250px|Անիի ճարտարապետական տարրեր կրող առանձնատուն]]
 
Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, Կալինինի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն (1952, ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ 1959 - 1961 թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ զարգացի մէջը դեպի հյուսիս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով։ Բարելավվեցաւ փողոցներու ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեցաւ օղակա-շառավղայինու հետ։ 1960-ական թթ. սկսեցաւ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերու (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցի մէջը։
 
Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով։ Կենտրոնական մասի վերակառուցի մէջը կ՛ընթանար հարկայնության բարձրացման և ճարտարապետական հուշարձաններուն ներդաշնակման սկզբունքով։ Քաղաքաշինության հաջողութիւններեն է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որ Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կը կապէ Հաղթանակի պուրակ-պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերու մասը կազմող քառագագաթ Արագածը։ Փողոցի հարավային կողմը տեղադրվածեն բազմասեկցիոն, իսկ հյուսիսը՝ բլոկ-սեկցիաներով բնակելի շենքերը։ Այդ շենքերը, ի տարբերութիւն տիպային բնակելի մյուս տուներուն, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններուն համապատասխան. բաց պատշգամբներու փոխարեն բնակարանները ունին լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով։ Կերպարանափոխվածէ Սայաթ-Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցված են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան)։ Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որ կը գտնուէր Փողոցի կարմիր գիծէն զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրայ, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, անոր արտահայտչականութիւնը կը ստեղծուի քարե պատերու մեծ մակերեսներու և ապակեպատ բացվածքներու հակադրությամբ։
[[Պատկեր:Gyumri building 09.jpg|մինի|աջից|250px|Շենք տեքստիլագործների ավանում]]
 
Քաղաքի ճարտարապետութիւնը իր բնիկ ազգային դրսևորի մէջներով գյի մէջրեցիԳյումրեցի վարպետներուն անունը հռչակած է ամբողջ Կովկասին մէջ։ Այդ համբավը կը խարսխվէր այնպիսի փայլուն կառույցներու վրա, ինչպիսիք են Սուրբ Յոթ Վերքը (1837), Սև ու կարմիր բերդերը, Ամենափրկիչ եկեղեցին, բազմահարկ առևտրական դպրոցը, որը մի ամբողջ թաղ բռնէ (1902), օրիորդաց գիմնազիան՝ նույնպես բազմահարկ (1912), Վանեցյաններու, Խոյեցյաններու բնակելի տուները, հռչակավոր հիմնադիր վարպետ Թաթոս Անտիկյանի (1835 - 1899) երկհարկանի բնակելի տունը, որի նկուղային հարկի մի քանի տասնյակ կշռող ուղիղ, հորիզոնադիր քարե առաստաղը կարելի է համարել ժողովրդական ճարտարապետության մի կենդանի հրաշալիք։
[[Պատկեր:Old Gyumri by Asbed.jpg|մինի|ձախից|250px|Արաքս հյուրանոցի շենքը]]
 
Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ են կառուցվել Գյումրիի մէջ (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս ալ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակի մէջ։
 
Գյի մէջրեցիԳյումրեցի վարպետները շենքեր կառուցած էն Կարսի մէջ, Երևանի մէջ, Էջմիածնի մէջ, Թիֆլիսի մէջ, Բաքվի մէջ։ Անոնց բնատուր արվեստը Ավետիք Իսահակյանը գնահատած է այսպես. «Մեր Գյի մէջրվա վարպետներու ճարտարապետության մէջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակի մէջներ հին մեր՝ Անիի, վանքերու, ճարտարապետական մնացորդներէն, կոթողներէն, մոտիվներ, տրամադրութիւններ, զգացի մէջներ, ձևեր... Գյի մէջրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետներու աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերէն Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են անոնց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները...»։ Եվ պատահական չէ, որ Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցիի տիպարով գյի մէջրեցիներըԳյումրեցիները 1858 - 1876 թթ.-ին՝ գրեթե քսան տարի, իրենց քաղաքին մէջ հրաշակերտած են Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ վիթխարի, ներշնչող՝ իր չափերով, և կախարդական՝ իր գեղեցկությամբ։
 
=== Եկեղեցիները ===
{{Հիմնական|Գյումրու եկեղեցիներ}}
 
Գյումրի քաղաքը հարուստ է եկեղեցիներով, որոնցմէ շատերը իրար մոտ են։ Ընդհանուր առմամբ ողջ պատմության ժամանակ Գյումրիի մէջ 16 եկեղեցի կառուցված է և մի կաթոլիկ եկեղեցի ալ կը կառուցվի 2013 թ.-ի դրությամբ։ Այդ եկեղեցիներէն 5-ը ռուսական զորամասային եկեղեցիներ են, մեկը՝ հայ կաթոլիկ, մյուսն ալ՝ հունական։
 
Տող 541 ⟶ 553՝
Գյումրիի մէջ եկեղեցաշինությունը մեծ թափ առած է 19-րդ դարուն և անոնց մեծ մասը հասած է մեզ։ Անոնք բոլորն ալ հայկական եկեղեցաշինության վառ նմուշներ էն։
 
[[Պատկեր:Gyumri-DCP 5482.JPG|մինի|աջից|250px|Սուրբ Աստվածածին (Յոթ Վերք) եկեղեցին]]
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարէ։ Եկեղեցիէն առաջ հոն եղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնված էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ կըւ երևի։ Եկեղեցին գործած է անգամ Սովետական Միության տարիներուն, երբ Հայաստանի մէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ մը տուժած է։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակին մէջ։<ref name=Yot_verq>{{cite web|url=http://www.building.am/arm/page.php?id=382 |title=Յոթ Վերք Եկեղեցի, Գյումրի, Հայաստան |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref><ref name=Yot_verq_church>{{cite web|url=http://www.findarmenia.com/arm/sights/yot-verk |title=Սուրբ Աստվածածին Յոթ Վերք եկեղեցի |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref>
 
[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին մինչև 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժը]]
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է 1869-1874 թթ.-ին։ Այն ևս կը գտնուի Գյումրիի Վարդանանց հրապարակի մէջ՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիին դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանուի Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին կը համապատասխանի իր բնօրինակին, բայց նախշերի առի մէջով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվածէ քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդումը ըրած է Դրմփոնց աղան, որը խոստացածէր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://surbhakobgyumri.blogspot.com/p/blog-page_7.html |title=Գյումրիի եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գացածէ Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ ըլլայ բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներուն եղեղեցին փորձած են քանդել։ Այն պայթեցուցածէն, հետօ ալ փորձածէն քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն մնացած է և այն վերածվածէ համերգասրահի։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժէն եկեղեցին փլվածէ և կանգուն մնացածէ միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-ի դրությամբ դեռ վերանորոգուի։ Եկեղեցիին մէջ նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվածէն Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
[[Պատկեր:Surb Nshan 01, Gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Նշան եկեղեցին]]
 
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքին մէջ։ Եկեղեցին կառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկիզբէն այն անվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնվածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղի մէջ՝ որտեղ և կը գտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայի մէջ ժողովրդի կողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցին վերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհված են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվածէ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
[[Պատկեր:Gexconc jam 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ Գեղցոնց ժամը]]
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվածէ, բայց չէ փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես ալ չեն վերանորոգած։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայած անոր շատերը կայցեէն եկեղեցին և մոմ կը վառէն։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես ալ կը մնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին կը
գտնուի Ջիվանի փողոցի մէջ։
 
[[Պատկեր:St-Hagop gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Հակոբ Մեծբինեցի եկեղեցին]]
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվածէ, բայց չէ փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես ալ չեն վերանորոգած։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայած անոր շատերը կայցեէն եկեղեցին և մոմ կը վառէն։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես ալ կը մնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին կը գտնուի Ջիվանի փողոցի մէջ։
 
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվածէ 2002 թ.-ին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասի մէջ։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կեդրոնէն ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ճարտարապետ Բաղդիկ Արզի մէջանյանի նախագիծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցմէ զանգակատուներէն։ Այն իր չափերով գերազանցուի քաղաքի գլխավոր եկեղեցիին՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններուն կրնաան մասնակցիլ 500 հավատացյալներ։<ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref><ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
[[Պատկեր:Surb Sargis 02 Gyumri.jpg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Սարգիս մատուռը]]
Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվածէ 2008 թ.-ին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրի մէջ (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվածէ Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ Տարածքի մէջ կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին կը գտնուի սիրամարգերու մեծավանդակը։
 
[[Պատկեր:Gyumri, la Iglesia rusa.JPG|մինի|աջից|150px|Պլպլան ժամը]]
Ալեքսանդրապոլի տարիներուն քաղաքի մէջ կառուցվածէ մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք կը գտնուին ռուսական զորամասերուն մէջ։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմէն ստացածէ Պլպլան ժամ անվանի մէջը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվածէ 1877-1878 թթ.-ին և օծվածէ 1886 թ.-ին։ Այն կը գտնուի «Պատվո բլուրի»։ 2011 թ.-ին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգված և բարեկարգվածէն։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվածէ ռուս-թուրքական պատերազմի մէջ տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսի մէջ կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։<ref name=plplan_jam>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/moreCulture/8 |title=Գյումրի. Պատվո բլուր |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներքն այժմ կանգուն է միայն երկուքը։ Անոնք տուժած են 1988 թ.-ի կործանարար երկրաշարժէն, բայց հետագայի մէջ վերանորոգվածէն և գործի մէջ են։
 
Տող 567 ⟶ 585՝
 
=== Բերդերը ===
[[Պատկեր:Gyumri, el fuerte ruso.JPG|մինի|[[Գյումրու Սև բերդը|Սև բերդը]]]]
 
Գյումրիի մէջ կա երկու կանգուն բերդ։ Գյումրիի Սև և Կարմիր բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցված է 1834 թ.-ին։ Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման Սև բերդի համար ալ ստորգետնյա ուղիներ են կառուցած և բերդէն ճանապարներ էն եղել դեպի Մայր Հայաստան հուշարձանը և «Կարմիր» բերդը։ «Սև բերդը» եղած է պաշտպանական կառույց և ծառայած է որպես զինվորական բանտը։ Գյումրեցիները «Սև բերդին» կ՛անվանէն «Սև Ղուլ»։ Բերդը 2005 թ.-ին պաշտպանության նախարարությունէն գնած է Հայկ Հայրապետյանը՝ փորձելով այն վերականգնել։ Սակայն 5-6 տարի անց Հայրապետյանը մահացած է և 2012 թ.-ի սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներուն բերդը վաճառված է Միսակ Բալասանյանին։ Վերջինս կը պլանավորէ բերդը վերականգնել և զբոսավայրի վերածել, բայց անոր համար 2.5 միլոն դոլարի ներդրում պետքէ։
«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է 1830-ականներուն և ավարտված է 1864 թ.-ին։ Բերդը հիմա կը պատկանի ռուսական բանակին։
Տող 575 ⟶ 593՝
 
=== Ճարտարապետական արժեք ներկայացնող շենքերը ===
[Պատկեր:Hovhannes Shirazi tun tangaran 01.jpg|մինի|աջից|250px|Հովհաննես Շիրազի տուն-թանգարանը]]
 
Ալեքսանդրապոլի բնակելի տուները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, 19-րդ դարի 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տուները հիմնականը կը կրկնուէին Շիրակի ժողովրդական բնակարանի հորինվածքը։ Անոնք «կոմպլեքս» տուներ էին, բաղկացած «հազարաշեն» ծածկով գլխատնէ, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակներու հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակին շուրջ և ամփոփված միասնական ծավալի մէջ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցվածէն 1 - 2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքէր, որոնք կը բաժանուին սենյակներու միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խումբի։ Սև սրբատաշ տուֆե տուները բակի կողմէն ունին պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ։
 
Ճակատները աչքի կինան կատարման բազմազանությամբ, որը ստացված է դեկորատիվ հարդարանքին մէջ կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարաններու ընդգծումով։
 
[[Պատկեր:Gyumri apartament 04 inside.jpg|մինի|ձախից|250px|Գյումրեցու տան բակը]]
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու (1873), Ավագյաններու (1880), Քեշիշյաններու (1886) տուները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը (1872, վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը (1865 - 1867)՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը (1905), օրիորդաց գիմնազիան (1906)։
 
Տող 591 ⟶ 610՝
Հին Գյումրվա արհեստավորներու վարպետությունը պատկերածէն Ավետիք Իսահակյանը «Դարբին Գևորգը» պատմուածքին մէջ, Մ. Արմենը «Հեղնար աղբյուր» վիպակում և ուրիշներ։ Մեծանուն քանդակագործ-գյումրեցի, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովը (1881 - 1952) իր պատանեկության, Գյումրվա հմուտ վարպետների ձեռքին տակ ստեղծագործական նախնական քայլերու մասին հետագայում պատմած է. «Տուն մը կը շինէինք։ Տան տերը ցանկացավ մուտքի կամարին քանդակել տալ մի աղավնի։ Վարպետս գործը ինձ հանձնեց։ Քանդակեցի աղավնին։ Քանդակեցի կարմիր քարէ։ Տարա վարպետիս։ Նայեց-նայեց, նետեց աղավնիս քարերուն, փշուր-փշուր արեց, ի՝նչ կը շինես։ Բան շինե, բան։ Այդպես կրկնվեցաւ մի քանի անգամ։ Վերջը, երբ վախվխելով հարցուցի, թե ի՞նչը չի հավնիր, նկատեց, էմպես պըտի շինես, օղուլ, օր տեսնողը գիտենա, թե՝ էս է, յա նոր է իջե երկընքեն, յա էս է՝ երկինք պըտի թըռնի... Հետօ գացի շատ երկրներ, ծանոթացա արվեստների տեսություններուն, բայց ոչ մի բան չկարողացավ մոռացնել տալ քանդակագործական արվեստի կոչման՝ քարի կենդանացման այն խորունկ հայտնագործությունը, որ ադամանդի բյուրեղացմամբ կատարած էր գյումրեցի վարպետս»։
Այսօրվա Գյումրիի շքեղացման՝ հոյակապ շենքերու, հրապարակներու, փողոցներու, պողոտաներու, հուշարձաններուն մէջ կենդանի է մեծարվեստ նախորդների թողած ավանդույթը։
 
=== Թատրոն ===
[[Պատկեր:Gyumru dramatikakan tatron 01.jpg|մինի|աջից|250px|Դրամատիկական թատրոն]]
Առաջին թատերական ներկայացումը Ալեքսանդրապոլի մէջ [[1865]] թ.-ի [[մայիսի 23]]-ին, թատերասերներու ուժերով, Ա. Մելիք-Հայկազյանի օժանդակությամբ, բեմադրվել է Հ. Կարինյանի «Շուշանիկ»-ը։ Նույն թվականին ռուս թատերասերները ներկայացրած են [[Նիկոլայ Գոգոլ]]ի «Ռևիզոր»-ը։ [[1866]] թ.-ից կազմակերպված է թատերական մասնախումբ։ [[1879]] թ.-ին առաջին անգամ խաղացված է [[Գաբրիել Սունդուկյան]]ի «Պեպո»-ն։ [[1888]] թ.-ին իր փոքրիկ խմբով տեղի թատերասերներու հետ ներկայացումներ տված է [[Պետրոս Ադամյան]]ը։ Հետօ հյուրախաղերով հանդես են եկել Ա. և Ս. Սաֆրազյանները, [[Արամ Վրույր]]ը, Ջաբելը, Գ. Պետրոսյանը, [[Հովհաննես Աբելյան (դերասան)|Հովհաննես Աբելյան]]ը, [[Սիրանույշ]]ը և հայ թատրոնի բազմաթիվ ականավոր դերասաններ։
 
Նախասովետական տարիներուն ներկայացումներ եղած էն տեղական և ռուսական, վրացական, ուկրաինական, ադրբեջանական եկվոր թատերախմբերը։ Թատերական արվեստի զարգացմանը նպաստել են բժիշկ-ռեժիսոր Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը, մանկավարժ-դերասաններ Մ. և Ա. Տեր-Սարգսյանները, Հ. Ղուկասյանը, դերասան-դերասանուհիներ Կ. Քյանդարյանը, Մ. Չարչօղլյանը, Ն. Կիրակոսյանը, Կ. Աբովյանը և ուրիշներ։ Շեքսպիրի դրամատուրգիան առաջին անգամ ներկայացրած է Կ. Գալֆայանը (Համլետ, [[1901]])։ [[1917]] - [[1918]] թթ.-ին ներկայացումներ է տվել Հ. Զարիֆյանի խումբը։
 
Սովետական իշխանության հաստատումէն հետօ թատերական գործը դրված է կայուն հիմքերու վրա։ [[1922]] - [[1928]] թթ.-ին գործած է Ալեքպոլի Քաղլուսվարի դրամատիկական թատրոնը (ղեկավար՝ Ա. Արմենյան), [[1923]] - [[1926]] թթ.-ին՝ Լենինականի օպերա-օպերետային թատրոնը, [[1931]] - [[1936]] թթ.-ին՝ պատանի հանդիսատեսի թատրոնը, [[1928]] թ.-ից՝ Ա. Մռավյանի անվան [[Գյումրիի Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոն|դրամատիկական]], [[1935]] թ.-ից՝ տիկնիկային թատրոնները։
 
[[2013]] թ.-ի դրությամբ վերը նշված թատրոններից Գյումրիի մէջ միայն կը գործէ դրամատիկական թատրոնը։
 
=== Կրթություն ===
[[Պատկեր:Gyumru Arvestneri akadenia 01.jpg|մինի|աջից|250px|Արվեստների ակադեմիայի շենքը]]
XIX դ-ի կեսերուն քաղաքին մէջ գործած է 10 դպրոց ու վարժարան (Արղության, Սահականուշյան և այլն), տպարան (1870-ից)։ [[XIX դար]]ի վերջին և [[XX դար]]ի սկզբին Ալեքսանդրապոլի մէջ գործել են առևտրական, հոգևոր, ծխական, օրիորդաց դպրոցներ, քաղաքային ուսումնարաններ, իգական գիմնազիա։ Սակայն ժողկրթությունը բուռն վերելք է ապրել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունէ հետօ։ [[1977]]/[[1978|78]] ուս. տարիներուն Գյումրին ուներ 68 նախադպրոցական հիմնարկ (7860 երեխա), 36 հանրակրթական ցերեկային (31684 սովորող), 7 երեկոյան (1870 սովորող), 6 գիշերօթիկ (810 սովորող) դպրոց և մեկ ուսումնական կոմբինատ։ Կ՛աշխատէր շուրջ 2 000 ուսուցիչ (հիմնականում բարձրագույն կրթությամբ)։ Ուներ 14 պրոֆտեխնիկական ուսումնարան (5200 սովորող)։
 
[[Պատկեր:Gyumrii tiv 26 dproc 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Թիվ 26 դպրոցը]]
Գյումրիի մէջ կը գտնուին Միքայել Նալբանդյանի անվան [[Գյումրիի մանկավարժական ինստիտուտ|մանկավարժական]] ինստիտուտը, Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Գյումրու մասնաճյուղը, ստացիոնար և հեռակա բաժիններով (բացված է 1959 թ.-ին, շուրջ 3000 ուսանող), հաստոցագործիքա-շինական (676 սովորող), թեթև արդյունաբերության (554 սովորող), երկաթուղային տրանսպորտի (375 սովորող), շինարարական (560 սովորող), դաշտավարական (679 սովորող) տեխնիկումները, Մռավյանի անվան մանկավարժական (346 սովորող), Կարա-Մուրզայի անվան երաժշտական (400 սովորող), բժշկական (954 սովորող) ուսումնարանները, [[Սերգեյ Մերկուրով]]ի անվան նկարչական, [[Նիկողայոս Տիգրանյան]]ի, [[Կոմիտաս]]ի, [[Արմեն Տիգրանյան]]ի, Ա. Բրուտյանի, Շերամի անվ. № 6 երաժշտական (2300 սովորող ու 315 ուսուցիչ) դպրոցները։ Մինչև [[1988]] թ.-ի [[Սպիտակի երկրաշարժ]]ը կը գործէին Մռավյանի անվան [[Գյումրիի Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոն|դրամատիկական]] և տիկնիկային թատրոններ, Հայհամերգ միավորման Լենինականի բաժանմունքն իր գեղարվեստական խմբերով, 5 մշակույթի պալատ (Ե. Սեյանի անվան երկաթուղայինների, տեքստիլագործների, շինարարների, գուլպայի «Արշալույս» արտադրական միավորման և երիտասարդության), 12 ակումբ և տուն (սպայի տուն, ուսուցչի տուն, արվեստի աշխատողների տուն և այլն), պիոներների պալատ, ավելի քան 30 մասսայական գրադարան (անոնցմէ 17-ը միավորված է կենտրոնական միասնական գրադարանային համակարգի մէջ, որի կեդրոնը Ավետիք Իսահակյանի անվան մարզային գրադարանն է), 9 մասսայական և 8 մանկական (ընդամենը 1 320 000 գրքային ֆոնդ, 1978-ի հունվար), 16 կինոթատրոն, երկրագիտական թանգարան, տուն-թանգարաններ ([[Ավետիք Իսահակյան]]ի, [[Բագրատ Ղարիբջանյան]]ի և այլն), որոնց այցելուներուն թիւը տարեկան կը կազմէ մոտ 100 000։
 
Գյումրին ունի Հայաստանի սովետական գրողների (ՀՄԳ) միության բաժանմունք (կը գործէ [[1928]] թ.-էն)։ Տարբեր ժամանակներ անոր կազմին մէջ եղած էն [[Գուրգեն Մահարի]]ն, [[Մկրտիչ Արմեն]]ը, [[Գեղամ Սարյան]]ը, [[Հովհաննես Շիրազ]]ը, Տ. Սիրասը, Աղավնին, [[Ալեքսանդր Արաքսմանյան]]ը, [[Մկրտիչ Կորյուն]]ը և ուրիշներ։ [[1980]] թ.-ի դրությամբ բաժանմունքին մէջ ընդգրկված են ՍՍՀՄ գրողների միության 7 անդամ և 30-ից ավելի երիտասարդ ստեղծագործողներ։
 
Գյումրիի մէջ կը գտնուին ՀՍՍՀ ԳԱ գեոֆիզիկայի ու ինժեներական սեյսմոլոգիայի ԳՀԻ կոնստրուկտորական բյուրոներ, «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցը։ [[1980]] թ.-ի դրությամբ Գյումրին ունեցած է խաղողագործության, գինեգործության ու պտղաբուծության ինստիտուտի հատուկ բաժանմունք։
 
Կը գործէն 30 նախադպրոցական հիմնարկ, 57 հանրակրթական, 9 երաժշտական և արվեստի, 31 մարզային դպրոցներ, 7 պետական և 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական հաստատություններ, Միքայել Նալբանդյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտը, ԵՊՃՀ-ի և ԵՊՏՀ-ի մասնաճյուղերը, ոչ պետական 2 բուհ, 15 գրադարան, 6 հյուրանոց, 15 ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հիմնարկներ, 11 հիվանդանոց, քաղաքային մարզադաշտ, ծածկած լողավազան և ՀՀ հյուսիսային տարածաշրջանի սեյսմիկ պաշտպանության կենտրոնը, ՀՀ ԳԱԱ Երկրաֆիզիկական և ճարտարագիտական սեյսմաբանության ԳՀԻ-ն, Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական և Ալիխանյանի անվան տիկնիկային թատրոնները, հայրենագիտական թանգարանը, Ավետիք Իսահակյանի (1963), Մինաս Ավետիսյանի (1982), Սերգեյ Մերկուրովի (1984), «Կումայրի» պատմամշակութային արգելոցը (1985), Երանուհի և Մարիամ Ասլամագյան քույրերի (1987), Հովհաննես Շիրազի (2003) թանգարանները, Մհեր Մկրտչյանի (2006) տուն-թանգարանը և այլն, 4 հեռուստա և ռադիոընկերություններ, մարզային նշանակության մշակութա-լուսավորչական կեդրոններ։
 
=== ԶԼՄ ===
Գյումրիի մէջ լույս տեսած հետևյալ պարբերականները՝
* «Էմինյան ազգագրական ժողովածու» ([[1901]] - [[1913]]),
* «Ախուրյան» ([[1907]] - [[1915]]),
* «Արագած» ([[1912]]),
* «Գավառի ձայն» ([[1913]]),
* «Նոր կյանք» ([[1917]] թ.-ի հուլիս),
* «Գյուղացիական միություն» ([[1919]]),
* «Ալեքսանդրապոլի լրաբեր» ([[1919]]),
* «Բանվորի խոսքը» ([[1921]]),
* «Կարմիր Շիրակ» ([[1921]] - [[1922]]),
* «Շիրակի ռանչպար» ([[1922]] - [[1923]]),
* «Բանվոր» ([[1923]]-անհայտ),
* «Սուլիչ» ([[1931]]),
* «Երկաթուղային» ([[1931]] - [[1935]]),
* «Ստալինյան ուղեգիր» ([[1935]] - [[1946]]),
* «Հարվածային տեքստիլշչիկ» ([[1930]] - [[1931]]),
* «Մանածագործ» ([[1931]] - [[1959]]),
* «Տեքստիլագործ» ([[1959]]-անհայտ)
* և այլ պարբերականներ։
 
== Գյումրին հումորի քաղաք ==
Գյումրու քաղաքային կենցաղի մէջ մշտապես տեղ գտած էն զվարճախոսու­թյունները։ Գյումրին իր ուրույն ավանդույթներով, կենցաղով և հոգեբանությամբ՝ նաև բարբառով, հայրենասիրությամբ, կատակասիրությամբ, սրամտու­թյամբ, հումորով, անլեգալ դարձվածքներով և ինչու չէ հայհոյանքով, ստեղծել է յուրատեսակ մի միջավայր, որը ծնունդ և սնունդ տված է զվարճախոսություններուն։
 
Գյումրու բանարվեստը տված է տեղական և համահայկական նշանակության մի շարք զվարճախոսներ, որոնց մասին կան բազմաթիվ գրառված նյութերը։ Ամենանշանավոր գյումրեցի զվարճախոսը [[Պոլոզ Մուկուչ]]ն է (Մկրտիչ Ղազարի Մելքոնյան), այլ նշանավոր երգիծախոսներեն էին Ծիտրո Ալեքը, Նալն Կարոն, Սաբի Կարոն, Ջղեր Խաչիկը, Կուժիկը և այլոք<ref>http://www.gyumri.am/gyumris/feature</ref>։
 
1989 թվականին լույս տեսած էն Հրաչյա Իկիլիկյանի «Գյումրին, Պոլոզ Մուկուչը և երգիծական մանրապատումներ» գիրքը, իսկ 2013 թվականին Գագիկ Վարդանյանի «Հումորի հայրաքաղաք՝ Գյումրի» գիրքը, որտեղ տեղ գտած էն տարբեր ժամանակներ Գյումրիի մէջ ապրած հայտնի ու անհայտ սրախոս մարդկանց կատակների ընտրանին։
 
== Գյումրիի հայտնի մարդիկ ==
=== Խորհրդային Միության Հերոսները ===
* [[Աշոտ Ամատունի]]
 
=== Սպորտ ===
* [[Արթուր Պետրոսյան]]
* [[Յուրի Վարդանյան]]
* [[Ռոբերտ Էմմիյան]]
* [[Լևոն Ջուլֆալակյան]]
* [[Տիգրան Մարտիրոսյան]]
* [[Նազիկ Ավդալյան]]
* [[Արա Խաչատրյան]]
* [[Գևորգ Դավթյան]]
* [[Նշան Մունչյան]]
* [[Արթուր Հովհաննիսյան]]
* [[Լևոն Իշտոյան]]
* [[Ալյոշա Աբրահամյան]]
* [[Ֆուրման Աբրահամյան]]
* [[Վարդան Միլիտոսյան]]
 
=== Գրականություն ===
* [[Ավետիք Իսահակյան]]
* [[Հովհաննես Շիրազ]]
* [[Հովհաննես Գրիգորյան]]
 
=== Թատրոն, Կինո ===
* [[Մհեր Մկրտչյան]]
* [[Արտավազդ Փելեշյան]]
* [[Ալբերտ Մկրտչյան]]
* [[Գուժ Մանուկյան]]
* [[Հովհաննես Հովհաննիսյան]]
* [[Լուդվիկ Հարությունյան]]
* [[Անի Պետրոսյան]]
* [[Արտաշես Գյոդակյան]]
* [[Հենրիկ Ալավերդյան]]
* [[Արզո Արզումանյան]]
* [[Ալբերտ Յավուրյան]]
* [[Հրաչյա Մեքինյան]]
 
=== Գեղանկարչություն, Քանդակ ===
* [[Հրաչյա Ռուխկյան]]
* [[Աշոտ Մելքոնյան]]
* [[Էդուարդ Արծրունյան]]
* [[Աշոտ Հովհաննիսյան]]
* [[Սերգեյ Մերկուրով]]
* [[Զավեն Կոշտոյան]]
* [[Ալբերտ Վարդանյան]]
* [[Վահան Թոփչյան]]
 
=== Երգ երաժշտություն ===
* [[Շերամ]]
* [[Լևոն Մադոյան]]
* [[Տիգրան Համասյան]]
* [[Գեորգի Գյուրջիև]]
* [[Արմեն Տիգրանյան]]
* [[Նիկողայոս Տիգրանյան]]
* [[Ազատ Շիշյան]]
 
=== Հումորիստներ ===
* [[Պոլոզ Մուկուչ]]
* [[Ծիտրո Ալեք]]
* [[Ջղեր Խաչիկ]]
 
== Գյումրիի պատվավոր քաղաքացիները ==
Գյումրիի մէջ սահմանված է պատվավոր քաղաքացու կարգավիճակ, պատվավոր քաղաքացիներ գրանցվածէն ակադեմիկոս [[Վիկտոր Համբարձումյան]]ը, նկարիչ [[Մարտիրոս Սարյան]]ը, կոմպոզիտոր [[Արամ Խաչատրյան]]ը, ՍՍՀՄ մարշալ [[Հովհաննես Բաղրամյան]]ը, բանաստեղծ [[Ավետիք Իսահակյան]]ը։
 
Ամբողջական ցուցակն հետևյալն է.<ref name="պատվավոր_քաղաքացիներ">{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/honorary-citizens-of-gyumri |title=Գյումրու պատվավոր քաղաքացիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 14}}</ref>
{| class="wikitable sortable"
|-
!Թիվ !! Անձ !! Մասնագիտություն
|-
| 1964 || [[Մարտիրոս Սարյան]] || նկարիչ
|-
| 1964 || [[Վիկտոր Համբարձումյան]] || ակադեմիկոս
|-
| 1964 || [[Արամ Խաչատրյան]] || կոմպոզիտոր
|-
| 1965|| [[Վալենտինա Տերեշկովա]] || տիեզերագնաց
|-
| 1965|| [[Անդրիան Նիկոլաև]] || տիեզերագնաց
|-
| 1966 || [[Տիգրան Պետրոսյան]] || շախմատիստ
|-
| 1968 || [[Հովհաննես Բաղրամյան]] || մարշալ
|-
| 1968 || [[Արտյոմ Միկոյան]] || ավիակոնստրուկտոր
|-
| 1999 || [[Շահեն Խաչատրյան]] || Հայաստանի ազգային պատկերասրահի տնօրեն
|-
| 2000 || Հովհաննես Օյունջյան || բարերար
|-
| 2000 || Սիմոն Եզնիկ Բալյան || բարերար
|-
| 2000 || Ջոն Հանթսման || բարերար
|-
| 2001 || [[Շառլ Ազնավուր]] || բարերար, երգիչ և բանաստեղծ
|-
| 2001 || Ռոբեր Պողոսյան || բարերար
|-
| 2001 || Ժան Պողոսյան || բարերար
|-
| 2001 || Ալբեր Պողոսյան || բարերար
|-
| 2001 || [[Նիկոլայ Ռիժկով]] || ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի նախագահ
|-
| 2002 || [[Ռոբերտ Քոչարյան]] || ՀՀ երկրորդ նախագահ
|-
| 2002 || Դին Հերշ || «Միջազգային Վորլդ Վիժն» կազմակերպության նախագահ
|-
| 2002 || Սարգիս Հակոբյան || բարերար
|-
| 2002 || Գոհար Խաչատրյան || բարերար
|-
| 2002 || Մուրադ Մուրադյան || պետական գործիչ
|-
| 2002 || Դոնարա Հարությունյան Ասքանազի || պետական գործիչ
|-
| 2003 || Բորիս Շչերբինա || ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ
|-
| 2003 || [[Ժան-Նոէլ Գերինի]] || Ֆրանսիայի Բուշ-Դյու-Ռոն նահանգի նահանգապետ
|-
| 2003 || [[Ալբերտ Մկրտչյան]] || ռեժիսոր
|-
| 2003 || [[Վիկտոր Կազանցև]] || ՌԴ հերոս, բանակի գեներալ
|-
| 2004 || Վահագն Հովնանյան || բարերար
|-
| 2005 || [[Ալեքսանդր Հարությունյան]] || կոմպոզիտոր
|-
| 2005 || [[Էդվարդ Միրզոյան]] || կոմպոզիտոր
|-
| 2005 || Վլադիմիր Ռեսին || քաղաքական գործիչ
|-
| 2006 || Գորիկ Հակոբյան || գեներալ-լեյտենանտ
|-
| 2006 || [[Սերժ Սարգսյան]] || ՀՀ պաշտպանության նախարար
|-
| 2008 || [[Ֆրիդրիխ Սողոյան]] || վաստակավոր քանդակագործ
|-
| 2008 || [[Յուրի Վարդանյան]] || Օլիմպիական խաղերի չեմպիոն
|-
| 2009 || Ջեննեթ Սաջոնյան (քույր Արուսյակ) || Տիրամայր Հայաստան կուսաստանի մեծավորուհի
|-
| 2009 || Անտոնինո Մոնտալտո || ՀՀ-ում Իտալիայի պատվավոր հյուպատոսը Գյումրիում
|-
| 2009 || Արթուր Բաղդասարյան || ՀՀ Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղար
|-
| 2009 || Արարատ Գոմցյան || ՌԴ հարավային դաշնային տարածաշրջանում ՀՀ գլխավոր հյուպատոս
|-
| 2009 || Տաճատ Սարգսյան || ՀԿԿ նախագահ
|-
| 2010 || [[Նիկոլայ Հովհաննիսյան]] || գիտության վաստակավոր գործիչ
|-
| 2012 || [[Ավետիք Սահակյան]] || բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
|-
| 2012 || [[Հասմիկ Պապյան]] || ՀՀ ժողովրդական արտիստ, երգչուհի
|-
| 2012 || [[Հասմիկ Կիրակոսյան]] || ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ
|-
| 2012 || [[Ռոբերտ Էմմիյան]] || ԽՍՀՄ սպորտի վաստակավոր վարպետ
|}
 
== Քույր-քաղաքներ ==
 
{| cellpadding="10" width=100%
|- valign="top"
|
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} [[Ալեքսանդրիա (Վիրջինիա)|Ալեքսանդրիա]], [[ԱՄՆ]]
* {{դրոշ|Եգիպտոս}} [[Ալեքսանդրիա]], [[Եգիպտոս]]
* {{դրոշ|Հունաստան}} [[Սալոնիկ]], [[Հունաստան]]
* {{դրոշ|Բուլղարիա}} [[Պլովդիվ]], [[Բուլղարիա]]
* {{դրոշ|Բրազիլիա}} [[Օզասկու]], [[Բրազիլիա]]
* {{դրոշ|Էստոնիա}} [[Տարտու]], [[Էստոնիա]]
* {{դրոշ|Ֆրանսիա}} [[Կրեթեյ (Ֆրանսիա)|Կրեթեյ]], [[Ֆրանսիա]]
* {{դրոշ|Հյուսիսային Օսիա}} [[Մոզդոկ]], [[Ռուսաստան]]
* {{դրոշ|Իտալիա}} [[Նարդո]], [[Իտալիա]]<ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/sister-cities- Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք, Քույր քաղաքներ]</ref>
* {{դրոշ|Վրաստան}} [[Քութայիս]], [[Վրաստան]]
* {{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ուլյանովսկ]], [[Ռուսաստան]]
* {{դրոշ|Էստոնիա}} [[Տարտու]], [[Էստոնիա]]
* {{դրոշ|Ռումինիա}} [[Պիտեշտ]], [[Ռումինիա]]
* {{դրոշ|Չինաստան}} [[Սիան]], [[Չինաստան]]
* {{դրոշ|Լեհաստան}} [[Բելաստոկ]], [[Լեհաստան]]
* {{դրոշ|Մոլդովա}} [[Չադիր-Լունգա]], [[Մոլդովա]] 2014
|}
 
== Պատկերասրահ ==
<gallery perrow=5 caption=>
<centre><gallery>
Պատկեր:Gyumri Saint Vardan and the city hall.jpg|Վարդանանց հրապարակ
Պատկեր:100 5061.jpg| Բնակելի շենք
Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre1926.jpg|Հին քաղաքը
Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|Ամենափրկիչ եկեղեցին
Պատկեր:Фонтаны города Гюмри.jpg|Կենտրոնական հրապարակի շատրվանները
Պատկեր:Gorku Aygi 010.jpg|Թիակով աղջկա արձան Կենտրոնական զբոսայգում
Պատկեր:Գյումրու_Գորկայի_այգի_042.jpg|Հունական ոճի կամարներ Կենտրոնական զբոսայգում
Պատկեր:Գյումրու Գորկայի այգի 048.JPG|[[Ալեքսանդրապոլ]]ի աղբյուրը
Պատկեր:Չլդրենց Աղբյուրը Գյումրիում 06.JPG|Չադրենց աղբյուրը
Պատկեր:Պոլոզ Մուկուչի արձանը Գյումրիում 02, Cropped.JPG|[[Պոլոզ Մուկուչ]]ի արձանը
Պատկեր:Գյումրվա ծառուղի թատերական հրապարակին կից.jpg|Թատերական հրապարակին կից ծառուղի
Պատկեր:Բնակելի տուն Կումայրի արգելոցում 072.jpg|Ձիթողցոնց շենքի շարունակությունը
Պատկեր:Գյումրու Օրիորդաց գիմնազիան 01.JPG|Օրիորդաց վարժարանը
Պատկեր:Գեղամովների տունը Գյումրիում 01.JPG|Գեղամովների տունը
Պատկեր:Gyumies View from the bridge 05.JPG|Տեսարան Գետառի վրայի կամուրջից
 
</gallery>
{{Համայնապատկեր|Gyumri Liberty Square.jpg|1200px|Գյումրու Ազատության հրապարակի համայնապատկերը}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Գիւմրի» էջէն