«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 63.
}}
 
'''Գյումրի''', (մինչև [[1837]]-ը՝ Գյումրի, [[1837]]-[[1924]] թթվականներ-ուն՝թթվականներուն՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], [[1924]]-[[91]] թվականներուն՝ [[Լենինական]]), բնակչության քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ [[Հայաստան]]ի Հանրապետության երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի [[հյուսիս]]-արևմտյան մասը՝կողմը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյան]] գետի ձախ ափին, [[Երևան]]էն 126 կմ հեռավորության վրա։ Տարածքը՝ 3626 հա, [[2012]] թվականներթվականների դրությամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան">{{գիրք
|հեղինակ = Հայկական Հանրագիտարան հրատարակչություն
|վերնագիր = Հայաստան Հանրագիտարան
Տող 71.
|վայր = Երևան
|հրատարակչություն = ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ
|թվական = [[2012]]
|հատոր =
|էջերի թիվ = 1164
Տող 77.
}}</ref>, ծովի մակարդակէն բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1840 թ․-էն։
 
Արևմտյան մասը բարձրադիր է՝ կազմվածկազմուած երկու սեղանաձև բարձրունքներէ։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, քիչ մասնատված, ծածկված 300 - 350 մ հաստությամբ լճագետային ու հրաբխային նստվածքներով։նստուածքներով։ Կլիման[[Կլիմա]]ն ցամաքային է, համեմատաբար տաք ամառներով ու ցուրտ ձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է, հունվարինը՝ - 8 °C (նվազագույնը՝ - 35 °C), հուլիսինը՝ 20 °C (առավելագույնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղի մէջներըտեղումները 500 մմ են։ կը Գտնուի 8-9 բալանոց սեյսմիկ գոտիգոտիի վրայ։ Վերջին ուժեղ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1988]] թվականներ-իթվականների դեկտեմբերի 7-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է [[1926]] թվականներ-իթվականների հոկտեմբերի [[22]]-ին։
 
Զինանշանը հաստատվածէհաստատուածէ [[2001]] թվականներուն։ Զինանշանի վրայի պատկերներնպատկերները ունին հետևյալ նշանակութիւնը.
Հովազը Բագրատունիներու զինանշանն է։ Վերջիններիս նստավայրը եղած է [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]]ի մարզին մէջ։
 
Տող 92.
Գիրքը ու քնարը կը հանդիսանան կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։
 
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարվիհամարուի նաև մուշուրբան։ [[21]]-րդ դարուն Գյումրեցիներուն քով սովորութիւն դարձած է հյուրերուն մուշուրբա նվիրելը (մուշուրբան պղինձե ջրաման է, որուն մէջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։ [[2013]] թվականներ-ինթվականին Գյումրիի մէջ կանգնեցվածէ Մուշուրբայի արձանը։<ref name=mushurba>{{cite web|url=http://operativ.am/?p=24581/%D4%B6%D5%A1%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AC%D5%AB-%D5%A7,-%D5%B8%D6%80-%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%B7%D5%B8%D6%82%D6%80%D5%A2%D5%A1%D5%B6-%D5%A4%D5%A1%D6%80%D5%B1%D5%A1%D5%BE-%D4%B3%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B4%D6%80%D5%B8%D6%82-%D5%A1%D5%A6%D5%A3%D5%A1%D5%B5%D5%AB%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BE%D5%B8%D5%B2-%D5%AD%D5%B8%D6%80%D5%B0%D6%80%D5%A4%D5%A1%D5%B6%D5%AB%D5%B7%D5%A8 |title=Զարմանալի է, որ մուշուրբան դարձավ Գյումրիի խորհրդանիշերէն մեկը։ |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>
 
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
Տող 105.
 
== Աշխարհագրութիւն ==
Գյումրին Հայաստանի Հանրապետության՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնվուիգտնուի Երևանէն 126 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Շիրակի բարձրավանդակի կեդրոնական մասը, ծովի մակարդակէն 1550 մետր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքին, Ախուրյան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մոտավորապես 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 կիլոմետր, սահմանակից է Փամբակի արևմտյան, Արագածի հրաբխային զանգվածի հյուսիսային ու արևմտյան լեռներին և նախալեռներին։
 
Քաղաքը ունի աշխարագրական հարմար դիրք, որ կը ակոսվի Չերքեզի, Ջաջուռի և ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկված լճագետային և հրաբուխային շուրջ 350 մ հզորության նստվածքներով։ Ուղիղ գծով Գյումրիէն Սև ծով 196 կմ է, իսկ երկաթուղիով մինչև [[Մոսկվա]]՝ 2760 կիլոմետր։ Գյումրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտների մէջ կ՛աճեն ակացիա, թխկենի, հացենի և այլ ծառատեսակներ։
Տող 164.
=== Պատմութիւն ===
 
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերվածհայտնաբերուած է հնագիտական (մ. թվականներ թ.ա. III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն [[1875]] թվականներ-ինթվականին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնվածգտնուած մ.թվականներաթ.ա II հազարամյակի բրոնզե իրեր, ինչպես նաև [[1908]] թվականներ-ինթվականներուն գտնվածգտնուած մ.թվականներաթ.ա. X-IX դդ. երկաթե ապարանջանները և դանակները։ [[1929]] թվականներ-ինթվականներուն Լենինականի մէջ պատահաբար գտնվածգտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թվականներաթ.ա. XI-IX դդ։ [[1939]] թվականներ-ինթվականներուն միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ բրոնզի[[բրոնզ]]ի և վաղ երկաթի[[երկաթ]]ի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
 
հինՀին ժամանակ ստացած Կումայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև Քսենոֆոնը[[Քսենոֆոն]]ը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կի մէջայրու մասին տեղեկութիւներ հայտնածէ Ղևոնդ պատմիչը՝ նկարագրելով [[773]]-[[775]] թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզի մէջները։հուզումները։
Այնուհետև, դարեր շարունակ Կումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ Պարսկաստանի[[Պարսկաստան]]ի, մերթ Թուրքիայի[[Թուրքիա]]յի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ [[1804]] թվականներ-ին՝թվականներուն՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ Ռուսաստանի[[Ռուսաստան]]ի կազմին մէջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ Արևելյան Հայաստանը։
 
== Կյումրի ==
Տող 174.
[[Պատկեր:Pexumner4.jpg|մինի|250px|Կավե խեցեղեն՝ հայտնաբերված Ազատանի մոտի հնավայրից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
[[Պատկեր:Pexumner5.jpg|մինի|250px|Բրոնզե նետասլաքներ և կոճակներ՝ Շիրակի մարզից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերված հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կումայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերւին մ.թվականներաթ.ա. 3-րդ հազարամյակին։
 
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն [[1928]] թվականներ-ին՝թվականներուն՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերված էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։
 
[[1941]] թվականներ-ինթվականներուն, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնվածգտնուած է մամոնտի կողոսկր։ [[1929]] թվականներ-ինթվականներուն Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնվածգտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ. թվականներ թ.ա. XI - IX դդ.։ [[1939]] թվականներ-ինթվականներուն միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ [[1943]] թվականներ-ինթվականներուն ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղի մէջներ կատարւած է ՀՍՍՀԽՍՀՄ մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախի մէջբը՝արշավախումբը՝ [[Աշխարհբեկ ՔալանթարիՔալանթար]]ի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղի մէջներ, հանված էն բրոնզե, կավե[[կավ]]ե և քարե իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռէն գետաքարէ և ծակոտկէ բազալտէ պատրաստվածպատրաստուած աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշէն հիմնականը ուշ բրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ. թվականներ թ.ա. X - IX դդ.)։ [[1952]] թվականներ-ինթվականներուն ՀՍՍՀԽՍՀՄ ԳԱ պատմության ինստիտուտի արշավախի մէջբըարշավախումբը, Տ. Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, կը բանա տուֆի[[տուֆ]]ի և բազալտի[[բազալտ]]ի կոպիտ, խոշոր կտորներէն շարված պատերով, կավածեփ, քառանկյունի բնակարաններու հիմքեր և 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կավամաններ, բրոնզե և երկաթե ապարանջաններ, բրոնզալարից մատանիներ և այլնն) մէկ մասը կը վերաբերէն մ. թվականներ թ.ա. VIII - VII դդ.։
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ Կումայրին[[Կումայրի]]ն, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղի մէջ մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որի մէջ՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին Շի մէջերուն մէջ) մ.թվականներաթ.ա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ Կումայրիին մէջ հայտնաբերվածհայտնաբերուած բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացույցնէն։
 
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրութիւնուն մէջ տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված
Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան"/>։
 
[[1970]] թվականներ-ինթվականներուն Կումայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ. թվականներ թ.ա. III հազարամյակէմհազարամյակէն մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ ([[1971]] թվականներ-ինթվականներուն)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային դամբարաննէր[[դամբարան]]նէր, դամբարանաբլուրներ, կրոմլեխներ[[կրոմլեխ]]ներ, որոնք կը պարունակէն մ. թվականներ թ.ա. X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խի մէջբխումբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։
Կումայրիի մէջ հայտնաբերված բրոնզաձույլ դաշույնները իրենց զուգահեռները ունին Շիրակավանի[[Շիրակավան]]ի մէջ կատարված հնագիտական պեղի մէջներու ժամանակին ի հայտ բերվածներուն մէջ։ Իսկ Արթիկի[[Արթիկ]]ի դամբարանադաշտունդամբարանադաշտին մէջ հայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը կը նմանի Կումայրիի մէջ արտադրուածին։ Անոնք անշուշտ, արտադրված էն Կումայրիի մէջ, որ, այսպիսով, Շիրակի մյուս բնակավայրներուն ևս զինած է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ Անոնց օժտէլով պաշտպանական կարողութիւննէրով։ Կումայրիի մէջ վաղնջական ժամանակներէն եղած է բերդ։ Շիրակի մյուս բնակավայրերու՝ [[Արգինա]], [[Մարմաշեն]], [[Գուսանագյուղ|Գուսանագիւղ]], Դարբանդ (այսօր՝ [[Կարմրաքար]]), [[Հոռոմոս]] և այլն, մոտերքուն մէջ հայտնաբերված էն նախաքրիստոնեական ամրակառույց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հին ժամանակ է ի վեր Շիրակը ունեցածէ պաշտպանական զորաւոր ուժեր, որոնք զինուած եղած էն Կումայրիի մէջ արտադրված զինատեսակներով<ref name=Kumayri>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/history |title=Գյումրու Պատմությունը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>։։
 
=== Գրավոր հիշատակութիւննէր՝ Շիրակի և Կումայրիի վերաբերյալ ===
[[Պատկեր:Pexumner3.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական բնակավայր. կացարան՝ կենտրոնումկեդրոնի ամբար]]
[[Պատկեր:Pexumner1.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական կիկլոպյան ամրոցի պատ՝ Ազատանի հնավայրումհնավայրի մէջ]]
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվին Շարայի[[Շարա]]յի մասին պատմահայր [[Մովսես ԽորենացիիԽորենացի]]ի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մէջ (մ.թվականներաթ.ա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ [[Տայք]]), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
 
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր [[Մասիս սար|Մասիս]] լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի[[Ասորեստան]]ի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մէջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մէջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թվականներաթ.ա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մէջ։ Ախուրյանի[[Ախուրյան]]ի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
 
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնվածէգտնուածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե Մարմաշենի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիութիւնը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մէջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝կեդրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնվերգտնուեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնվածգտնուած է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և Փոքր Ասիայ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կումայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու Չերքեզի[[Չերքեզ]]ի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող Կումայրի հնավայրին։
 
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև [[Սարդուրի Բ|Սարդուրի]] II-ի (մ.թվականներաթ.ա. [[764]]-[[735]] թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մէջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ (?) հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
 
Սարդուրի II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մէջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կի մէջկում, գի մէջգում բառերը ունին կույտ, խի մէջբխումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախի մէջբանձավախումբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.թվականներ XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կի մէջրինԿյումրին, բարբառային Գի մէջրիԳյումրի ձևով ունի Գյումրի, Գի մէջբրիԳյումբրի, Գյի մէջբրիԳյումրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի[[Վան]]ի թագավորության վերացի մէջէն (մ.թվականներաթ.ա. 590 թ) հետօ Կումայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ Երվանդունիներու[[Երվանդունիներ]]ու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելութիւններու, իհարկե, նաև [[Արարատյան դաշտիդաշտ]]ի, [[Արմավիր]] մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ Կումայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը<ref name=Kumayri/>։
 
=== Կումայրին Երվանդունիներու և Արտաշեսյաններու օրոք ===
[[Պատկեր:AragacGyumriic.jpg|մինի|250px|Տեսարան Կումայրի - Գյումրիից]]
Մմ.թվականներաթ.ա. [[520]] թվականներթվականին [[Աքեմենյան ՊարսկաստանիՊարսկաստան]]ի թագավոր [[Դարեհ I Մեծ|Դարեհ]] I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապութիւններու։ Կումայրին, Շիրակի մյուս մասերը ընդգրկվեցան 8-րդ սատրապության կազմին մէջ, որտեղով կ՛անցնին Դարեհի կառուցած [[Շոշ (քաղաք, Իրան)|Շոշ]] քաղաքէն մինչև [[Փոքր ԱսիայիԱսիա]]յի Սարդես քաղաք հասնող "արքայական ճանապարհը"։ Ան Հայաստանը կը կապէ Պարսկաստանի, Միջագետքի փոքրասիական երկիրներու հետ և խորապես կը նպաստէ անոր տնտեսության և մշակիւթի զարգացմանը։ Կումայրին, դեպի Արմավիր ձգվող երթուղու միջոցով կապված է ադ ճանապարհին։
Ամենայն հավանականությամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թվականներա. 401 թվականներ անցածէ նաև Քսենոփոնի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ են անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյի մէջնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Ակադեմիկոս Հակոբ Մանանդյանը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյի մէջնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է լինի հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ Գյի մէջնիասի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյի մէջնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - Վանանդ - Այրարատի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյի մէջնիասից է ուղեկցող ուղարկել հույներուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյի մէջնիասի նույնացի մէջը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թվականներա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
 
Ամենայն հավանականությամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թվականներաթ.ա. [[401]] թվականներ անցածէ նաև Քսենոփոնի[[Քսենոփոն]]ի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ են անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյի մէջնիաս։Գյումնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Մ.թվականներա. 330-ական թթվականներ Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներու հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր Երվանդ IV-ը մ.թվականներա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երվանդաշատը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
Ակադեմիկոս [[Հակոբ ՄանանդյանըՄանանդյան]]ը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյի մէջնիասԳյումնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է լինիըլլայ հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ Գյի մէջնիասի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյի մէջնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - [[Վանանդ]] - Այրարատի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյի մէջնիասիցԳյումնիասից է ուղեկցող ուղարկել հույներուն[[հույն]]երուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյի մէջնիասիԳյումնիասի նույնացի մէջը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թվականներաթ.ա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
 
Մմ.թվականներաթ.ա. [[330]]-ական թթվականներ [[Ալեքսանդր ՄակեդոնացուՄակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]ու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներուքաղաքներուն հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր [[Երվանդ Դ Վերջին|Երվանդ]] IV-ը մ.թվականներաթ.ա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երվանդաշատը[[Երվանդաշատ]]ը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
Մ.թվականներա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կի մէջայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ Մ.թվականներա. 189 թվականներ-ից Կումայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մէջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավածէ Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ Արտաշատ - Մարմաշեն - Կումայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնի մէջ Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ 774 թվականներ Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
Մմ.թվականներաթ.ա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կի մէջայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ Մմ.թ.թվականներաա. 189 թվականներ-ից Կումայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մէջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավածէ Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ Արտաշատ - Մարմաշեն - Կումայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնի մէջ Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ 774 թվականներ Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
[[Պատկեր:Map Caucasus Western Armenia.jpg|աջից|մինի|350px|Մեծ Հայքը և Վիրքը]]
 
Մեծ Հայքը և Վիրքը Արտաշես Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ Արտավազդ Ա-ի օրոք (մ.թվականներաթ.ա. 160 - մ.թ. ա. 115 թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ Տիգրան Բ-ի (մ.թ.մ.թվականներաթ.ա. 95-մ.թվականներաթ.ա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝ ընդհուպ մինչև մ.թվականներաթ.ա. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կենտրոններից մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։
 
Մմ.թվականներաթ.ա. 69 թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիի մէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Մմ.թ.թվականներաա. 66 թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև Արտաշատի[[Արտաշատ]]ի մէջ կնքված պայմանագրից հետօ, վերջինս զորքը շարժեց դեպի [[Վրաստան]] ([[Վիրք]])՝ անշուշտ անցնելով նաև Կումայրիով։
 
Մմ.թվականներաթ.ա. [[66]] թվականներթվականին հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքի մէջիցմէջէն հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմաններիպայմաններուն մէջ Կումայրին ևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացի մէջը [[Տիգրան ՄեծիՄեծ]]ի թագավորության վերջնափուլի մէջ (մ.թվականներաթ.ա. [[66]] - [[55]] թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թվականներաթ.ա. [[34]] թթվական)։ Սակայն մ.թվականներաթ.ա. [[36]] թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի [[Պարթևստան]], ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ [[34]] թվականներթվականին հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժուիներխուժէց Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնուիդառնում է Անտոնիոսի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերի մէջ զորքեր էկը տեղակայի մէջտեղակայէ, կամենի մէջ ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր էինկը պահվի մէջ։պահւէին։ Սակայն, ինչպես հաղորդուի հռոմեացի պատմիչ [[Դիոն ԿասսիոսըԿասսիոս]]ը, "գանձերի պահապաններն ուշադրութիւն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներից ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվի մէջ, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև Կումայրիի անձավների մէջ պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվածէ Հայաստանից հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրուի [[Հովսեպոս Փլավիոսը։Փլավիոս]]ը։
 
=== Շիրակը և Կումայրին վաղ միջնադար ===
Վաղմիջնադարյան Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսյանները և Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրույթը հարավային Շիրակի մէջեր՝ Սահառունիք կենտրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ-ի օրոք ([[345]]-[[368]] թթվականներ) կաթողիկոսի գլխավորությամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղված պատվիրակության մէջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մոտ պատանդության մէջ գտնուող Գնել և Տիրիթ եղբորորդիներուն։
 
Վարազդատ թագավորի օրոք ([[374]]-[[378]] թթ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և Կումայրին ներառյալ)։ Հենց իրենք են առաջատար դեր խաղցածէն Շիրակի մէջ մինչև Կամսարականներու այստեղ հայտնվելը։ Դիմաքսյան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խոսի հետևյալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր և հարևան Վրաստանի օգնությամբ հասավ Հայոց գահին իր դրածո Միհրդատի հաստատմանը և ան իրականացրեց՝ մեծ դժվարությամբ կտրելով հայոց բանակի համառ դիմադրութիւնը։ Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զորքին գլուխ կանգնած էր Դեմոնաքս կուսակալը, որուն Հ. Մանանդյանը կը համարէ Դիմաքսյաններու նախնիներեն մէկը, որ "Հայաստանի սպարապետն էր ու ադ խառն ու անտերունչ ժամանակ կ՛աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը"։
 
Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի (298-330 թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ Կամսարականները 13-րդն էին, ապա Սահառունիները՝ 25-րդը, իսկ Դիմաքսյանները՝ միայն 67-րդը, զորանամակի մէջի մէջալ Կամսարականներու հեծելազորը իր քանակով (600) կրկնակի կը գերազանցէր միւս երկուքին։
 
Տրդատ Մեծի գահակալութիւնէն հետօ ([[298]] թվականից) ընդհուպ մինչև [[338]] թվականներ-ը Կումայրին ապրածէ խաղաղ զարգացման շրջափուլ՝ ընդգրկվելով քրիստոնեական քաղաքակրթության ծիրի մէջ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմութեան» հունարեն խմբագրության համաձայն՝ Գրիգոր Լուսավորիչը Կեսարիայի մէջ ձեռնադրվելուց հետօ վերադառնալով Հայաստան՝ 13 հոգու ձեռնադրեց եպիսկոպոս։ Անոնցմ է Արսուկեսը կը կարգվի Շիրակի եպիսկոպոս՝ իր ենթակայության տակ ունենալով նաև Կումայրին։
 
[[Պատկեր:Erkragitakan3.jpg|մինի|300px|Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը]]
Տող 239 ⟶ 241՝
 
Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեց նաև 482-484 թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերի մէջ։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ Ներսեհ և Հրահատ Կամսարականները 482 թվականներ-ինթվականներուն Մասիսի հյուսիսային ստորոտի մէջ ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերի մէջ գլխավորուիին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերից մեկը։ Ակոռիի ճակատամարտի մէջ Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանի մէջից (591 թվականներ) հետօ Կումայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրության գերիշխանության տակ։ Բայց 602 թվականներ պատերազմը վերսկսվեց կողմերի միջև։ Բյուզանդական զորաճամբարը Շիրակուիր։ "Հունաց զորքը, - գրուի Սեբեոս պատմագիրը, - գի մէջարվեց Շիրակի դաշտի մէջ և Շիրակավան կոչվող գյուղի մէջ"։ Պարսից զորքերի ճնշմանը չդիմանալով՝ բյուզանդական զորքը նահանջեց ոչ հեռու գտնվող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ ավան, որտեղ տեղացի այրերի մասնակցությամբ հակահարված տրվեց պարսիկներին։ Սակայն բյուզանդական զորքը պարտվեց ու նահանջեց, ինչից հետօ պարսիկները դաժան հաշվեհարդար տեսան շիրակցիներու հետ։
 
Տող 270 ⟶ 272՝
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թ.-ի դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած 1819 թ.-էն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ 1828 թ.-ի հուլիսի 22-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։ 1827 թ.-ի հոկտեմբերի 1-ին ռուսներու կողմէն Երևանի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի ազատագրի մէջը։
 
Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացի մէջը Ռուսաստանին։ Թուրքիայի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ 1828 թ.-ին Թիֆլիսի զինվորական նահանգապետի կողմէն Անդրկովկասի մէջ գլխավոր հրամանատար Իվան Դիբիչին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կլինիկըլլայ Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ Կովկասյան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել Կարս քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և Տրապիզոնի վիլայեթի թուրքական և քրդական զորամիավորի մէջները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակի մէջը։
 
1828 թւականի հունիսի 14-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ Տիգնիս գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացի մէջը։ Ռուսական զորքին մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև Գյումրեցիները։ Անոնց է Դիլոն Կարսի վրա ռուսերու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ Հունիսի 28-ին մեկ այլ Գյումրեցի ռազմիկ՝ Ղուկաս Մելքոևը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ Հունիսի 23-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն 1828-1829 թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ Ադրիանապոլսի պայմանագիրով (1829 թ., սեպտեմբերի 2)։ 1830 թ.-ին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ Էրզրի մէջէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։
Տող 421 ⟶ 423՝
Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - Բաքու երկաթուղային մայրուղին, Լենինական - Արթիկ - Մարալիկ և Լենինական - Կարս երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - Աշտարակ - Երևան, Գյումրի - Արմավիր - Երևան, Գյումրի - Ստեփանավան - Թբիլիսի, Գյումրի - Վանաձոր - Դիլիջան, Գյումրի - Ամասիա - Ախալքալաք, Գյումրի - Ախուրիկ, Գյումրի - Կարս), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։
 
Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ՀՍՍՀԽՍՀՄ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, Սոչի, Թբիլիսի, Կրասնոդար, Նալչիկ, Բաթի մէջ, Սուխի մէջ, Ախալքալաք, Մառնեուլ)։ Սովետական իշխանության տարիներուն ստեղծված է ժամանակակից քաղաքային տրանսպորտ։ Կը Գործէին տրոլեյբուսի (5 երթուղի, 49 կմ միակողմանի գիծերով), ավտոբուսի, միկրոավտոբուսների երթուղիներ (ներքաղաքային, միջքաղաքային) և ավելի քան 300 տաքսիներ, որոնք տարեկան կը փոխադրեն մոտ 40 մլն ուղևոր (1980 թ.-ի դրությամբ)։
Կը գործէ Շիրակ օդանավակայանը։ Երկաթուղային ուղերթներէն կան Գյումրի - Երևան, Գյումրի - Բաթի մէջի ուղերթները։ Ժամանակ առ ժամանակ կը գործէ Գյումրի - Վանաձոր ուղերթը։
2010 թ.-ի դրությամբ տրոլեյբուս այլևս չի գործէր։
Տող 489 ⟶ 491՝
=== Առողջապահութիւն ===
1924 թ.-ին Գյումրիի մէջ կար 1 հիվանդանոց, 1 ծննդատուն։ 1977 թ.-ին կը գործէր 25 բժշկական հիմնարկ, ինչպես նաև 8 հիվանդանոց (1190 մահճակալով), 1 ծննդատուն (200 մահճակալով), 5 մասնագիտացված դիսպանսեր (345 մահճակալով), 15 դեղատուն։ Գյումրին առողջարանային քաղաք է. 1980 թ.-ի դրությամբ կը գործէն մանկական առողջարան (200 մահճակալով), պանսիոնատպրոֆիլակտորիի մէջ (175 մահճակալով), 5 պիոներական ճամբար։ Առողջապահական հիմնարկներուն մէջ կ՛աշխատէին մոտ 400 բժիշկ, 1400 կրտսեր բուժաշխատող (1977)։
2013 թ.-ի դրությամբ Գյումրիի բոլոր հիվանդանոցները կենտրոնացված են մի մասնաշենքի մէջ։ Կը գործէ ծննդատունը, Ավստրիական և ԲեռլինիԲեռըլլայ մանկական հիվանդանոցները և որոշ պոլիկլինիկաներ։պոլիկըլլայկաներ։
 
=== Մշակույթ ===
Տող 524 ⟶ 526՝
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու հաստատի մէջը։ 1924 թ.-ից քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեցաւ վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով։ 1925 թ.-ին Ալեքսանդր Թամանյանը կազմած է Լենինականի գլխավոր հատակագիծը, որը 1926 թ.-ի երկբաշարժէն հետօ, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927 թ.-ին վերափոխած է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դավիթ Չիսլյանը։ Կազմված է կեդրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի 1930-ական թթ. ստեղծված է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացված են Ինտերնացիոնալ և Կիրովի (այժմ՝ Ռիժկովի) փողոցները։ Մշակվածէ բնակելի երկհարկանի տուներու երեք տիպ, որոնք համապատասխանած են սեյսմիկ պայմաններուն, ժամանակի սոցիալական պահանջներուն, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ)։ Բնակելի շինարարության մէջ կիրառված են տիպային նախագիծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
 
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնվածգտնուած է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է ներկայացի մէջներ բեմադրելու համար։ Բեմադրության սենյակին մէջ սովորաբար դաշնամուր եղած է։ Բացի այդ բամադրության սենյակը կամարի երկայնքով վարագույր ունեցած է, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային ան կը փակվի և բեմականացնողները նախապատրաստվեն։
 
[[Պատկեր:Gyumri apartament 23 b.jpg|մինի|աջից|250px|Կարսի ճարտարապետական տարրեր ունեցող առանձնատուն]]
Տող 535 ⟶ 537՝
1920 - 1940-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
[[Պատկեր:Gyumri apartament 12.jpg|մինի|ձախից|250px|Անիի ճարտարապետական տարրեր կրող առանձնատուն]]
Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, ԿալինինիԿաըլլայնի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն (1952, ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ 1959 - 1961 թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ զարգացի մէջը դեպի հյուսիս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով։ Բարելավվեցաւ փողոցներու ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեցաւ օղակա-շառավղայինու հետ։ 1960-ական թթ. սկսեցաւ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերու (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցի մէջը։
 
Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով։ Կենտրոնական մասի վերակառուցի մէջը կ՛ընթանար հարկայնության բարձրացման և ճարտարապետական հուշարձաններուն ներդաշնակման սկզբունքով։ Քաղաքաշինության հաջողութիւններեն է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որ Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կը կապէ Հաղթանակի պուրակ-պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերու մասը կազմող քառագագաթ Արագածը։ Փողոցի հարավային կողմը տեղադրվածեն բազմասեկցիոն, իսկ հյուսիսը՝ բլոկ-սեկցիաներով բնակելի շենքերը։ Այդ շենքերը, ի տարբերութիւն տիպային բնակելի մյուս տուներուն, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններուն համապատասխան. բաց պատշգամբներու փոխարեն բնակարանները ունին լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով։ Կերպարանափոխվածէ Սայաթ-Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցված են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան)։ Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որ կը գտնուէր Փողոցի կարմիր գիծէն զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրայ, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, անոր արտահայտչականութիւնը կը ստեղծուի քարե պատերու մեծ մակերեսներու և ապակեպատ բացվածքներու հակադրությամբ։
Տող 554 ⟶ 556՝
 
[[Պատկեր:Gyumri-DCP 5482.JPG|մինի|աջից|250px|Սուրբ Աստվածածին (Յոթ Վերք) եկեղեցին]]
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է 1874-1886 թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարէ։ Եկեղեցիէն առաջ հոն եղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնվածգտնուած էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ կըւ երևի։ Եկեղեցին գործած է անգամ Սովետական Միության տարիներուն, երբ Հայաստանի մէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ մը տուժած է։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակին մէջ։<ref name=Yot_verq>{{cite web|url=http://www.building.am/arm/page.php?id=382 |title=Յոթ Վերք Եկեղեցի, Գյումրի, Հայաստան |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref><ref name=Yot_verq_church>{{cite web|url=http://www.findarmenia.com/arm/sights/yot-verk |title=Սուրբ Աստվածածին Յոթ Վերք եկեղեցի |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref>
 
[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին մինչև 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժը]]
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է 1869-1874 թթ.-ին։ Այն ևս կը գտնուի Գյումրիի Վարդանանց հրապարակի մէջ՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիին դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանուի Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին կը համապատասխանի իր բնօրինակին, բայց նախշերի առի մէջով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվածէ քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդումը ըրած է Դրմփոնց աղան, որը խոստացածէր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://surbhakobgyumri.blogspot.com/p/blog-page_7.html |title=Գյումրիի եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գացածէ Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ ըլլայ բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներուն եղեղեցին փորձած են քանդել։ Այն պայթեցուցածէն, հետօ ալ փորձածէն քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն մնացած է և այն վերածվածէ համերգասրահի։ 1988 թ.-ի ավերիչ երկրաշարժէն եկեղեցին փլվածէ և կանգուն մնացածէ միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-ի դրությամբ դեռ վերանորոգուի։ Եկեղեցիին մէջ նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվածէն Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
[[Պատկեր:Surb Nshan 01, Gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Նշան եկեղեցին]]
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքին մէջ։ Եկեղեցին կառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկիզբէն այն անվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնվածէգտնուածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղի մէջ՝ որտեղ և կը գտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայի մէջ ժողովրդի կողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցին վերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհված են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվածէ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
[[Պատկեր:Gexconc jam 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ Գեղցոնց ժամը]]
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ 1870-1980 թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-ի Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվածէ, բայց չէ փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես ալ չեն վերանորոգած։ 2003 թ.-ին եկեղեցին ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայած անոր շատերը կայցեէն եկեղեցին և մոմ կը վառէն։ 2013 թ.-ի դրությամբ եկեղեցին այդպես ալ կը մնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին կը
Տող 630 ⟶ 632՝
Գյումրին ունի Հայաստանի սովետական գրողների (ՀՄԳ) միության բաժանմունք (կը գործէ [[1928]] թ.-էն)։ Տարբեր ժամանակներ անոր կազմին մէջ եղած էն [[Գուրգեն Մահարի]]ն, [[Մկրտիչ Արմեն]]ը, [[Գեղամ Սարյան]]ը, [[Հովհաննես Շիրազ]]ը, Տ. Սիրասը, Աղավնին, [[Ալեքսանդր Արաքսմանյան]]ը, [[Մկրտիչ Կորյուն]]ը և ուրիշներ։ [[1980]] թ.-ի դրությամբ բաժանմունքին մէջ ընդգրկված են ՍՍՀՄ գրողների միության 7 անդամ և 30-ից ավելի երիտասարդ ստեղծագործողներ։
 
Գյումրիի մէջ կը գտնուին ՀՍՍՀԽՍՀՄ ԳԱ գեոֆիզիկայի ու ինժեներական սեյսմոլոգիայի ԳՀԻ կոնստրուկտորական բյուրոներ, «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցը։ [[1980]] թ.-ի դրությամբ Գյումրին ունեցած է խաղողագործության, գինեգործության ու պտղաբուծության ինստիտուտի հատուկ բաժանմունք։
 
Կը գործէն 30 նախադպրոցական հիմնարկ, 57 հանրակրթական, 9 երաժշտական և արվեստի, 31 մարզային դպրոցներ, 7 պետական և 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական հաստատություններ, Միքայել Նալբանդյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտը, ԵՊՃՀ-ի և ԵՊՏՀ-ի մասնաճյուղերը, ոչ պետական 2 բուհ, 15 գրադարան, 6 հյուրանոց, 15 ամբուլատոր-պոլիկլինիկականպոլիկըլլայկական հիմնարկներ, 11 հիվանդանոց, քաղաքային մարզադաշտ, ծածկած լողավազան և ՀՀ հյուսիսային տարածաշրջանի սեյսմիկ պաշտպանության կենտրոնը, ՀՀ ԳԱԱ Երկրաֆիզիկական և ճարտարագիտական սեյսմաբանության ԳՀԻ-ն, Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական և Ալիխանյանի անվան տիկնիկային թատրոնները, հայրենագիտական թանգարանը, Ավետիք Իսահակյանի (1963), Մինաս Ավետիսյանի (1982), Սերգեյ Մերկուրովի (1984), «Կումայրի» պատմամշակութային արգելոցը (1985), Երանուհի և Մարիամ Ասլամագյան քույրերի (1987), Հովհաննես Շիրազի (2003) թանգարանները, Մհեր Մկրտչյանի (2006) տուն-թանգարանը և այլն, 4 հեռուստա և ռադիոընկերություններ, մարզային նշանակության մշակութա-լուսավորչական կեդրոններ։
 
=== ԶԼՄ ===
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Գիւմրի» էջէն