«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 96.
[[Պատկեր:Mushurba statue in Gyumri 2, Cropped.jpg|250px|մինի|Մուշուրբաի արձանը Գյումրիի մէջ]]
=== Քաղաքի դրոշակը ===
ավագանու կողմէն հաստատվածէ [[2011]]
Սպիտակ գույնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, Կարմիր խաչը ժողովրդին հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունյաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգույն հովազը կը խորհրդանշէ
== Աշխարհագրութիւն ==
Գյումրին Հայաստանի Հանրապետության՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնուի Երևանէն 126 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Շիրակի բարձրավանդակի կեդրոնական մասը, ծովի մակարդակէն 1550 մետր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքին, Ախուրյան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մոտավորապես 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 կիլոմետր, սահմանակից է Փամբակի արևմտյան, Արագածի հրաբխային զանգվածի հյուսիսային ու արևմտյան
Քաղաքը ունի աշխարագրական հարմար դիրք, որ կը ակոսվի
=== Կլիմայ ===
Քաղաքը տարեկան կը ստանա մոտավորապես 2500 ժամ արեգակնային լույս և ջերմութիւն։ Մեծ է հորդաբուխ աղբյուրներու քանակը, որոնք միասին
համեմատաբար շոգ է, սնդիկի սյունը կը հասնի մինչև 36 °C-ի, տարեկան տեղի մէջները միջին հաշվով կը կազմէն 500 մմ։ կը Գտնուի 8-9 բալային սեյսմիկ գոտի մէջ։ Գյումրիի կլիման լեռնային է՝ համեմատաբար մեղմ ամառով և ցրտաշունչ ձմեռով։ Եղանակն ավելի մեղմ է, քան [[Սևան (քաղաք)|Սևան]] քաղաքինը, բայց ավելի ցուրտ է, քան Երևանինը։ Ձմեռը ձյունառատ է ու ցրտաշունչ և
Ամենատաք ամիսը՝ օգոստոս (միջին ջերմաստիճանը մոտ +19 С°)▼
{{Եղանակի աղյուսակ
Տող 164 ⟶ 166՝
=== Պատմութիւն ===
Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերուած է հնագիտական (մ.թ.ա III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն [[1875]] թվականին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնուած մ.թ.ա II հազարամյակի
Հին ժամանակ ստացած Կումայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև [[Քսենոֆոն]]ը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը
Այնուհետև, դարեր շարունակ Կումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ [[Պարսկաստան]]ի, մերթ [[Թուրքիա]]յի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ [[1804]] թվականներուն՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ [[Ռուսաստան]]ի կազմին մէջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ [[Արևելյան
== Կյումրի ==
Տող 174 ⟶ 176՝
[[Պատկեր:Pexumner4.jpg|մինի|250px|Կավե խեցեղեն՝ հայտնաբերված Ազատանի մոտի հնավայրից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
[[Պատկեր:Pexumner5.jpg|մինի|250px|Բրոնզե նետասլաքներ և կոճակներ՝ Շիրակի մարզից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն [[1928]] թվականներուն՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ
[[1941]] թվականներուն, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնուած է մամոնտի կողոսկր։ [[1929]] թվականներուն Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա XI - IX դդ.։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ [[1943]] թվականներուն ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղի մէջներ կատարւած է [[ԽՍՀՄ]] մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախումբը՝ [[Աշխարհբեկ Քալանթար]]ի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղի մէջներ,
▲[[1941]] թվականներուն, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնուած է մամոնտի կողոսկր։ [[1929]] թվականներուն Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա XI - IX դդ.։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ [[1943]] թվականներուն ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղի մէջներ կատարւած է ԽՍՀՄ մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախումբը՝ [[Աշխարհբեկ Քալանթար]]ի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղի մէջներ, հանված էն բրոնզե, [[կավ]]ե և քարե իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռէն գետաքարէ և ծակոտկէ բազալտէ պատրաստուած աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշէն հիմնականը ուշ բրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ.թ.ա X - IX դդ.)։ [[1952]] թվականներուն ԽՍՀՄ ԳԱ պատմության ինստիտուտի արշավախումբը, Տ. Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, կը բանա [[տուֆ]]ի և [[բազալտ]]ի կոպիտ, խոշոր կտորներէն շարված պատերով, կավածեփ, քառանկյունի բնակարաններու հիմքեր և 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կավամաններ, բրոնզե և երկաթե ապարանջաններ, բրոնզալարից մատանիներ և այլնն) մէկ մասը կը վերաբերէն մ.թ.ա VIII - VII դդ.։
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ [[Կումայրի]]ն, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղի մէջ մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որի մէջ՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին Շի մէջերուն մէջ) մ.թ.ա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ Կումայրիին մէջ հայտնաբերուած բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացույցնէն։
Տող 190 ⟶ 193՝
[[Պատկեր:Pexumner3.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական բնակավայր. կացարան՝ կեդրոնի ամբար]]
[[Պատկեր:Pexumner1.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական կիկլոպյան ամրոցի պատ՝ Ազատանի հնավայրի մէջ]]
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր [[Մասիս սար|Մասիս]] լեռը։ [[Մովսես
▲Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր [[Մասիս սար|Մասիս]] լեռը։ Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմության» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ [[Ասորեստան]]ի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մէջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մէջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թ.ա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մէջ։ [[Ախուրյան]]ի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնուածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև [[Սարդուրի Բ|Սարդուրի]] II-ի (մ.թ.ա. [[764]]-[[735]] թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մէջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
[[Սարդուրի Բ|Սարդուրի]] II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մէջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կում, գում բառերը ունին կույտ, խումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախումբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.
[[Վան]]ի թագավորության վերացի մէջէն (մ.թ.ա. [[590]]
=== Կումայրին Երվանդունիներու և Արտաշեսյաններու օրոք ===
Տող 207 ⟶ 211՝
Ամենայն հավանականությամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թ.ա. [[401]] թվականներ անցածէ նաև [[Քսենոփոն]]ի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր: Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 կմ) ճանապարհ անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյումնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
Ակադեմիկոս [[Հակոբ Մանանդյան]]ը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել [[Արարատյան դաշտ|Արարատյան]] դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյումնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է ըլլայ հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյումնիասից է ուղեկցող ուղարկել [[հույն]]երուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյումնիասի նույնացի մէջը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թ.ա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
մ.թ.ա. [[330]]-ական թթվականներ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]ու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի մյուս քաղաքներուն հետ։ Երվանդունի վերջին թագավոր [[Երվանդ Դ Վերջին|Երվանդ]] IV-ը մ.թ.ա. III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ [[Երվանդաշատ]]ը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմից Երվանդաշատի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կենտրոնի՝ Բագարանի հետ, որտեղ Երվանդ IV-ն Արմավիրից տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։▼
▲մ.թ.ա. [[330]]-ական թթվականներ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]ու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է [[Մեծ
մ.թ.ա. 201 թվականներ Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կի մէջայրեցիները) սատար են կանգնել Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններին։ մ.թ.ա. 189 թվականներ-ից Կումայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մէջ։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշես Ա-ն թագավորն արշավածէ Վրաստան։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ Արտաշատ - Մարմաշեն - Կումայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատից հասնի մէջ Վրաստան ու Աբխազիա։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ 774 թվականներ Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահանների դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։▼
▲մ.թ.ա. [[201]]
[[Պատկեր:Map Caucasus Western Armenia.jpg|աջից|մինի|350px|Մեծ Հայքը և Վիրքը]]
Մեծ Հայքը և Վիրքը [[Արտաշես Ա|Արտաշես]] Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ [[Արտավազդ Ա|Արտավազդ]] Ա-ի օրոք (մ.թ.ա. [[160]] - մ.թ.
մ.թ.ա. [[69]] թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիի մէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ մ.թ.ա. [[66]] թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև [[Արտաշատ]]ի մէջ կնքված
մ.թ.ա. [[66]] թվականին հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքի մէջէն հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմաններուն մէջ Կումայրին ևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացի մէջը [[Տիգրան Մեծ]]ի թագավորության վերջնափուլի մէջ (մ.թ.ա. [[66]] - [[55]] թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թ.ա. [[34]] թվական)։ Սակայն մ.թ.ա. [[36]] թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի [[Պարթևստան]], ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ [[34]] թվականին հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժէց Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնում է
=== Շիրակը և Կումայրին վաղ միջնադար ===
Տող 227 ⟶ 234՝
Վարազդատ թագավորի օրոք ([[374]]-[[378]] թթ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և Կումայրին ներառյալ)։ Հենց իրենք են առաջատար դեր խաղցածէն Շիրակի մէջ մինչև Կամսարականներու այստեղ հայտնվելը։ Դիմաքսյան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խոսի հետևյալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր և հարևան Վրաստանի օգնությամբ հասավ Հայոց գահին իր դրածո Միհրդատի հաստատմանը և ան իրականացրեց՝ մեծ դժվարությամբ կտրելով հայոց բանակի համառ դիմադրութիւնը։ Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զորքին գլուխ կանգնած էր Դեմոնաքս կուսակալը, որուն Հ. Մանանդյանը կը համարէ Դիմաքսյաններու նախնիներեն մէկը, որ "Հայաստանի սպարապետն էր ու ադ խառն ու անտերունչ ժամանակ կ՛աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը"։
Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի ([[298]]-[[330]] թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ
[[Տրդատ
[[Պատկեր:Erkragitakan3.jpg|մինի|300px|Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը]]
Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը
[[330]]
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ ([[387]]
[[Պատկեր:Erkragitakan2.jpg|մինի|300px|Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ]]
Հագուստի բրոնզե մասեր և
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանի մէջից ([[591]]
== Ալեքսանդրապոլ ==
=== Ռուսական մուտքը Գյումրի. 19-րդ դարու ռուս-թուրքական պատերազմները ===
Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին [[1804]]
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը ([[1804]] - [[1813]] թթ)։ 1804
[[1805]]
[[Պատկեր:Ալեքսանդրապոլ.jpg|մինի|ձախից|400px|Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի
ընդհանուր տեսարանը]]
[[Ալեքսանդրապոլ]], 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի ընդհանուր տեսարանը
Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև [[1806]]
[[Պատկեր:Aleqsandrapoli hushakotox 03.jpg|մինի|աջից|200px|Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը]]
Ռուսական հրամանատարութիւնը [[1808]]
Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով 1812 թւականին-ի մայիսի 3-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թավրիզ է մեկնի մէջ Ալեքսանդր կայսեր խորհրդական Ֆրեյգանը, ով կ՛այցեէ Գյումրի։ "Գյումրիի մէջ, - կը գրէ այն իր ուղեգրության մէջ, - պատկառելի կառուցվածքով մի բերդ կա, որուն դիրքը դիմացածէ թուրքերու ու պարսիկներու հարձակի մէջներուն։ Գյումրիէն քիչ մը հեռու կը երևին գիւղի ավերակները, որտեղ երկու հարյուր թուրք խնդրած էին տեղի հայ բնակիչներու հյուրասիրութիւնը և միևնույն գիշերը այս բարբարոսները կոտորած էն անոնց"։ Բանակցութիւնները չհանգեցրին սպասված արդյունքներու։ 1812 թ.-ի հոկտեմբերին պարսկական զորքը ներխուժեց Շիրակ, սակայն հակահարված ստանալով ռուսներէն՝ նահանջեց։ Խրախուսվելով Անգլիայէն՝ պարսէն իշխանութիւնները կը շարունակէն հարձակի մէջները։ Բայց Ասլանդուզի և Լինքորանի մատույցների մէջ ռուսների տարած հաղթանակները նրանց ստիպեցին հաշտության բանակցութիւններ վարել։ 1813 թ.-ի հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գիւղին մէջ կնքված պայմանագիրով Պարսկաստանը ճանաչեց Դաղստանի, Վրաստանի, Մերձկասպյան խանութիւնների, նաև Ղարաբաղի, Լոռու, Փամբակի, Շորագյալի, Ղազախ - Շամշադինի և Սյունիքի միացի մէջը Ռուսաստանին։▼
▲Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով [[1812]]
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, [[1826]]
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն [[1827]]
[[Պատկեր:Karsi berd.jpg|մինի|ձախից|400px|Կարսի բերդը մեր օրերում (լուսանկար 2011 թ.)]]
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827
Հաջորդ տարի
[[1828]]
[[Պատկեր:Old Gyumri 03.PNG|մինի|աջից|250px|Հին քաղաքի տեսքը]]
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ [[1837]]
"Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ, պարոն իսկական պետական խորհրդական և ասպետ, իշխան Ն. Փալավանդովին. Ողորմած Տեր Կայսրը Բարձրագույնս բարեհաճեցաւ հրամայել Գյումրիի ամրոցը այսուհետև անվանել Ալեքսանդրապոլ, նաև անցած
[[Պատկեր:Gyumri 1837.jpg|մինի|ձախից|600px|Ռուսական ամրոցը (1837 թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին պլանում՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։]]
Ռուսական ամրոցը ([[1837]] թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին անգամ՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։
Գյումրին դասվեցաւ բերդաքաղաքներու շարքը։ [[1840]]
[[1849]]
[[1853]]
[[1855]]
Երկաթուղու կառուցի մէջէն ([[1899]]) հետօ Ալեքսանդրապոլը Արևելյան Հայաստանի մէջ դարձավ նշանավոր քաղաք, երկաթուղային կարևոր հանգույց, առևտրական (XIX դարի վերջին քաղաքին մէջ կար 430 խանութ ու կրպակ), արհեստավորական, ռազմա-ստրատեգիական և մշակութային կեդրոն։ Քաղաքը հայտնի էր գուսաններով, ժողովրդական երգիչներով (Ջիվանի, Շերամ, Ֆահրազ, Հայաթ և ուրիշներ), ինչպես նաև եկեղեցիներով (նշանավոր է Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, XIX դ.)։ Կը գործէին օրիորդաց գիմնազիա, առևտրական ուսի մէջնարան, ծխական ու մասնավոր դպրոցներ, տպարաններ, կինոթատրոններ, կը հրատարակվէին թերթեր, հանդեսներ, գիրքեր, օրացույցներ, կը տրվէին թատերական ներկայացի մէջներ։
[[1902]]
== Լենինական ==
[[Պատկեր:Gyumrii Ankaxutyan hraparak 02.jpg|մինի|աջից|250px|Նախկին Լենինի՝ այժմ Անկախության հրապարակը]]
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մէջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները ([[1902]]
[[Պատկեր:Mayisyan apstambneri hushardzan Gyumrium 02.jpg|մինի|ձախից|250px|Մայիսյան ապստամբների հուշարձանը]]
[[1917]]
[[1921]]
[[1941]] - [[1945]]
=== 1926 թվականի երկրաշարժ ===
[[1926]] թվականի
Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկութիւններ չիկան, բայց զոհերի թիվը կը հասնէր 300-ի։
Տող 312 ⟶ 321՝
[[Պատկեր:1988 Spitak earthquake - Collapse of Floors, Leninakan, Armenia.tif|մինի|աջից|250px|Փլատակներ]]
[[Պատկեր:Erkrasharji hushardzan 01.jpg|մինի|աջից|250px|Երկրաշարժի զոհերի հուշարձան]]
[[1988]]
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվածէր։<ref name=erkrasharj_1>{{cite web|url=http://katastroffi.narod.ru/zemletryaseniya/z-armeniya88.html |title=Землетрясение в Армении в 1988 году |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
Տող 318 ⟶ 327՝
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մէջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
Փրկարարական տեխնիկայի խիստ պակաս կար։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանի մէջ ազգաբնակչության և փրկարարների ջանքերով փլատակներէն, զոհված կամ կենդանի, հանված է ավելի քան 45000 մարդ, որոնցմէ հոսպիտալացված է 12500 մարդ:<ref name=erkrasharj_2>{{cite web|url=http://www.nssp-gov.am/spitak.htm |title=
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր [[1945]]
Տող 335 ⟶ 344՝
Հայաստանի անկախութիւնէն հետօ օտարերկյա շինարարները լքեցին Գյումրին և այն շուրջ 20 տարի մնաց ավերակներու մէջ։ Երբեմնի հզոր արդյունաբերական քաղաքի մէջ 2013 թվականի դրությամբ ընդամենը մի քանի գործարաններ կ՛աշխատին՝ այն ոչ լրիվ ուժով։ Վերանորոգվել և վերականգնվածէն Գյումրիի գլխավոր փողոցներուն հարակից շենքերը։ Ամբողջովին վերակառուցվածէ Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շենքերը և կառուցվածէ նոր 58-րդ կամ Անի թաղամասը՝ իր Սուրբ Հակոբ եկեղեցիով։
3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված Գյի մէջրու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հին եկեղեցին անուշադրության մատնված է։ Երկրաշարժէն հետօ այն մեծ վնասվածքներ կրած էր, բայց չէր փլվել։ Լրացուցիչ հենասյուներ ավելացածէին, որպեսսզի հետօ այն վերականգնվի։ Բայց այդպեսալ վերականգման աշխատանքեր չսկսեցան և եկեղեցին փլուզվեց [[2003]] թվականին։
== Գյումրի ==
Հայաստանի անկախացի մէջէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ Կումայրիի, իսկ այնուհետև [[1992]]
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված գի մէջարներու հաշվին։ [[2013]]
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը ըլլալէն հետօ կը վառվին Քաղաքապետարանի և Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիի լույսերը։ Եկեղեցիի լուսավորման համար ծախսվածէ 20 000 դոլարին համարժեք գի մէջար։
[[2013]]
== Բնակչութիւն ==
Բնակչության 94,8%-ը հայեր են։ Կ՛ապրին նաև ռուսեր, քուրդեր, հույներ։ [[1831]]
Գյումրիի ազգաբնակչության փոփոխութիւնը.
Տող 404 ⟶ 413՝
Սովետական կարգերու հաստատի մէջէն հետօ Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ բազմաճյուղ արդյունաբերութիւն (տեքստիլ-տրիկոտաժու, մեքենաշինական, շինանյութերու, սնունդի, կոշիկի, կարի, փայտամշակման, ապակու և այլն)։ Քաղաքի ավելի քան 50 ձեռնարկութիւններուն մէջ կ՛աշխատէր մոտավորապես 40 000 բանվոր-ծառայող, կը թողարկվէին ավելի քան 700 տեսակ արդյունաբերական ապրանք 370 մլն ռուբլու ընդհանուր արժեքով (1977)։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը թեթև արդյունաբերութիւնն էր՝ հատկապես բամբակե գործվածքեղենի արտադրութիւնը (կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54,8%-ը)։ Կը միավորէր 11 ձեռնարկութիւն, ինչպես նաև՝ Մայիսյան ապստամբության անվան Լենինականի տեքստիլ կոմբինատը, Վալերի Չկալովի անվան կարի և «Արշալույս» գուլպա-նասկեղենի արտադրական միավորի մէջները, Լուկաշինի անվան մանարանը, տրիկոտաժի ֆաբրիկաները։
Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական [[ՍՍՀ]]-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ [[1924]]
Տող 410 ⟶ 419՝
Գյումրին մեքենաշինական կարևոր կեդրոն էր. կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 22,8%-ը (1977)։ Կը գործէր 13 մեքենաշինական գործարան։ Առաջատար ճյուղերնէին էլեկտրատեխնիկական մեքենաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը, սարքաշինութիւնը։ Խոշոր ձեռնարկութիւննեենէին հղկող հաստոցներու, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորի մէջներու, էլեկտրատեխնիկական, միկրոէլեկտրաշարժիչներու, կենցաղային էլեկտրասարքավորի մէջներու, «Ստրոմմաշինա» սարքաշինական գործարանները։ Ստեղծվածէր կենտրոնական ձուլարան։ Կը գործէին երկաթուղու շարժական կազմի վերանորոգման, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորի մէջներ, քարհատ ու քար մշակող մեքենաներ արտադրող ձեռնարկութիւններ։
Զարգացած էր սնունդի արդյունաբերութիւնը (քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 17,4%-ը, [[1977]])։ Կար միսի պահածոներու, հրուշակեղենու, գարեջուրի, ոչ ալկոհոլային խմիչքներու, կաթի, հացի և այլ ձեռնարկութիւններ։ Կարևոր տեղ ունի Լենինականի միսի-պահածոներու կոմբինատը։ Արդյունաբերության մյուս ճյուղերենէին շինանյութերու (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաներ, շինաքար), փայտամշակման, ապակու արտադրության ձեռնարկութիւնները։
Արդյունաբերական ապրանքների շատ տեսակներ կ՛առաքվէին հանրապետութիւնէն դուրս, իսկ 40 արտադրատեսակ՝ կ՛արտահանվէր արտասահմանյան 35 երկիր, ինչպես՝ Ֆրանսիա, Իտալիա, ԳՖՀ, Ֆինլանդիա, ԳԴՀ, Չեխոսլովակիա։
1988
Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվածէ [[ՍՍՀՄ]] շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացածէ համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվածէ [[ՍՍՀՄ]] շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու [[Սերգեյ
[[1936]]
Գյումրիուիին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվուի Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ [[1980]]
Ներկայի մէջս տնտեսության մէջ առանձնանի մէջ են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
=== Տրանսպորտ ===
Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - [[Բաքու]] երկաթուղային մայրուղին, [[Լենինական]] - [[Արթիկ]] - [[Մարալիկ]] և [[Լենինական]] - [[Կարս]] երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - [[Աշտարակ]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Արմավիր]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Ստեփանավան]] - [[Թբիլիսի]], [[Գյումրի]] - [[Վանաձոր]] - [[Դիլիջան]], [[Գյումրի]] - [[Ամասիա]] - [[Ախալքալաք]], [[Գյումրի]] - [[Ախուրիկ]], [[Գյումրի]] - [[Կարս]]), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։
Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ԽՍՀՄ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, [[Սոչի]], [[Թբիլիսի]], [[Կրասնոդար]], [[Նալչիկ]], [[Բաթի]] մէջ,
Կը գործէ Շիրակ օդանավակայանը։ Երկաթուղային ուղերթներէն կան Գյումրի - Երևան, Գյումրի - Բաթի մէջի ուղերթները։ Ժամանակ առ ժամանակ կը գործէ Գյումրի - Վանաձոր ուղերթը։
[[2010]]
==== Ավտոբուսային ուղղերթներ և գրաֆիկներ ====
* Գյումրի-[[Երևան]] — շարժվուի, երբ բոլոր տեղերը լրանի մէջ են
Տող 484 ⟶ 493՝
=== Կապ ===
1980
=== Գազաֆիկացի մէջ և ջրամատակարարի մէջ ===
1977
=== Առողջապահութիւն ===
[[1924]]
2013
=== Մշակույթ ===
Գյումրին ունի հզոր մշակութային կոլորիտ։ Հին ժամանակ է ի վեր Գյումրին եղած է արվեստներու և արհեստներու քաղաք։ Քաղաքի վարպետները բազմաթիվ շենքեր ու եկեղեցիներ
Քաղաքն աչքի ինկած է իր աշուղներով, որոնք իրար հետ մրցի մէջներ կազմակերպած էն։ Աշուղներու պատվին նույնիսկ արձան է կանգնվեցել։
1912
Քաղաքի մէջ զարգացած եղած է արհեստագործութիւնը։ Արհեստներէն յուրաքանչյուրը հանդես եկած է մի համքարութիւնով և ունեցածէ իր սեփական դրոշակը։ Զարգացած եղած է Ատաղծագործական, Դարբնոցային, Կարի Համքարութիւնները։ Այդ համքարութիւններու դրոշակները կարելի է տեսնել Գյի մէջրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
Հետաքրքիր սովորույթ եղած է կամրջագործ վարպետների համար։ Ըստ ավանդության՝ կամուրջը կառուցելէն հետօ կամրջագործի ողջ ընտանիքը՝ ներառյալ երեխաները պետք է գտնվեն կամուրջի տակ, իսկ վարպետը ֆայտոնով պետք է անցնի կամուրջին վրայով։ Այնպես որ, եթե կամուրջը լավ չկառուցվի, կամրջագործ վարպետն իր ընտանիքով կզոհվի։
Գյումրին Հայաստանին տված է մշակույթի այնպիսի մեծագույն գործիչներու, որոնցից են գրողներ Հովհաննես Շիրազը, Ավետիք Իսահակյանը և դերասան [[Մհեր
2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիի մէջ նշվեց «
=== Ճարտարապետութիւն ===
Տող 516 ⟶ 525՝
Հայաստանը Ռուսաստանին միանալէն հետօ Կումայրին կառուցապատվածէ ռուսական առաջադեմ քաղաքաշինական սկզբունքներով։ Գյումրի և Ախուրյան գետերի միջև՝ բարձունքի վրա սրբատաշ սև տուֆէն կառուցված է աշտարակավոր պարսպապատ ամրոց, որ ուներ զինանոց, տնտեսական շենքեր, 15 000 կայազորի համար զորանոց և գմբեթավոր եկեղեցի։ Բերդը ուներ չորս դարպաս՝ Երևանի, Թիֆլիսի, Կարսի, Ախալքալաքի։
[[1828]]
[[1837]]
19 դարի կառույցներէն նշանավորէն Ամենափրկիչ ([[1858]]-[[1876]]), [[Սուրբ Աստվածածին]] ([[1843]] - [[1856]]), [[Սուրբ Նշան]] ([[1876]]-[[1885]]), [[Սուրբ Գևորգ]], «[[Պատվո բլուրի]]» ([[ռուսական]]) եկեղեցիները։ Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կեդրոնական հրապարակի վրա կառուցած են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը)։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցած է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը։
Քաղաքաշինական աշխատանքները առավել ծավալված են 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս - Ալեքսանդրապոլ Կարս երկաթուղու կառուցի մէջէն հետօ։ [[1872]]
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու հաստատի մէջը։ [[1924]]
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնուած է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է ներկայացի մէջներ բեմադրելու համար։ Բեմադրության սենյակին մէջ սովորաբար դաշնամուր եղած է։ Բացի այդ բամադրության սենյակը կամարի երկայնքով վարագույր ունեցած է, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային ան կը փակվի և բեմականացնողները նախապատրաստվեն։
[[Պատկեր:Gyumri apartament 23 b.jpg|մինի|աջից|250px|Կարսի ճարտարապետական տարրեր ունեցող առանձնատուն]]
[[1932]]
Արդյունաբերական շրջանի տեղը կը կանխորոշէր արդեն կառուցուած տեքստիլ կոմբինատի համալիրը։ [[1938]] - [[1940]]
[[1930]]-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու օգտագործի մէջը աշխուժութիւն մտցուց քաղաքի՝ հիմնականը սև շենքերով փողոցներու և հրապարակներու ճարտարապետական կերպարին մէջ, իսկ 3 - 4-հարկանի հասարակական շենքերու կառուցի մէջը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լենինականին։ 1930-ական թթ. կազմավորվեցան Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտարապետական անսամբլը, որուն շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղութիւններու կը պատկանին։ Հրապարակի արևմտյան կողմը կառուցված հյուրանոցի շենքին մէջ ([[1927]], ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ արվածէր կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը։ «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը ([[1926]], ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրին մէջ դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտարապետ Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործութիւններեն է։
[[1920]] - [[1940]]-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
[[Պատկեր:Gyumri apartament 12.jpg|մինի|ձախից|250px|Անիի ճարտարապետական տարրեր կրող առանձնատուն]]
Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, Կաըլլայնի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն ([[1952]], ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ [[1959]] - [[1961]] թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ զարգացի մէջը դեպի հյուսիս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով։ Բարելավվեցաւ փողոցներու ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեցաւ օղակա-շառավղայինու հետ։ [[1960]]-ական թթ. սկսեցաւ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերու (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցի մէջը։
Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով։ Կենտրոնական մասի վերակառուցի մէջը կ՛ընթանար հարկայնության բարձրացման և ճարտարապետական հուշարձաններուն ներդաշնակման սկզբունքով։ Քաղաքաշինության հաջողութիւններեն է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որ Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կը կապէ Հաղթանակի պուրակ-պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերու մասը կազմող քառագագաթ Արագածը։ Փողոցի հարավային կողմը տեղադրվածեն բազմասեկցիոն, իսկ հյուսիսը՝ բլոկ-սեկցիաներով բնակելի շենքերը։ Այդ շենքերը, ի տարբերութիւն տիպային բնակելի մյուս տուներուն, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններուն համապատասխան. բաց պատշգամբներու փոխարեն բնակարանները ունին լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով։ Կերպարանափոխվածէ Սայաթ-Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցված են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան)։ Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որ կը գտնուէր Փողոցի կարմիր գիծէն զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրայ, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, անոր արտահայտչականութիւնը կը ստեղծուի քարե պատերու մեծ մակերեսներու և ապակեպատ բացվածքներու հակադրությամբ։
[[Պատկեր:Gyumri building 09.jpg|մինի|աջից|250px|Շենք տեքստիլագործների ավանում]]
Քաղաքի ճարտարապետութիւնը իր բնիկ ազգային դրսևորի մէջներով Գյումրեցի վարպետներուն անունը հռչակած է ամբողջ Կովկասին մէջ։ Այդ համբավը կը խարսխվէր այնպիսի փայլուն կառույցներու վրա, ինչպիսիք են Սուրբ Յոթ Վերքը ([[1837]]), Սև ու կարմիր բերդերը, Ամենափրկիչ եկեղեցին, բազմահարկ առևտրական դպրոցը, որը մի ամբողջ թաղ բռնէ ([[1902]]), օրիորդաց գիմնազիան՝ նույնպես բազմահարկ ([[1912]]), Վանեցյաններու, Խոյեցյաններու բնակելի տուները, հռչակավոր հիմնադիր վարպետ Թաթոս Անտիկյանի ([[1835]] - [[1899]]) երկհարկանի բնակելի տունը, որի նկուղային հարկի մի քանի տասնյակ կշռող ուղիղ, հորիզոնադիր քարե առաստաղը կարելի է համարել ժողովրդական ճարտարապետության մի կենդանի հրաշալիք։
[[Պատկեր:Old Gyumri by Asbed.jpg|մինի|ձախից|250px|Արաքս հյուրանոցի շենքը]]
Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ
Գյումրեցի վարպետները շենքեր կառուցած էն Կարսի մէջ, Երևանի մէջ, Էջմիածնի մէջ, Թիֆլիսի մէջ, Բաքվի մէջ։ Անոնց բնատուր արվեստը Ավետիք Իսահակյանը գնահատած է այսպես. «Մեր Գյի մէջրվա վարպետներու ճարտարապետության մէջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակի մէջներ հին մեր՝ Անիի, վանքերու, ճարտարապետական մնացորդներէն, կոթողներէն, մոտիվներ, տրամադրութիւններ, զգացի մէջներ, ձևեր... Գյի մէջրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետներու աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերէն Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են անոնց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները...»։ Եվ պատահական չէ, որ Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցիի տիպարով Գյումրեցիները [[1858]] - [[1876]]
=== Եկեղեցիները ===
{{Հիմնական|Գյումրու եկեղեցիներ}}
Գյումրի քաղաքը հարուստ է եկեղեցիներով, որոնցմէ շատերը իրար մոտ են։ Ընդհանուր առմամբ ողջ պատմության ժամանակ Գյումրիի մէջ 16 եկեղեցի կառուցված է և մի կաթոլիկ եկեղեցի ալ կը կառուցվի [[2013]]
Գյումրիի մէջ հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ Դպրեվանքը եղած է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ 7-րդ դարւա կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներեն է, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորէն անցած է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն կը համարվի վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներէն մեկնէ։ Եկեղեցիի մէջ պահված է Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժված է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի (
Գյումրիի մէջ եկեղեցաշինությունը մեծ թափ առած է 19-րդ դարուն և անոնց մեծ մասը հասած է մեզ։ Անոնք բոլորն ալ հայկական եկեղեցաշինության վառ նմուշներ էն։
[[Պատկեր:Gyumri-DCP 5482.JPG|մինի|աջից|250px|Սուրբ Աստվածածին (Յոթ Վերք) եկեղեցին]]
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է [[1874]]-[[1886]] թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարէ։ Եկեղեցիէն առաջ հոն եղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնուած էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ կըւ երևի։ Եկեղեցին գործած է անգամ Սովետական Միության տարիներուն, երբ Հայաստանի մէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988
[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին մինչև 1988
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է [[1869]]-[[1874]]
[[Պատկեր:Surb Nshan 01, Gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Նշան եկեղեցին]]
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքին մէջ։ Եկեղեցին կառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկիզբէն այն անվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնուածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղի մէջ՝ որտեղ և կը գտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայի մէջ ժողովրդի կողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցին վերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988
[[Պատկեր:Gexconc jam 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ Գեղցոնց ժամը]]
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ [[1870]]-[[1980]] թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988
գտնուի Ջիվանի փողոցի մէջ։
[[Պատկեր:St-Hagop gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Հակոբ Մեծբինեցի եկեղեցին]]
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվածէ [[2002]]
[[Պատկեր:Surb Sargis 02 Gyumri.jpg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Սարգիս մատուռը]]
Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվածէ [[2008]]
[[Պատկեր:Gyumri, la Iglesia rusa.JPG|մինի|աջից|150px|Պլպլան ժամը]]
Ալեքսանդրապոլի տարիներուն քաղաքի մէջ կառուցվածէ մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք կը գտնուին ռուսական զորամասերուն մէջ։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմէն ստացածէ Պլպլան ժամ անվանի մէջը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվածէ [[1877]]-[[1878]]
Գյումրիի մէջ մյուս եկեղեցիներէն են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը կը գտնուի Բուսաբանական այգիին մէջ, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը կը գտնուի Ֆրանց Վերֆելի հրապարակին մէջ։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/churches |title=Գյումրու եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներեն եղած է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հունական եկեղեցին, որ գտնուածէ Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմացը՝ ներկայիս Շահի մէջյանի արձանի մոտիկ գտնուող առևտրական շենքերուն մէջ։ Եկեղեցին փլվածէ [[1926]]
<gallery perrow=5 caption=>
Տող 588 ⟶ 597՝
=== Բերդերը ===
[[Պատկեր:Gyumri, el fuerte ruso.JPG|մինի|[[Գյումրու Սև բերդը|Սև բերդը]]]]
Գյումրիի մէջ կա երկու կանգուն բերդ։ Գյումրիի Սև և Կարմիր բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցված է [[1834]]
«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է [[1830]]-ականներուն և ավարտված է [[1864]]
Երկու բերդերէն ոչ մեկը ռազմական գործողություններու չէ մասնակցած, այլ լոկ ծառայած են թշնամիին սաստելու համար։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://www.asparez.am/news-hy/sev_berd-hy/ |title=Գյումրիի Սև բերդը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>
Տող 601 ⟶ 610՝
[[Պատկեր:Gyumri apartament 04 inside.jpg|մինի|ձախից|250px|Գյումրեցու տան բակը]]
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու ([[1873]]), Ավագյաններու ([[1880]]), Քեշիշյաններու ([[1886]]) տուները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը ([[1872]], վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը ([[1865]] - [[1867]])՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը ([[1905]]), օրիորդաց գիմնազիան ([[1906]])։
=== Արհեստները և արվեստները ===
Քաղաքին մէջ արհեստագործությունը սկիզբ առած է հնագույն ժամանակներէն։ Այդ հանգամանքի հաստատումն է [[1930]]-ական թթ. քաղաքի հարավային մասին մէջ, միսի-պահածոներու կոմբինատի կառուցման տեղը, հազարամյակներէն եկող հալոց-ձուլարանի հայտնաբերումը։ Դարեր անց ձևավորված է արվեստագործությունը, որի վկայություններենէն VII դարի խաչքարերը, գտնուած քաղաքի շրջագծին մէջ, Ախուրյանի մոտիկ և [[1837]]
Գյումրվա արհեստներն ու արվեստները համաձույլ հանդես եկած էն շատ հաճախ։ Այդ երևույթը նկատելի է ճարտարապետության, քարգործության (առանձնապես՝ գերեգմանաքարերի կերտման մէջ), փայտագործության, արծաթագործության, հատկապես՝ ոսկերչության, ապա՝ պղնձագործության, գորգագործության, ժանյակագործության, երկաթագործության և մի շարք ուրիշ ոլորտներուն մէջ։ Գրեթե անհնարին է գտնել հին գյումրեցիների մի տուն, մի գերդաստան, որտեղ տվյալ արհեստն ու արվեստը միայն մեկի զբաղմունքը եղած ըլլան։
Հաճախ գերդաստանները կոչված են արհեստներու անուններով՝ Մազմընենք (Մազմանյանները), Ղույումչոնք (Ղույումչյանները-Ոսկերչյանները), Փախըրջոնք (Պղնձագործենք), Դամըրչոնք (Երկաթագործենք), Ցափուջոնք (Որմնադիրենք), Խըզարջոնք (Մղոցողենք), Ֆայտոնջոնք (Կառապանենք-Կառագործենք)։ Մի այդպիսի գերդաստան է Տարախչոնց գերդաստանը, որը տվել է ոսկերիչ վարպետներու չորս սերունդ, ընդգրկել գրեթե դար ու կես։ Տոհմապետը Մարտիրոսն է, որի պատրաստած ոսկեզօծ արծաթե գավը Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին մէջ Ոսկե մեծ մեդալի արժանացած է [[1889]]
Հին Գյումրվա արհեստավորներու վարպետությունը պատկերածէն Ավետիք Իսահակյանը «Դարբին Գևորգը» պատմուածքին մէջ, Մ. Արմենը «Հեղնար աղբյուր» վիպակում և ուրիշներ։ Մեծանուն քանդակագործ-գյումրեցի, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովը ([[1881]] - [[1952]]) իր պատանեկության, Գյումրվա հմուտ վարպետների ձեռքին տակ ստեղծագործական նախնական քայլերու մասին հետագայում պատմած է. «Տուն մը կը շինէինք։ Տան տերը ցանկացավ մուտքի կամարին քանդակել տալ մի աղավնի։ Վարպետս գործը ինձ հանձնեց։ Քանդակեցի աղավնին։ Քանդակեցի կարմիր քարէ։ Տարա վարպետիս։ Նայեց-նայեց, նետեց աղավնիս քարերուն, փշուր-փշուր արեց, ի՝նչ կը շինես։ Բան շինե, բան։ Այդպես կրկնվեցաւ մի քանի անգամ։ Վերջը, երբ վախվխելով հարցուցի, թե ի՞նչը չի հավնիր, նկատեց, էմպես պըտի շինես, օղուլ, օր տեսնողը գիտենա, թե՝ էս է, յա նոր է իջե երկընքեն, յա էս է՝ երկինք պըտի թըռնի... Հետօ գացի շատ երկրներ, ծանոթացա արվեստների տեսություններուն, բայց ոչ մի բան չկարողացավ մոռացնել տալ քանդակագործական արվեստի կոչման՝ քարի կենդանացման այն խորունկ հայտնագործությունը, որ ադամանդի բյուրեղացմամբ կատարած էր գյումրեցի վարպետս»։
Այսօրվա Գյումրիի շքեղացման՝ հոյակապ շենքերու, հրապարակներու, փողոցներու, պողոտաներու, հուշարձաններուն մէջ կենդանի է մեծարվեստ նախորդների թողած ավանդույթը։
=== Թատրոն ===
[[Պատկեր:Gyumru dramatikakan tatron 01.jpg|մինի|աջից|250px|Դրամատիկական թատրոն]]
Առաջին թատերական ներկայացումը Ալեքսանդրապոլի մէջ [[1865]]
Նախասովետական տարիներուն ներկայացումներ եղած էն տեղական և ռուսական, վրացական, ուկրաինական, ադրբեջանական եկվոր թատերախմբերը։ Թատերական արվեստի զարգացմանը նպաստել են բժիշկ-ռեժիսոր Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը, մանկավարժ-դերասաններ Մ. և Ա. Տեր-Սարգսյանները, Հ. Ղուկասյանը, դերասան-դերասանուհիներ Կ. Քյանդարյանը, Մ. Չարչօղլյանը, Ն. Կիրակոսյանը, Կ. Աբովյանը և ուրիշներ։ Շեքսպիրի դրամատուրգիան առաջին անգամ ներկայացրած է Կ. Գալֆայանը (Համլետ, [[1901]])։ [[1917]] - [[1918]]
Սովետական իշխանության հաստատումէն հետօ թատերական գործը դրված է կայուն հիմքերու վրա։ [[1922]] - [[1928]]
[[2013]]
=== Կրթություն ===
[[Պատկեր:Gyumru Arvestneri akadenia 01.jpg|մինի|աջից|250px|Արվեստների ակադեմիայի շենքը]]
XIX դ-ի կեսերուն քաղաքին մէջ գործած է 10 դպրոց ու վարժարան (Արղության, Սահականուշյան և այլն), տպարան (1870-ից)։ [[XIX դար]]ի վերջին և [[XX դար]]ի սկզբին Ալեքսանդրապոլի մէջ գործել են առևտրական, հոգևոր, ծխական, օրիորդաց դպրոցներ, քաղաքային ուսումնարաններ, իգական գիմնազիա։ Սակայն ժողկրթությունը բուռն վերելք է ապրել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունէ հետօ։ [[1977]]/[[1978|78]] ուս. տարիներուն Գյումրին ուներ 68 նախադպրոցական հիմնարկ (7860 երեխա), 36 հանրակրթական ցերեկային (31684 սովորող), 7 երեկոյան ([[1870]] սովորող), 6 գիշերօթիկ (810 սովորող) դպրոց և մեկ ուսումնական կոմբինատ։ Կ՛աշխատէր շուրջ 2 000 ուսուցիչ (հիմնականում բարձրագույն կրթությամբ)։ Ուներ 14 պրոֆտեխնիկական ուսումնարան (5200 սովորող)։
[[Պատկեր:Gyumrii tiv 26 dproc 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Թիվ 26 դպրոցը]]
Գյումրիի մէջ կը գտնուին Միքայել Նալբանդյանի անվան [[Գյումրիի մանկավարժական ինստիտուտ|մանկավարժական]] ինստիտուտը, Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Գյումրու մասնաճյուղը, ստացիոնար և հեռակա բաժիններով (բացված է 1959
Գյումրին ունի Հայաստանի սովետական գրողների ([[ՀՄԳ]]) միության բաժանմունք (կը գործէ [[1928]] թ.-էն)։ Տարբեր ժամանակներ անոր կազմին մէջ եղած էն [[Գուրգեն Մահարի]]ն, [[Մկրտիչ Արմեն]]ը, [[Գեղամ Սարյան]]ը, [[Հովհաննես Շիրազ]]ը, Տ. Սիրասը, Աղավնին, [[Ալեքսանդր Արաքսմանյան]]ը, [[Մկրտիչ Կորյուն]]ը և ուրիշներ։ [[1980]]
Գյումրիի մէջ կը գտնուին [[ԽՍՀՄ]] [[ԳԱ]] գեոֆիզիկայի ու ինժեներական սեյսմոլոգիայի [[ԳՀԻ]] կոնստրուկտորական բյուրոներ, «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցը։ [[1980]]
Կը գործէն 30 նախադպրոցական հիմնարկ, 57 հանրակրթական, 9 երաժշտական և արվեստի, 31 մարզային դպրոցներ, 7 պետական և 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական հաստատություններ, Միքայել Նալբանդյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտը, [[ԵՊՃՀ]]-ի և [[ԵՊՏՀ]]-ի մասնաճյուղերը, ոչ պետական 2 բուհ, 15 գրադարան, 6 հյուրանոց, 15 ամբուլատոր-պոլիկըլլայկական հիմնարկներ, 11 հիվանդանոց, քաղաքային մարզադաշտ, ծածկած լողավազան և ՀՀ հյուսիսային տարածաշրջանի սեյսմիկ պաշտպանության կենտրոնը, [[ՀՀ]] [[ԳԱԱ]] Երկրաֆիզիկական և ճարտարագիտական սեյսմաբանության [[ԳՀԻ]]-ն, Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական և Ալիխանյանի անվան տիկնիկային թատրոնները, հայրենագիտական թանգարանը, [[Ավետիք
=== ԶԼՄ ===
Տող 642 ⟶ 651՝
* «Արագած» ([[1912]]),
* «Գավառի ձայն» ([[1913]]),
* «Նոր կյանք» ([[1917]]
* «Գյուղացիական միություն» ([[1919]]),
* «Ալեքսանդրապոլի լրաբեր» ([[1919]]),
Տող 662 ⟶ 671՝
Գյումրու բանարվեստը տված է տեղական և համահայկական նշանակության մի շարք զվարճախոսներ, որոնց մասին կան բազմաթիվ գրառված նյութերը։ Ամենանշանավոր գյումրեցի զվարճախոսը [[Պոլոզ Մուկուչ]]ն է (Մկրտիչ Ղազարի Մելքոնյան), այլ նշանավոր երգիծախոսներեն էին Ծիտրո Ալեքը, Նալն Կարոն, Սաբի Կարոն, Ջղեր Խաչիկը, Կուժիկը և այլոք<ref>http://www.gyumri.am/gyumris/feature</ref>։
[[1989]] թվականին լույս տեսած էն Հրաչյա Իկիլիկյանի «Գյումրին, Պոլոզ Մուկուչը և երգիծական մանրապատումներ» գիրքը, իսկ [[2013]] թվականին Գագիկ Վարդանյանի «Հումորի հայրաքաղաք՝ Գյումրի» գիրքը, որտեղ տեղ գտած էն տարբեր ժամանակներ Գյումրիի մէջ ապրած հայտնի ու անհայտ սրախոս մարդկանց կատակների ընտրանին։
== Գյումրիի հայտնի մարդիկ ==
|