«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Ալեքսանդրապոլի[[Ալեքսանդրապոլ]]ի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը [[Խաչ]] կար և Լուսինի[[Լուսին]]ի մահիկ, որոնք միմյանցմէ կը բաժանվէին սանդուղքով։ Սանդուղքը կը խորհրդանշէ ան, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորութիւն ընձեռնված է։ Խաչը խորհրդանշածէ [[Արևելյան Հայաստան]]ը, իսկ մահիկը՝ [[Արևմտյան Հայաստան]]ը, որտեղէն գաղթածէ Գյումրիի բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գյումրիի Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին[[թանգարան |թանգարան]]ին մէջ։

ավագանու կողմէն հաստատվածէ [[2011]] թվականներին։թվականներուն։ Ան [[սպիտակ]] գույն ունի՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրոշակի մաշտեղը կը գտնվուի կարմիր խաչը՝ հովազի ոսկեգույն պատկերով։ Դրոշակը լայնության և երկարության չափերի հարաբերութիւնը է 1։2-ի։ Դրոշակի վրայի պատկերները ունին հետևյալ նշանակութիւնը.

Սպիտակ գույնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, Կարմիր խաչը ժողովրդին հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունյաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգույն հովազը կը խորհրդանշէ Հայաստանի[[Հայաստան]]ի անկախութիւնը և պետականութիւնը։<ref name=Gyumri_symbols>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/symbols-of-gyumri |title=Գյումրու քաղաքապետարան, Պաշտոնական կայք. Գյումրու խորհրդանշանները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>

Գյումրին Հայաստանի Հանրապետության՝ մեծությամբ երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնուի Երևանէն 126 կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Շիրակի բարձրավանդակի կեդրոնական մասը, ծովի մակարդակէն 1550 մետր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հյուսիս-արևմուտքին, Ախուրյան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրավանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մոտավորապես 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 կիլոմետր, սահմանակից է Փամբակի արևմտյան, Արագածի հրաբխային զանգվածի հյուսիսային ու արևմտյան լեռներինլեռներուն և նախալեռներին։նախալեռներուն։

Քաղաքը ունի աշխարագրական հարմար դիրք, որ կը ակոսվի Չերքեզի[[Չերքեզ]]ի, Ջաջուռի[[Ջաջուռ]]ի և ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկված լճագետային և հրաբուխային շուրջ 350 մ հզորության նստվածքներով։ Ուղիղ գծով Գյումրիէն Սև ծով 196 կմ է, իսկ երկաթուղիով մինչև [[Մոսկվա]]՝ 2760 կիլոմետր։ Գյումրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտների մէջ կ՛աճեն ակացիա, թխկենի, հացենի և այլ ծառատեսակներ։

Քաղաքը տարեկան կը ստանա մոտավորապես 2500 ժամ արեգակնային լույս և ջերմութիւն։ Մեծ է հորդաբուխ աղբյուրներու քանակը, որոնք միասին մեկմէկ վարկյանըվարկյանւա մէջ կուտան 1200 լիտր ջուր։[[ջուր]]։ Քաղաքին մոտիկ կը հոսին հանրապետության ջրաշատ գետերէն մեկը՝ Ախուրյանը։ Շրջակայքը հարուստ է շինանյութերով՝ տուֆով[[տուֆ]]ով, բազալտով[[բազալտ]]ով, կավով, ինչպես նաև սևահողային դաշտերով։ Ընդհանուր առմամբ այստեղ կլիման ցամաքային է։ Ձմեռը երբեմն ուժեղ սառնամանիքներ են կըլլան։ Օդի նվազագույն ջերմաստիճանը զէրոյեն կիշնէ մինչև -41 °C։ Ամռանը
համեմատաբար շոգ է, սնդիկի սյունը կը հասնի մինչև 36 °C-ի, տարեկան տեղի մէջները միջին հաշվով կը կազմէն 500 մմ։ կը Գտնուի 8-9 բալային սեյսմիկ գոտի մէջ։

Գյումրիի կլիման լեռնային է՝ համեմատաբար մեղմ ամառով և ցրտաշունչ ձմեռով։ Եղանակն ավելի մեղմ է, քան [[Սևան (քաղաք)|Սևան]] քաղաքինը, բայց ավելի ցուրտ է, քան Երևանինը։ Ձմեռը ձյունառատ է ու ցրտաշունչ և դեկտեմբերէն[[դեկտեմբեր]]էն կը մնայ մինչև մարտը[[մարտ]]ը ներառյալ։ Գարունը կարճ է և զով։ Այն ընդամենը մեկուկես ամիս է։ Ամառը համեմատաբար տաք է և կը տևէ հունիսի սկզբէն մինչև սեպտեմբերի վերջ։ Աշուննալ[[Աշուն]]նալ աչքի կինա իր տաքությամբ։

ԱմեանցուրտԱմենատաք ամիսը՝ հունվար[[օգոստոս]] (միջին ջերմաստիճանը մոտ +19 −9 CС°):

Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերուած է հնագիտական (մ.թ.ա III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն [[1875]] թվականին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնուած մ.թ.ա II հազարամյակի բրոնզե[[բրոնզ]]ե իրեր, ինչպես նաև [[1908]] թվականներուն գտնուած մ.թ.ա. X-IX դդ. երկաթե[[երկաթ]]ե ապարանջանները և դանակները։ [[1929]] թվականներուն Լենինականի[[Լենինական]]ի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա. XI-IX դդ։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ [[բրոնզ]]ի և վաղ [[երկաթ]]ի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։

Հին ժամանակ ստացած Կումայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև [[Քսենոֆոն]]ը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կի մէջայրուԿումայրու մասին տեղեկութիւներ հայտնածէ [[Ղևոնդ]] պատմիչը՝ նկարագրելով [[773]]-[[775]] թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզումները։

Այնուհետև, դարեր շարունակ Կումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ [[Պարսկաստան]]ի, մերթ [[Թուրքիա]]յի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ [[1804]] թվականներուն՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ [[Ռուսաստան]]ի կազմին մէջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ [[Արևելյան Հայաստանը։Հայաստան]]ը։

Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերվածհայտնաբերուած հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կումայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերւինվերաբերուին մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակին։

Առաջին լուրջ հնագիտական ուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն [[1928]] թվականներուն՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերվածհայտնաբերուած էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։

Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացվինբացուին [[Շարա]]յի մասին պատմահայր [[Մովսես Խորենացի]]ի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մէջ (մ.թ.ա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ [[Տայք]]), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։

Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնուածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե Մարմաշենի[[Մարմաշեն]]ի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիութիւնը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մէջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կենտրոնատեղին՝կեդրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կեդրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնուեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնուած է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և [[Փոքր ԱսիայԱսիա]]յ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կումայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու [[Չերքեզ]]ի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող Կումայրի հնավայրին։

[[Սարդուրի Բ|Սարդուրի]] II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մէջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կում, գում բառերը ունին կույտ, խումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախումբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.թվականներթ.ա XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կյումրին, բարբառային Գյումրի ձևով ունի Գյումրի, Գյումբրի, Գյումրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։

[[Վան]]ի թագավորության վերացի մէջէն (մ.թ.ա. [[590]] թթվականին) հետօ Կումայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ [[Երվանդունիներ]]ու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելութիւններու, իհարկե, նաև [[Արարատյան դաշտ]]ի, [[Արմավիր]] մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ Կումայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը<ref name=Kumayri/>։

Ակադեմիկոս [[Հակոբ Մանանդյան]]ը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել [[Արարատյան դաշտ|Արարատյան]] դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյումնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է ըլլայ հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ Գյի մէջնիասի[[Գյոմնիաս]]ի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա Գյումրիաս։[[Գյումրիաս]]։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյի մէջնիասԳյումնիաս - Գյումրին "կեդրոնն է եղած է Շիրակ - [[Վանանդ]] - Այրարատի[[Այրարատ]]ի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։

Մեծ Հայքը և Վիրքը [[Արտաշես Ա|Արտաշես]] Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ [[Արտավազդ Ա|Արտավազդ]] Ա-ի օրոք (մ.թ.ա. [[160]] - մ.թ. ա. [[115]] թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ [[Տիգրան Բ]]-ի (մ.թ.մ.թ.ա. [[95]]-մ.թ.ա. 55 թթ) թագավորության տարիներին՝տարիներուն՝ ընդհուպ մինչև մ.թ.ա. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կենտրոններիցկեդրոններէն մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։

մ.թ.ա. [[69]] թվականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթե չի տուժել։ Բայց նրա և Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարավոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիի մէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ մ.թ.ա. [[66]] թվականներ Տիգրան Մեծի և հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև [[Արտաշատ]]ի մէջ կնքված պայմանագրիցպայմանագրէն հետօ, վերջինս զորքը շարժեց դեպի [[Վրաստան]] ([[Վիրք]])՝ անշուշտ անցնելով նաև Կումայրիով։

մ.թ.ա. [[66]] թվականին հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքի մէջէն հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմաններուն մէջ Կումայրին ևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացի մէջը [[Տիգրան Մեծ]]ի թագավորության վերջնափուլի մէջ (մ.թ.ա. [[66]] - [[55]] թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտավազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (մ.թ.ա. [[34]] թվական)։ Սակայն մ.թ.ա. [[36]] թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի [[Պարթևստան]], ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ [[34]] թվականին հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժէց Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնում է Անտոնիոսի[[Անտոնիոս]]ի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերի մէջ զորքեր կը տեղակայէ, կամենի մէջ ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր կը պահւէին։ Սակայն, ինչպես հաղորդուի հռոմեացի պատմիչ [[Դիոն Կասսիոս]]ը, "գանձերի պահապաններն ուշադրութիւն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներիցորդիներէն ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվի մէջբացառվիր, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև Կումայրիի անձավների մէջ պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվածէ ՀայաստանիցՀայաստանէն հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրուի [[Հովսեպոս Փլավիոս]]ը։

Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի ([[298]]-[[330]] թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ Կամսարականները[[Կամսարականներ]]ը 13-րդն էին, ապա Սահառունիները՝[[Սահառունիներ]]ը՝ 25-րդը, իսկ Դիմաքսյանները՝[[Դիմաքսյաններ]]ը՝ միայն 67-րդը, զորանամակի մէջի մէջալ Կամսարականներու հեծելազորը իր քանակով (600) կրկնակի կը գերազանցէր միւս երկուքին։

[[Տրդատ ՄեծիՄեծ]]ի գահակալութիւնէն հետօ ([[298]] թվականից) ընդհուպ մինչև [[338]] թվականներ-ըթվականները Կումայրին ապրածէ խաղաղ զարգացման շրջափուլ՝ ընդգրկվելով քրիստոնեական քաղաքակրթության ծիրի մէջ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմութեան» հունարեն խմբագրության համաձայն՝ [[Գրիգոր ԼուսավորիչըԼուսավորիչ]]ը Կեսարիայի[[Կեսարիա]]յի մէջ ձեռնադրվելուց հետօ վերադառնալով Հայաստան՝ 13 հոգու ձեռնադրեց եպիսկոպոս։[[եպիսկոպոս]]։ Անոնցմ է Արսուկեսը[[Արսուկես]]ը կը կարգվի Շիրակի եպիսկոպոս՝[[եպիսկոպոս]]՝ իր ենթակայության տակ ունենալով նաև Կումայրին։[[Կումայրի]]ն։

[[330]] թվականներթվականին Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաքը [[Կոստանդնուպոլիս]] տեղափոխվելու շնորհիվ մեծացավ Չինաստանից[[Չինաստան]]էն [[Բյուզանդիա]] հասնող միջազգային տարանցիկ առևտրաուղու ("[[Մետաքսյա ճանապարհիճանապարհ]]ի") հյուսիսային ճյուղավորման նշանակութիւնը։ Վերջինս անցնուիր նաև Հայաստանի տարածքով, իսկ նրա մի ճյուղավորի մէջն Արտաշատից[[Արտաշատ]]ից ձգվուիր դեպի [[Կումայրի]], որպես "հացի շտեմարան" հռչակված Շիրակով, ապա Աշոցքով[[Աշոցք]]ով հասնուիր [[Կուրի հովիտ]], Թբիլիսի։[[Թբիլիսի]]։

Հայաստանի առաջին բաժանմամբ ([[387]] թվականներթվականին) Կումայրին անցավ պարսից տիրապետության տակ։ Պարսից [[Շապուհ թագավորի|Շապուհ թագավոր]]ի հրամանով, իրենց դիմադիր կեցվածքի պատճառով, Կամսարականները հալածանքների ենթարկվեցին, իսկ նրանց տիրույթներն, այդ թվի մէջ՝ Շիրակը, Կումայրին հարքունիս գրավվեցին, [[Գազավոն ԿամսարականըԿամսարական]]ը նետվեց [[Անհուշ բերդը։բերդ]]ը։ Եղիշե պատմիչի հավաստմամբ՝ [[451]] թվականներթվականին [[Ավարայրի ճակատամարտինճակատամարտ]]ին կի մէջայրեցիները մասնակցել են [[Արշավիր ԿամսարականիԿամսարական]]ի գլխավորությամբ՝ Շիրակի և Արշարունիքի ռազմիկների հետ։ Շիրակի զորագունդն աչքի է ընկել Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ Խաղխաղ քաղաքի մատույցների մէջ պարսից զորքի դեմ հայոց բանակի մղած հաղթական մարտի մէջ։ [[Ղազար ՓարպեցինՓարպեցի]]ն վկայուի, որ այդ մարտից առաջ Վարդանը հայոց այրուձին բաժանեց երեք մասի և "աջ կողմի մէջ զորագլուխ կարգեց" Արշարունիքի և Շիրակի իշխան [[Արշավիր ԿամսարականինԿամսարական]]ին, իսկ նրան օգնական կարգեց [[Մուշ ԴիմաքսյանինԴիմաքսյան]]ին, որի տոհմն իշխուիր Շիրակի մի մասին։ Խաղխաղի մէջ, ապա Ավարայրի մէջ պարսից զորքերի դեմ մղված մարտերին գործի մէջ մասնակցութիւն ունենալու համար Շիրակի և Արշարունիքի[[Արշարունիք]]ի տերերը՝ [[Արշավիր]], [[Թաթ]], [[Վարձ]], [[Ներսեհ]] և [[Աշոտ ԿամսարականներինԿամսարականներ]]ին պարսիկները դատապարտեցին տաժանակրության՝ աքսորի մէջ անցկացնելով մոտ 13 տարի՝ [[452]]-[[464]] թթ։ [[Մուշ ԴիմաքսյանըԴիմաքսյան]]ը զոհվածէր Խաղխաղի մարտերի մէջ, բայց նույն տոհմիցտոհմէն կալանված ազատների մէջ հիշատակվի մէջ են Թաթուլը[[Թաթուլ]]ը և Սատոն։[[Սատո]]ն։

Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ[[քորոց]]ներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ

Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեցդրսևորվեցաւ նաև [[482]]-[[484]] թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերի մէջ։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ [[Ներսեհ]] և [[Հրահատ ԿամսարականներըԿամսարական]]ները [[482]] թվականներուն Մասիսի հյուսիսային ստորոտի մէջ ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերի մէջ գլխավորուիինգլխավորուին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերիցզորագնդերէն մեկը։մէկը։ Ակոռիի ճակատամարտի մէջ Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։

Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանի մէջից ([[591]] թվականներթվականին) հետօ Կումայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրության գերիշխանության տակ։ Բայց [[602]] թվականներ պատերազմը վերսկսվեց կողմերի միջև։ Բյուզանդական զորաճամբարը Շիրակուիր։ "Հունաց զորքը, - գրուի Սեբեոս պատմագիրը, - գի մէջարվեցգումարվեցաւ Շիրակի դաշտի մէջ և Շիրակավան կոչվող գյուղի մէջ"։ Պարսից զորքերի ճնշմանը չդիմանալով՝ բյուզանդական զորքը նահանջեց ոչ հեռու գտնվող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ ավան, որտեղ տեղացի այրերի մասնակցությամբ հակահարված տրվեց պարսիկներին։ Սակայն բյուզանդական զորքը պարտվեց ու նահանջեց, ինչից հետօ պարսիկները դաժան հաշվեհարդար տեսան շիրակցիներու հետ։

Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին [[1804]] թ.-թվականին [[մայիս]]ի մայիսի [[29]]-ին։ Անցնելով [[Լոռի-ՓամբակովՓամբակ]]ով, անոնք մտան Շիրակ և բանակեցին Գյումրիէն մոտավորապես 18 կմ հեռու տեղ մը։ Հունիսի[[Հունիս]]ի [[10]]-ին [[Փոքր Զարաքիլիսա]] (Ազատան) գիւղին մոտիկ անոնք ընդհարվեցան պարսիկներու հետ և հաղթեցին։ Ռուսներուն կը զորակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջէին նաև Գյումրեցիները։ Նույն ժամանակ ռուսական զորքը գրավեց Գյումրին, գերութիւնէն ազատեց 400 հայ ընտանիք։

Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը ([[1804]] - [[1813]] թթ)։ 1804 թ.-իթվականին հունիսի [[12]]-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, [[գեներալ ՑէնիանովիՑէնիանով]]ի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ Հունիսի[[Հունիս]]ի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, Ապարանի[[Ապարան]]ի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեց։աւչհաջողվեցաւ: Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։

[[1805]] թ.-իթվականի հունվարին[[հունվար]]ին ռուսական զորքը, [[գեներալ ՆեսվետաևիՆեսվետաև]]ի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և մարտի[[մարտ]]ի [[30]]-ին գրավեց Շորագյալի[[Շորագյալ]]ի սուլթանության կեդրոն Արթիկը։[[Արթիկ]]ը։ Շիրակի[[Շիրակ]]ի գրավի մէջը հիմք դարձավ Երևանի գավառի գրավման համար։ Սակայն Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ։ Ուստի [[1805]] թ.-թվականի [[հունիս]]ի հունիսի [[15]]-ին [[Փոքր ՂարաքիլիսայէնՂարաքիլիսա]]յէն Նեվեստաևը[[Նեվեստաև]]ը Ցէնիանովին հղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մեկ գի մէջարտակգումարտակ տեղակայել Գյումրիի մէջ՝ դեպի [[Կարս]] և [[Թալին]] տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գյումրիին կը սպառնաին թե՛ պարսիկները, թե՛ թուրքերը։ Թուրքական ուժերու ներխուժի մէջը կանխելու մտահոգությամբ [[1805]] թ.-թվականին [[հունիս]]ի հունիսի [[19]]-ին Ցէնիանովին ուղղված մէկ այլ զեկուցագրի մէջ Նեվեստաևը հույս կը հայտնէր, որ Գյումրիի ռուսական զորաբաժինը պիտի փակէ թուրքերու ճանապարհը դեպի Շիրակ։ Այն միաժամանակ հավաստիացնուի, որ Գյումրիի մէջ գտնուող ռուսական գի մէջարտակը կրնայ կանխել նաև պարսիկներու հնարավոր հարձակումը։

[[Ալեքսանդրապոլ]], 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի ընդհանուր տեսարանը

Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև [[1806]] թ.-ին։թվականին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի հունիսի[[հունիս]]ի [[16]]-ին կովկասյան[[կովկաս]]յան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ Շորագյալի[[Շորագյալ]]ի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ ([[1807]] թ.թվականի, մայիսի[[մայիս]]ի [[27]]) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու հարձակի մէջէն Շորագյալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրավել Գյումրին՝ անոր դեմ նետելով քառապատիկ ավելի ուժեր։ Սակայն Գյումրիէն ռուսական զորքը, տեղացիներու զորակցությամբ, [[1807]] թ.-թականի [[հունիս]]ի հունիսի 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարված տվին թուրքական զորքերուն։ Պարսկական զորքը, Աբաս Միրզայի գլխավորությամբ, շարժեցաւ դեպի Գյումրի, բայց տեղեկանալով թուրքական զորքի պարտության մասին՝ հեռացավ Նախիջևան։ Թեև այդ հաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնը անցավ ռուսերու ձեռքը, բայց Գուդովիչը[[Գուդովիչ]]ը դեպի Կարս առաջ շարժվելու փոխարեն զորքը պահեց Գյումրիի մէջ։

Ռուսական հրամանատարութիւնը [[1808]] թ.-ինթվականին վճռեց գրավել Երևանի ու Նախիջևանի[[Նախիջևան]]ի խանութիւնները և Արաքսը[[Արաքս]]ը ու Ախուրյանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անհաջող անցավ սեպտեմբերին Երևանի դեմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշավանքը։ Ելնելով ստեղծված կացութիւնէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ ձեռնարկած է ռուսական սահմանները ամրացնելու համար։ Հատուկ ուշադրութիւն դարձվեցաւ Գյումրիին՝ իբրև կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Դեկտեմբերի[[Դեկտեմբեր]]ի [[1]]-ին այնտեղ տեղաբաշխվեցաւ Անդրկովկասի ռուսական զորքի թիֆլիսյան գի մէջարտակը։

Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809 թ.-իթվականին ապրիլի վերջին, խախտելով դեռևս 1807 թ.-իթվականին օգոստոսին ռուսներուն հետ կնքած զինադադարը, հարձակվեցաւ անոնց վրա։ Օգոստոսի 22-ին հարձակման անցավ նաև պարսկական զորքը՝ շարժուելով Գյումրիի վրա, սակայն պատշաճ հակահարված ստանալով՝ նահանջեց։ Հաջորդ տարի ևս ռուսական զորքը հաղթեց պարսիկներիուն՝ [[Ախալքալաք]] բերդին մոտ, որտեղ տեղակայված թուրքական զորքը չհամարձակվեցաւ զորակցել դաշնակէն պարսիկներուն։ Հետաձգվեցաւ ռուսներու դեմ թուրք-պարսկական միացյալ ճակատ ստեղծելը։ Եվս մեկ տարի անց ռուսները նոր հաղթանակ տարան թուրքերուն դեմ՝ գրավելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով ռևանշի՝ թուրքերը [[1812]] թ.-թվականին [[մարտ]]ի մարտի [[23]]-ին հարձակվեցան Գյումրիի վրա։ Սակայն տեղի ռուսական զորաբաժինը՝ տեղացի հեծյալ աշխարհազորայիններու զորակցությամբ, պարտության մատնեց հակառակորդին։

Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, [[1826]] թ.-իթվականի [[հուլիս]] [[16]]-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորի մէջներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։

Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն [[1827]] թ.-իթվականին օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մէջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրի մէջ ([[1827]] թ.,թվական [[օգոստոս]])։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թ.-իթվականին սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։

Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թ.-իթվականին դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած [[1819]] թ.-էն՝թվականենէն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ [[1828]] թ.-թվականի [[հուլիս]]ի հուլիսի [[22]]-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։[[Կարս]]։ [[1827]] թ.-թվականի [[հոկտեմբեր]]ի հոկտեմբերի [[1]]-ին ռուսներու կողմէն Երևանի[[Երևան]]ի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի ազատագրի մէջը։

Հաջորդ տարի Թուրքմենչայ[[Թուրքմենչա]]յ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացի մէջը Ռուսաստանին։[[Ռուսաստան]]ին։ Թուրքիայի[[Թուրքիա]]յի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ [[1828]] թ.-ինթվականին Թիֆլիսի[[Թիֆլիս]]ի զինվորական նահանգապետի կողմէն Անդրկովկասի մէջ գլխավոր հրամանատար [[Իվան ԴիբիչինԴիբիչ]]ին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կըլլայ Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ Կովկասյան[[Կովկաս]]յան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել [[Կարս]] քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և Տրապիզոնի[[Տրապիզոն]]ի վիլայեթի[[վիլայեթ]]ի թուրքական և քրդական զորամիավորի մէջները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակի մէջը։հարձակումը։

[[1828]] թւականիթվականի հունիսի[[հունիս]]ի [[14]]-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ [[Տիգնիս]] գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացի մէջը։ Ռուսական զորքինզորքերուն մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև Գյումրեցիները։ ԱնոնցԱնոնցմ է Դիլոն[[Դիլո]]ն Կարսի վրա ռուսերու[[ռուս]]երու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ Հունիսի[[Հունիս]]ի [[28]]-ին մեկ այլ Գյումրեցի ռազմիկ՝ [[Ղուկաս ՄելքոևըՄելքոև]]ը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ Հունիսի[[Հունիս]]ի [[23]]-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն [[1828]]-[[1829]] թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ Ադրիանապոլսի[[Ադրիանապոլս]]ի պայմանագիրով ([[1829]] թ.,թվականի սեպտեմբերի[[սեպտեմբեր]]ի [[2]])։ [[1830]] թ.-ինթվականին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ Էրզրի մէջէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։

Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ [[1837]] թ.թվականին ռուս ցար [[Նիկոլայ I]]-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի[[Ալեքսանդրա]]յի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մէջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ [[314]] թ.թվականին), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է Վրաստանի[[Վրաստան]]ի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մէջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.

"Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ, պարոն իսկական պետական խորհրդական և ասպետ, իշխան Ն. Փալավանդովին. Ողորմած Տեր Կայսրը Բարձրագույնս բարեհաճեցաւ հրամայել Գյումրիի ամրոցը այսուհետև անվանել Ալեքսանդրապոլ, նաև անցած հոկտեմբերի[[հոկտեմբեր]]ի [[4]]-ին Նորին Բարձրության ներկայությամբ հիմնադրուած համառուսական եկեղեցին կառուցել ի պատիվ Սուրբ Մեծ նահատակ Ալեքսանդրա թագուհու։ Այսպիսի բարձրագույն ցանկության մասին գեներալ-համհարզ Ադլերբերգը հոկտեմբերի[[հոկտեմբեր]]ի [[5]]-ին թիվ 399 զեկուցագիրով տեղեկացրեց ինձ պատշաճ կատարման համար, ավելացնելով, որ ինքը միաժամանակ այդ մասին հաղորդած է պարոն ռազմական մինիստրին՝ Գյումրիի ամրոցի վերանվանվան հրամանը բանակին հայտարարելու համար։ Այդ մասին կը իրազեկէմ Ձերդ պայծառափայլութիւն։ Գեներալ-համհարզ Գ. Ռոզեն։ Շտաբի պետ՝ գեներալ - մայոր Վոլոչևսկի։ Թիվ 3208. [[8]] նոյեմբերի[[նոյեմբեր]]ի, [[1837]] թվական, [[Թիֆլիս]]"։

Ռուսական ամրոցը ([[1837]] թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին անգամ՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։

Գյումրին դասվեցաւ բերդաքաղաքներու շարքը։ [[1840]] թ.-ինթվականին Ալեքսանդրապոլը կարգուեցաւ գավառական կեդրոն։ Սակայն անոր նկատմամբ կը շարունակուէր զգացնել տալ թուրքական սպառնալիքը, որը վերացնելու նպատակով [[1853]] թ.-ինթվականին ռուսական հրամանատարութիւնը Ալեքսանդրապոլի ու Երևանի հայերէն կազմակերպեց 3 հեծյալ հարյուրյակ։

[[1849]] թ.-ինթվականին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։

[[1853]] թ.-ինթվականին թուրքական 40 հազարանոց բանակը մոտեցավ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստվելով հարձակման։ անոնք գրավեցին Բայամդուր գյուղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամուն մոտեցավ ռուսական 7000-անոց զորքը և 800 հոգի հայ աշխարհազորայիններու ուղեկցությամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերի մոտենալու մասին՝ առանց մարտի բռնվելու հեռացան։ Ատորմ է հետօ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլյան խմբավորման զորամասերը շարժվեցան թշնամիի դեմ և ջախջախեցին անոր 30 հազարանոց զորամիավորի մէջը։

[[1855]] թ.-թվականի [[նոյեմբեր]]ի նոյեմբերի [[16]]-ին ռուսական զորքը կրկին գրավեց Կարսը (որը թուրքերը կարողացածէին հետ գրավել)։ Ալեքսանդրապոլցիներու զգալի մասը կարսեցիներէին, ովքեր կը երազէին հաղորդակցվել Կարսուի մէջ մնացած իրենց հարազատներուն հետ։ անոնց հույսերը չարդարացան, քանի որ Կարսը վերադարձվեցաւ թուրքերուն։ Շիրակի հայերը գործուն մասնակցութիւն ունեցան նաև [[1877]]-[[1878]] թթ. ռուս - թուրքական պատերազմին։ Կովկասյան ճակատին մարտական գործողութիւններու համար ձևավորվեցաւ 60 հազարանոց Կովկասյան կորպուսը՝ գեներալ Լորիս - Մելիքովի գլխավորությամբ։ Կորպուսի կեսը [[1877]] թ.-իթվականին ապրիլին կենտրոնացված էր Ալեքսանդրապոլի մէջ, որտեղ դեռ նախորդ տարի տեղացի վարպետներու օգնությամբ պատրաստվածէր երկու շարժական կամուրջ։ Դրանք հետագայի մէջ օգտագործվեցան Ախուրյանի գետանցման ժամանակ։ Ռուս հրամանատարութիւնը՝ մտահոգված Թուրքիայի մէջ ռուսահպատակ բնակչներու ճակատագիրով՝ ալեքսանդրապոլցի Ավետիս Ձիթողցյանին որպես բանագնաց ուղարկեց թուրքական կողմ՝ բանակցելու և ապահովելու անոնց կյանքը։ Նա հաջողությամբ կատարեց այդ առաքելութիւնը։ Կովկասյան կորպուսի մարտակա գործողութիւններուն կը մասնակցէր ալեքսանդրապոլցի Դանիել Հարութիւնյանը։ [[1877]] թ.-թվականի [[մայիս]]ի մայիսի [[8]]-ին ռուսական զորքը Ալեքսանդրապոլէն շարժվեց դեպի Կարս։ Գեներալ - լեյտենանտ Լազարևը[[Լազարև]]ը ժամանելով Ալեքսանդրապոլ՝ ձեռնամուխ եղավ թուրքերուն ջախջախելուն ուղղված գործողութիւններու կազմակերպմանը։ Նոյեմբերի[[Նոյեմբեր]]ի [[6]]-ին Լազարևը խիզախ գրոհով գրավեց անառիկ Կարսը։ Դրանէն հետօ ալեքսանդրապոլցիներէն մի քանիսը արժանացան կառավարական շքանշաններու՝ մարտական գործողութիւններուն իրենց նպաստը բերելու համար։

Երկաթուղու կառուցի մէջէն ([[1899]]) հետօ Ալեքսանդրապոլը Արևելյան Հայաստանի մէջ դարձավ նշանավոր քաղաք, երկաթուղային կարևոր հանգույց, առևտրական (XIX դարի վերջին քաղաքին մէջ կար 430 խանութ ու կրպակ), արհեստավորական, ռազմա-ստրատեգիական և մշակութային կեդրոն։ Քաղաքը հայտնի էր գուսաններով, ժողովրդական երգիչներով (Ջիվանի, Շերամ, Ֆահրազ, Հայաթ և ուրիշներ), ինչպես նաև եկեղեցիներով (նշանավոր է Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, XIX դ.)։ Կը գործէին օրիորդաց գիմնազիա, առևտրական ուսի մէջնարան, ծխական ու մասնավոր դպրոցներ, տպարաններ, կինոթատրոններ, կը հրատարակվէին թերթեր, հանդեսներ, գիրքեր, օրացույցներ, կը տրվէին թատերական ներկայացի մէջներ։

[[1902]] թ.-ինթվականին բացվեցան քաղաքային բանկը։ [[1913]] թ.-ինթվականին հիմնված է ջուլհականոց, սպիրտի 3 ձեռնարկութիւն, չուգունի ձուլարան և մեխանիկական գործարան։ Մինչև սովետական կարգերու հաստատվելը քաղաքին մէջ կար 31 տնայնագործական ձեռնարկութիւն (օճառի, կաշվի, գարեջրի, աղյուսի, կրի, բրուտագործական, ձիթհան, ալրաղաց և այլն)։

Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մէջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները ([[1902]] թ.-ինթվականին կայազորի մէջ, [[1903]] թ.-ին՝թվականին՝ քաղաքի մէջ)։ Անոնց միավորի մէջէն [[1905]] թ.-ինթվականին ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպութիւնը՝. [[1905]] - [[1907]] թ.-ինթվականին ռուսական առաջին հեղափոխությանը Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները արձագանքեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարությամբ անցան [[1905]] թ.-իթվականին մարտին և ապրիլին դեպոյի մէջ և երկաթուղային հանգույցին մէջ բռնկված բանվորական գործադուլները։ Բոլշևիկներու ղեկավարությամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպված մասնակցեցուն հոկտեմբերյան համառուսաստանյան քաղաքական գործադուլին ([[1905]])։

[[1917]] թ.-իթվականին Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ [[1917]] թ.-իթականի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ [[1920]] թ.-իթվականի մայիսին[[մայիս]]ին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։<ref>{{cite book|last=King|first=Charles|title=The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus|year=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199884322|page=172}}</ref> Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի ([[1920]] թ.-իթվականին նոյեմբեր - [[1921]] թ.-իթվականին մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության հաստատի մէջը։

[[1921]] թ.-իթվականին ապրիլին տեղի ունեցավ կոմունիստական կազմակերպության I քաղաքային կոնֆերանսը, որին մասնակցեցաւ 32 պատգամավոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչև [[1930]] թ.-իթվականին վարչա-տերիտորիալ բաժանի մէջը, կազմակերպչորեն կը ենթարկվէր համանուն գավառային կազմակերպությանը։ Մինչև [[1978]] թ.-իթվականին հունվարը կայացածէ կազմակերպության 29 կոնֆերանս։ [[1978]] թ.-իթվականին հունվարի 1-ի դրությամբ կը գործէր 250 սկզբնական կուսակցական կազմակերպութիւն՝ 8783 կոմունիստով, և 220 ԼԿԵՄ կազմակերպութիւն՝ 26967 կոմերիտականով։

[[1941]] - [[1945]] թթ.-ինթթվականին շուրջ 8000 լենինականցիներ մասնակցածէն Հայրենական մեծ պատերազմին։ Անոնցմէ մոտ 3000-ը զոհված է մարտերուն։ Արիության, խիզախության, հրամանատարության առաջադրանքները օրինակելիորեն կատարելու համար բազմաթիվ լենինականցիներ արժանացածէն մարտական շքանշաններու ու մեդալներու, իսկ Աշոտ Ամատունին, Արտյոմ Պետրոսյանը և Արամայիս Պողոսյանը՝ Սովետական Միության հերոսի կոչման։

[[1926]] թվականի հոկտեմբերի[[հոկտեմբեր]]ի [[22]]-ին Լենինականի մէջ տեղի ունեցավ երկրաշարժ, որը ընդգրկեց քաղաքի կեդրոնական մասը։ Փլվեցան Սուրբ Գևորգ հունական եկեղեցին, տուֆաշեն երկհարկանի գինեկոլոգիական հիվանդանոցը, քաղաքային բանկը, Տիգրանովների տունը։։<ref name=erkrasharj_1926_1>{{cite web|url=http://www.mathnet.ru/links/7e524ce3f452d28eeb8cbf212801c768/im5500.pdf |title=1926 թ.-իթվականին Լենինականյան երկրաշարժ |date= |accessdate=2013 Հոկտեմբերի 13}}</ref> Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկություններ չկան, բայց զոհերի թիվը հասնում էր 300-ի։<ref name=erkrasharj_1926_2>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1499596 |title=Землетрясение в Армении |date= |accessdate=2013 Հոկտեմբերի 13}}</ref>

[[1988]] թ.-իթվականին դեկտեմբերի[[դեկտեմբեր]]ի [[7]]-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։

Փրկարարական տեխնիկայի խիստ պակաս կար։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանի մէջ ազգաբնակչության և փրկարարների ջանքերով փլատակներէն, զոհված կամ կենդանի, հանված է ավելի քան 45000 մարդ, որոնցմէ հոսպիտալացված է 12500 մարդ:<ref name=erkrasharj_2>{{cite web|url=http://www.nssp-gov.am/spitak.htm |title=1988թ.-ի1988թվականին Սպիտակի երկրաշարժը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>

Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր [[1945]] թ.թվականին Հիրոսիմայի վրա նետված ռի մէջբի նման տասը ատոմային ռի մէջբերի պայթիւնի ուժգնությանը։ Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվցավ Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։<ref name=erkrasharj_3>{{cite web|url=http://news.am/arm/news/84639.html |title=Հայաստանը հիշում է Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի զոհերին |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>

3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված Գյի մէջրու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հին եկեղեցին անուշադրության մատնված է։ Երկրաշարժէն հետօ այն մեծ վնասվածքներ կրած էր, բայց չէր փլվել։ Լրացուցիչ հենասյուներ ավելացածէին, որպեսսզի հետօ այն վերականգնվի։ Բայց այդպեսալ վերականգման աշխատանքեր չսկսեցան և եկեղեցին փլուզվեց [[2003]] թվականին։

Հայաստանի անկախացի մէջէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ Կումայրիի, իսկ այնուհետև [[1992]] թ.-ինթվականին վերանվանվեցաւ Գյումրիի։ 1988 թ.-իթվականին աղետալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գյումրիի տնտեսութիւնը։ Փակվեցան կամ իրենց գործնեութիւնը գրեթե դադարեցրեցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանվորներ մնացին անգործության մատնված և քաղաքը աստիճանաբար վերածվեծ շուկայական մեծ քաղաքի։ [[1995]] թ.-իթվականին դրությամբ քաղաքի մէջ 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծվեցաւ նախկին սառանարանի գործարանի, իսկ մյուսը նախկին՝ միկրոշարժիչներու գործարանին դիմացը՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։

Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված գի մէջարներու հաշվին։ [[2013]] թ.-ինթվականին Գյումրին արդեն գրեթե զուրկ է ավերակներէն։ Քաղաքը բարեկարգվածէ։ Վերանորոգված և հիմա կ՛աշխատի Գյումրիի Կինոհոկտեմբերը։ Քաղաքի նախկին Կիրովի փողոցը բարեկարգված է և անվանափախված է Ռիժկովի ճեմափողոցի։ Կառուցված է Գյումրիի քաղաքապետարանի նոր շենքը, որ կը գտնուի Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Վերականգնված են քաղաքի գլխավոր փողոցները։

[[2013]] թ.-իթվականին հունիսի[[հունիս]]ի [[30]]-ին Գյումրին հռչակվեց ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Այն նշվեցաւ մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեցաւ գեղեցիկ հրավառությամբ։<ref name=aph_mayraqaxaq>{{cite web|url=http://armenianow.com/hy/arts_and_culture/47337/armenia_gyumri_cis_cultural_capital |title=Գյումրին պաշտոնապես հայտարարվել է 2013-ին ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>

Բնակչության 94,8%-ը հայեր են։ Կ՛ապրին նաև ռուսեր, քուրդեր, հույներ։ [[1831]] թ.-ինթվականին ուներ 3444, [[1914]] թ.-ին՝թվականին՝ 51316։ [[1926]] - [[1978]] թթ.-ինթթվականին բնակչութիւնն ավելացած է մոտավորապես 5 անգամ։ [[1977]] թ.-ինթվականին ժողտնտեսության տարբեր բնագավառներուն մէջ զբաղված էր շուրջ 80 000 մարդ։ Բնակչության թվաքանակը խիստ կերպով նվազած է [[1926]] և 1988 թթ.-իթթվականին ավերիչ երկրաշարժերու պատճառով։ Ըստ [[2011]] թ.-ինթվականին անցկացված մարդահամարի պաշտոնական արդյունքներու՝ քաղաքի բնակչության թիվը կը կազմէ 145929 մարդ։

Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական [[ՍՍՀ]]-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ [[1924]] թ.-ինթվականին «Մեղու» արտելի բազայի վրա ստեղծվեցաւ գուլպա-տրիկոտաժեղենու առաջին ֆաբրիկան, որը [[1980]] թ.-իթվականին դրությամբ հանրապետության թեթև արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկութիւններեն մէկնէ։ Կարևոր ճյուղերենէին նաև կոշիկի ու կարի արդյունաբերութիւնը։

Զարգացած էր սնունդի արդյունաբերութիւնը (քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 17,4%-ը, [[1977]])։ Կար միսի պահածոներու, հրուշակեղենու, գարեջուրի, ոչ ալկոհոլային խմիչքներու, կաթի, հացի և այլ ձեռնարկութիւններ։ Կարևոր տեղ ունի Լենինականի միսի-պահածոներու կոմբինատը։ Արդյունաբերության մյուս ճյուղերենէին շինանյութերու (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաներ, շինաքար), փայտամշակման, ապակու արտադրության ձեռնարկութիւնները։

1988 թ.-իթվականին Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն անկի մէջ ապրեց։ Շատ գործարաններ փլվեցին։ Հայաստանի անկախացի մէջից հետօ գրեթե բոլոր գործարանները փակվեցին։ [[2013]] թ.-իթվականին դրությամբ աշխատուի Գյումրի գուլպա-նասկեղենի, շաքարի և գարեջրի գործարանները։

Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվածէ [[ՍՍՀՄ]] շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացածէ համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվածէ [[ՍՍՀՄ]] շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու [[Սերգեյ ՄիքայելյանըՄիքայելյան]]ը, երկաթուղային հանգույցի ավագ էլեկտրամեխանիկ [[Սարգիս ԳևորգյանըԳևորգյան]]ը, ջուլհակուհի Աստղիկ Պետրոսյանը, հրահանգիչ ենթավարպետ [[Գարեգին ՏոնոյանըՏոնոյան]]ը, արժանացել են սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման։ Տեքստիլ կոմբինատի ենթավարպետ [[Միհրան ՍտեփանյանըՍտեփանյան]]ը դարձածէ ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։

[[1936]] թ.-իցթվականիէն Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարի մէջ հանրապետության լեռնային շրջաններին։

Գյումրիուիին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվուի Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ [[1980]] թ.-իթվականին դրությամբ գործուիր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։

Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - [[Բաքու]] երկաթուղային մայրուղին, [[Լենինական]] - [[Արթիկ]] - [[Մարալիկ]] և [[Լենինական]] - [[Կարս]] երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - [[Աշտարակ]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Արմավիր]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Ստեփանավան]] - [[Թբիլիսի]], [[Գյումրի]] - [[Վանաձոր]] - [[Դիլիջան]], [[Գյումրի]] - [[Ամասիա]] - [[Ախալքալաք]], [[Գյումրի]] - [[Ախուրիկ]], [[Գյումրի]] - [[Կարս]]), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։

Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ԽՍՀՄ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, [[Սոչի]], [[Թբիլիսի]], [[Կրասնոդար]], [[Նալչիկ]], [[Բաթի]] մէջ, Սուխի[[Սուխ]]ի մէջ, [[Ախալքալաք]], [[Մառնեուլ]])։ Սովետական իշխանության տարիներուն ստեղծված է ժամանակակից քաղաքային տրանսպորտ։ Կը Գործէին տրոլեյբուսի (5 երթուղի, 49 կմ միակողմանի գիծերով), ավտոբուսի, միկրոավտոբուսների երթուղիներ (ներքաղաքային, միջքաղաքային) և ավելի քան 300 տաքսիներ, որոնք տարեկան կը փոխադրեն մոտ 40 մլն ուղևոր (1980 թ.-իթվականին դրությամբ)։

[[2010]] թ.-իթվականին դրությամբ տրոլեյբուս այլևս չի գործէր։

1980 թ.-իթվականին դրությամբ Գյումրիի մէջ կը գործէր կապի 21 բաժանմունք, հեռախոսակայաններ (մոտ 15 000 աբոնենտ), ռադիոհաղորդի մէջներու և հեռուստատեսության հանգույցներ։ 2013 թ.-իթվականին դրությամբ Գյումրին այլևս հեռագրատուն և արտասահմանյան երկրներու հետ հեռախոսակայաններ չունի։ Հեռագրատան ծառայութիւնն իր վրա է ստանձնել Գյումրիի փոստային բաժանմունքները, իսկ հեռախոսակայանները վերացվել են տեխնիկայի զարգացման հետ զուգընթաց։ Քաղաքի բնակիչները հիմա ակտիվորեն կ՛օգտվէն բջջային ծառայութիւններէն, որի համարալ քաղաքը հագեցված է համապատասխան ալեհավաքներով։ 2013 թ.-իթվականին դրությամբ ստացիոնար ինտերնետային կապի մատակարար կը հանդիսանա Բիլայն ընկերութիւնը։ Քաղաքն ունի կաբելային հեռուստատատեսութիւն։

1977 թ.-ինթվականին քաղաքի բնակելի ֆոնդը մոտ 1800 000 մ2 էր, որմէ պետականը՝ 1300 000 մ2։ Գյումրին ունի ժամանակակից էլեկտրա-գազաջրամատակարարման խիտ ցանց։ Բնակելի ֆոնդի 92,4%-ը ապահովված է ջրատար ցանցով, 89,4%-ը՝ կոյուղով, 99%-ը գազաֆիկացված է։ 1940 թ.-ինթվականին ջրատար ցանցի երկարութիւնը 10,6 կմ էր, 1975 թ.-ին՝թվականին՝ 258 կմ։ [[1939]] - [[1941]] թթ.-ինթթվականին և [[1974]] թ.-ինթվականին կառուցված ջրատարներով Գյումրին ջուր կը ստանա նաև Ղազանչիէն։

[[1924]] թ.-ինթվականին Գյումրիի մէջ կար 1 հիվանդանոց, 1 ծննդատուն։ 1977 թ.-ինթվականին կը գործէր 25 բժշկական հիմնարկ, ինչպես նաև 8 հիվանդանոց (1190 մահճակալով), 1 ծննդատուն (200 մահճակալով), 5 մասնագիտացված դիսպանսեր (345 մահճակալով), 15 դեղատուն։ Գյումրին առողջարանային քաղաք է. 1980 թ.-իթվականին դրությամբ կը գործէն մանկական առողջարան (200 մահճակալով), պանսիոնատպրոֆիլակտորիի մէջ (175 մահճակալով), 5 պիոներական ճամբար։ Առողջապահական հիմնարկներուն մէջ կ՛աշխատէին մոտ 400 բժիշկ, 1400 կրտսեր բուժաշխատող (1977)։

2013 թ.-իթվականին դրությամբ Գյումրիի բոլոր հիվանդանոցները կենտրոնացված են մի մասնաշենքի մէջ։ Կը գործէ ծննդատունը, Ավստրիական և Բեռըլլայ մանկական հիվանդանոցները և որոշ պոլիկըլլայկաներ։

Գյումրին ունի հզոր մշակութային կոլորիտ։ Հին ժամանակ է ի վեր Գյումրին եղած է արվեստներու և արհեստներու քաղաք։ Քաղաքի վարպետները բազմաթիվ շենքեր ու եկեղեցիներ են հրաշակերտել, որոնցմէ շատերը պահպանվել ու հասել են մեզ։ Քաղաքը լի է արձաններով ու հուշարձաններով, գեղեցիկ այգիներով ու պուրակներով։ Գյումրին այն եզակի քաղաքներից է, որտեղ ճարտարապետները աշխատած են պահել ու պահպանել Գյի մէջրվա ուրույն ճարտարապետութիւնը, որի հիմնաականը Անիի և Կարսի ճարտարապետական ոճերը։

1912 թ.-ինթվականին, առաջին անգամ Հայաստանի մէջ, այստեղ բեմադրված է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ օպերան» օպերան և դրվել ազգային օպերային թատրոնի հիմքը։

Գյումրին Հայաստանին տված է մշակույթի այնպիսի մեծագույն գործիչներու, որոնցից են գրողներ Հովհաննես Շիրազը, Ավետիք Իսահակյանը և դերասան [[Մհեր Մկրտչյանը։Մկրտչյան]]ը։

2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիի մէջ նշվեց «Գյի մէջրուԳյումրու օր» տոնակատարութիւնը, վերջին անգամ այս տոնը նշվածէ 2013 թ. հոկտեմբերի[[հոկտեմբեր]]ի [[13]]-ին:<ref>[http://shirak.gov.am/news/item/2011/10/22/gyumruor/ ԳՅՈՒՄՐՈՒ ՕՐ ՏՈՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, Շիրակի մարզպետարանի կայում]</ref>, վերջին անգամ այս տոնը նշվել է 2013 թ. հոկտեմբերի 13-ին <ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/media-center/announcements/274-10102013 Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք]</ref>

[[1828]] թ.-իցթվականինց հետօ, երբ բնակչութիւնը զգալիորեն աճածէ Կարինից (Էրզրի մէջ[[Էրզրում]]), Բայազետից[[Բայազետ]]ից, Կարսից ու այլ վայրերից գաղթած հայերի հաշվին, շինարարութիւնը նոր թափ առած է, կառուցվածէն եկեղեցիներ, հանրային շենքեր ու մասնավոր տներ, որոնք այսօր ալ հիացմունք կը պատճառէն իրենց բարձր արվեստով։ Ռուսական կայազորի մշտական առկայութիւնը ևս ազդածէ քաղաքաշինության զարգացման վրա։

[[1837]] թ.-ինթվականին կը կազմվուի բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը։ Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալված է հին Կումայրիէն դեպի արևելյան ազատ տարածության վրա։ Չնայած բարդ ռելիեֆին, քաղաքը կը կառուցապատվուիր կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով։ Հյուսիսից-հարավ և արևելքից-արևմուտք ձգվող փողոցներու ուղղանկյուն ցանցով քաղաքը կը բաժանվէր մեծ (100 մ X 150 մ) և փոքր (50 մ X 75 մ) թաղամասերու՝ կառուցված 1 - 2-հարկանի, սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարե տուներով։ Հետագա՝ 1841 թ.-իթվականին և [[1845]] թ.-իթվականին հատակագծերուն մէջ պահպանված են նախորդ հատակագծման սկզբունքները։ Հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր ([[2013]] թ.-իթվականին դրությամբ՝ Վարդանանց), որմէ ճառագայթվող փողոցներու վրայ կը գտնուէին խանութներ, արհեստանոցներ, վարչական շենքեր և եկեղեցիներ։

19 դարի կառույցներէն նշանավորէն Ամենափրկիչ ([[1858]]-[[1876]]), [[Սուրբ Աստվածածին]] ([[1843]] - [[1856]]), [[Սուրբ Նշան]] ([[1876]]-[[1885]]), [[Սուրբ Գևորգ]], «[[Պատվո բլուրի]]» ([[ռուսական]]) եկեղեցիները։ Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կեդրոնական հրապարակի վրա կառուցած են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը)։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցած է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը։

Քաղաքաշինական աշխատանքները առավել ծավալված են 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս - Ալեքսանդրապոլ Կարս երկաթուղու կառուցի մէջէն հետօ։ [[1872]] թ.-ինթվականին կազմված գլխավոր հատակագծով քաղաքը ընդարձակվածէ, կառուցապատված են Ալեքսանդրովսկայա (այժմ՝ Աբովյանի), Կարսսկայա (այժմ՝ Սվերդլովի), (այժմ՝ Մաքսիմ Գորկու), Թիֆլիսյան (այժմ՝ Ռուսթավելու), Գրուզինսկայա (այժմ՝ Վահան Տերյանի) փողոցները։ Զորանոցային թաղամասերը կառուցապատված են սև տուֆե, միատիպ երկհարկանի շենքերով։

Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու հաստատի մէջը։ [[1924]] թ.-իցթվականինց քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեցաւ վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով։ [[1925]] թ.-ինթվականին Ալեքսանդր Թամանյանը կազմած է Լենինականի գլխավոր հատակագիծը, որը [[1926]] թ.-իթվականին երկբաշարժէն հետօ, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927 թ.-ինթվականին վերափոխած է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դավիթ Չիսլյանը։ Կազմված է կեդրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի [[1930]]-ական թթ. ստեղծված է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացված են Ինտերնացիոնալ և Կիրովի (այժմ՝ Ռիժկովի) փողոցները։ Մշակվածէ բնակելի երկհարկանի տուներու երեք տիպ, որոնք համապատասխանած են սեյսմիկ պայմաններուն, ժամանակի սոցիալական պահանջներուն, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ)։ Բնակելի շինարարության մէջ կիրառված են տիպային նախագիծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։

[[1932]] թ.-ինթվականին կազմված է Լենինականի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտարապետ Միքայել Մազմանյան), որը կը նախատեսուէր քաղաքի զարգացի մէջը հյուսիսային ուղղությամբ։ Կը պահպանուէր փողոցներու արդեն կազմավորուած ցանցը՝ թաղամասերի խոշորացի մէջով։ Կեդրոնի մէջ կը ստեղծվէր հարավ-հյուսիս առանցքային մայրուղին, որի վրա կը գտնուէին Մայիսյան ապստամբության, Լենինի[[Լենին]]ի և Աստղի հրապարակները։ Նախկին «Գորկա» հասարակական այգին վերակառուցվեցաւ կուլտուրայի և հանգիստի զբոսայգու, ստեղծվեցան չորս նոր զբոսայգիներ։

Արդյունաբերական շրջանի տեղը կը կանխորոշէր արդեն կառուցուած տեքստիլ կոմբինատի համալիրը։ [[1938]] - [[1940]] թթ.-ինթթվականին Հայ-պետնախագիծ ինստիտուտը, հիմք ընդունելով Միքայել Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լենինականի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտարապետներ Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական հիմնավորի մէջը՝ Ա. Հակոբջանյանի), ըստ որի քաղաքը կը զարգանան հյուսիս հարավ ու հարավ-արևելյան ուղղութիւններով, իսկ տեքստիլ կոմբինատը կանաչ գոտիով կանջատվէր բնակելի թաղամասերէն։ Նոր մայրուղիները նախատեսված էին ելնելով ուղղութիւնէն և տեղէն՝ փակ ու բաց հեռանկարներով։

[[1930]]-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու օգտագործի մէջը աշխուժութիւն մտցուց քաղաքի՝ հիմնականը սև շենքերով փողոցներու և հրապարակներու ճարտարապետական կերպարին մէջ, իսկ 3 - 4-հարկանի հասարակական շենքերու կառուցի մէջը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լենինականին։ 1930-ական թթ. կազմավորվեցան Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտարապետական անսամբլը, որուն շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղութիւններու կը պատկանին։ Հրապարակի արևմտյան կողմը կառուցված հյուրանոցի շենքին մէջ ([[1927]], ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ արվածէր կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը։ «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը ([[1926]], ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրին մէջ դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտարապետ Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործութիւններեն է։

[[1920]] - [[1940]]-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։

Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, Կաըլլայնի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն ([[1952]], ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ [[1959]] - [[1961]] թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ զարգացի մէջը դեպի հյուսիս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով։ Բարելավվեցաւ փողոցներու ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեցաւ օղակա-շառավղայինու հետ։ [[1960]]-ական թթ. սկսեցաւ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերու (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցի մէջը։

Քաղաքի ճարտարապետութիւնը իր բնիկ ազգային դրսևորի մէջներով Գյումրեցի վարպետներուն անունը հռչակած է ամբողջ Կովկասին մէջ։ Այդ համբավը կը խարսխվէր այնպիսի փայլուն կառույցներու վրա, ինչպիսիք են Սուրբ Յոթ Վերքը ([[1837]]), Սև ու կարմիր բերդերը, Ամենափրկիչ եկեղեցին, բազմահարկ առևտրական դպրոցը, որը մի ամբողջ թաղ բռնէ ([[1902]]), օրիորդաց գիմնազիան՝ նույնպես բազմահարկ ([[1912]]), Վանեցյաններու, Խոյեցյաններու բնակելի տուները, հռչակավոր հիմնադիր վարպետ Թաթոս Անտիկյանի ([[1835]] - [[1899]]) երկհարկանի բնակելի տունը, որի նկուղային հարկի մի քանի տասնյակ կշռող ուղիղ, հորիզոնադիր քարե առաստաղը կարելի է համարել ժողովրդական ճարտարապետության մի կենդանի հրաշալիք։

Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ են կառուցվել Գյումրիի մէջ (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս ալ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակի մէջ։

Գյումրեցի վարպետները շենքեր կառուցած էն Կարսի մէջ, Երևանի մէջ, Էջմիածնի մէջ, Թիֆլիսի մէջ, Բաքվի մէջ։ Անոնց բնատուր արվեստը Ավետիք Իսահակյանը գնահատած է այսպես. «Մեր Գյի մէջրվա վարպետներու ճարտարապետության մէջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակի մէջներ հին մեր՝ Անիի, վանքերու, ճարտարապետական մնացորդներէն, կոթողներէն, մոտիվներ, տրամադրութիւններ, զգացի մէջներ, ձևեր... Գյի մէջրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետներու աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերէն Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են անոնց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները...»։ Եվ պատահական չէ, որ Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցիի տիպարով Գյումրեցիները [[1858]] - [[1876]] թթ.-ին՝թթվականին՝ գրեթե քսան տարի, իրենց քաղաքին մէջ հրաշակերտած են Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ վիթխարի, ներշնչող՝ իր չափերով, և կախարդական՝ իր գեղեցկությամբ։

Գյումրի քաղաքը հարուստ է եկեղեցիներով, որոնցմէ շատերը իրար մոտ են։ Ընդհանուր առմամբ ողջ պատմության ժամանակ Գյումրիի մէջ 16 եկեղեցի կառուցված է և մի կաթոլիկ եկեղեցի ալ կը կառուցվի [[2013]] թ.-իթվականին դրությամբ։ Այդ եկեղեցիներէն 5-ը ռուսական զորամասային եկեղեցիներ են, մեկը՝ հայ կաթոլիկ, մյուսն ալ՝ հունական։

Գյումրիի մէջ հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ Դպրեվանքը եղած է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ 7-րդ դարւա կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներեն է, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորէն անցած է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն կը համարվի վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներէն մեկնէ։ Եկեղեցիի մէջ պահված է Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժված է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի (1125–1156[[1125]]–[[1156]]) կինը, այնուհետև ս. Խաչը տեղափոխած են Վրաստանի Վարձիա վանքը։ Եկեղեցին քանդված է ռուսական ամրոցի կառուցման պատճառով։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://lusamut.net/level2_.php?id=90&id_2=931&cat_=6&s=3 |title=Դպրեվանք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>

Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է [[1874]]-[[1886]] թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարէ։ Եկեղեցիէն առաջ հոն եղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնուած էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ կըւ երևի։ Եկեղեցին գործած է անգամ Սովետական Միության տարիներուն, երբ Հայաստանի մէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թ.-իթվականին ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ մը տուժած է։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակին մէջ։<ref name=Yot_verq>{{cite web|url=http://www.building.am/arm/page.php?id=382 |title=Յոթ Վերք Եկեղեցի, Գյումրի, Հայաստան |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref><ref name=Yot_verq_church>{{cite web|url=http://www.findarmenia.com/arm/sights/yot-verk |title=Սուրբ Աստվածածին Յոթ Վերք եկեղեցի |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref>

[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին մինչև 1988 թ.-իթվականին ավերիչ երկրաշարժը]]

Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է [[1869]]-[[1874]] թթ.-ին։թթվականին։ Այն ևս կը գտնուի Գյումրիի Վարդանանց հրապարակի մէջ՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիին դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանուի Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին կը համապատասխանի իր բնօրինակին, բայց նախշերի առի մէջով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվածէ քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդումը ըրած է Դրմփոնց աղան, որը խոստացածէր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://surbhakobgyumri.blogspot.com/p/blog-page_7.html |title=Գյումրիի եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գացածէ Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ ըլլայ բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներուն եղեղեցին փորձած են քանդել։ Այն պայթեցուցածէն, հետօ ալ փորձածէն քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն մնացած է և այն վերածվածէ համերգասրահի։ 1988 թ.-իթվականին ավերիչ երկրաշարժէն եկեղեցին փլվածէ և կանգուն մնացածէ միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թ.-իթվականին դրությամբ դեռ վերանորոգուի։ Եկեղեցիին մէջ նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվածէն Ջուղայի կորսված խաչքարերը։

Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքին մէջ։ Եկեղեցին կառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկիզբէն այն անվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնուածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղի մէջ՝ որտեղ և կը գտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայի մէջ ժողովրդի կողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցին վերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թ.-իթվականին Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհված են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվածէ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։

Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ [[1870]]-[[1980]] թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թ.-իթվականին Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվածէ, բայց չէ փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես ալ չեն վերանորոգած։ 2003 թ.-ինթվականին եկեղեցին ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայած անոր շատերը կայցեէն եկեղեցին և մոմ կը վառէն։ 2013 թ.-իթվականին դրությամբ եկեղեցին այդպես ալ կը մնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին կը

Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվածէ [[2002]] թ.-ինթվականին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասի մէջ։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կեդրոնէն ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ճարտարապետ Բաղդիկ Արզի մէջանյանի նախագիծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցմէ զանգակատուներէն։ Այն իր չափերով գերազանցուի քաղաքի գլխավոր եկեղեցիին՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններուն կրնաան մասնակցիլ 500 հավատացյալներ։<ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref><ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>

Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվածէ [[2008]] թ.-ին՝թվականին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրի մէջ (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվածէ Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ Տարածքի մէջ կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին կը գտնուի սիրամարգերու մեծավանդակը։

Ալեքսանդրապոլի տարիներուն քաղաքի մէջ կառուցվածէ մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք կը գտնուին ռուսական զորամասերուն մէջ։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմէն ստացածէ Պլպլան ժամ անվանի մէջը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվածէ [[1877]]-[[1878]] թթ.-ինթթվականին և օծվածէ 1886 թ.-ին։թվականին։ Այն կը գտնուի «Պատվո բլուրի»։ 2011 թ.-ինթվականին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգված և բարեկարգվածէն։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվածէ ռուս-թուրքական պատերազմի մէջ տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսի մէջ կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։<ref name=plplan_jam>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/moreCulture/8 |title=Գյումրի. Պատվո բլուր |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներքն այժմ կանգուն է միայն երկուքը։ Անոնք տուժած են 1988 թ.-իթվականին կործանարար երկրաշարժէն, բայց հետագայի մէջ վերանորոգվածէն և գործի մէջ են։

Գյումրիի մէջ մյուս եկեղեցիներէն են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը կը գտնուի Բուսաբանական այգիին մէջ, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը կը գտնուի Ֆրանց Վերֆելի հրապարակին մէջ։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/churches |title=Գյումրու եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներեն եղած է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հունական եկեղեցին, որ գտնուածէ Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմացը՝ ներկայիս Շահի մէջյանի արձանի մոտիկ գտնուող առևտրական շենքերուն մէջ։ Եկեղեցին փլվածէ [[1926]] թ.-իթվականին կործանարար երկրաշարժէն։

Գյումրիի մէջ կա երկու կանգուն բերդ։ Գյումրիի Սև և Կարմիր բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցված է [[1834]] թ.-ին։թվականին։ Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման Սև բերդի համար ալ ստորգետնյա ուղիներ են կառուցած և բերդէն ճանապարներ էն եղել դեպի Մայր Հայաստան հուշարձանը և «Կարմիր» բերդը։ «Սև բերդը» եղած է պաշտպանական կառույց և ծառայած է որպես զինվորական բանտը։ Գյումրեցիները «Սև բերդին» կ՛անվանէն «Սև Ղուլ»։ Բերդը [[2005]] թ.-ինթվականին պաշտպանության նախարարությունէն գնած է Հայկ Հայրապետյանը՝ փորձելով այն վերականգնել։ Սակայն 5-6 տարի անց Հայրապետյանը մահացած է և [[2012]] թ.-իթվականին սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներուն բերդը վաճառված է Միսակ Բալասանյանին։ Վերջինս կը պլանավորէ բերդը վերականգնել և զբոսավայրի վերածել, բայց անոր համար 2.5 միլոն դոլարի ներդրում պետքէ։

«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է [[1830]]-ականներուն և ավարտված է [[1864]] թ.-ին։թվականին։ Բերդը հիմա կը պատկանի ռուսական բանակին։

Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու ([[1873]]), Ավագյաններու ([[1880]]), Քեշիշյաններու ([[1886]]) տուները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը ([[1872]], վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը ([[1865]] - [[1867]])՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը ([[1905]]), օրիորդաց գիմնազիան ([[1906]])։

Քաղաքին մէջ արհեստագործությունը սկիզբ առած է հնագույն ժամանակներէն։ Այդ հանգամանքի հաստատումն է [[1930]]-ական թթ. քաղաքի հարավային մասին մէջ, միսի-պահածոներու կոմբինատի կառուցման տեղը, հազարամյակներէն եկող հալոց-ձուլարանի հայտնաբերումը։ Դարեր անց ձևավորված է արվեստագործությունը, որի վկայություններենէն VII դարի խաչքարերը, գտնուած քաղաքի շրջագծին մէջ, Ախուրյանի մոտիկ և [[1837]] թ.-ինթվականին կառուցված հռչակավոր Սև Ղուլ բերդին մէջ։

Հաճախ գերդաստանները կոչված են արհեստներու անուններով՝ Մազմընենք (Մազմանյանները), Ղույումչոնք (Ղույումչյանները-Ոսկերչյանները), Փախըրջոնք (Պղնձագործենք), Դամըրչոնք (Երկաթագործենք), Ցափուջոնք (Որմնադիրենք), Խըզարջոնք (Մղոցողենք), Ֆայտոնջոնք (Կառապանենք-Կառագործենք)։ Մի այդպիսի գերդաստան է Տարախչոնց գերդաստանը, որը տվել է ոսկերիչ վարպետներու չորս սերունդ, ընդգրկել գրեթե դար ու կես։ Տոհմապետը Մարտիրոսն է, որի պատրաստած ոսկեզօծ արծաթե գավը Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին մէջ Ոսկե մեծ մեդալի արժանացած է [[1889]] թ.-ին։թվականին։ Հայտնի էր նաև նրա որդին՝ Մաշտի Գուրգենը ([[1897]] - [[1943]])։ [[Եղիշե ՉարենցըՉարենց]]ը Գուրգենին համարել է «առաջնակարգ վարպետ-ոսկերիչ»։ Գուրգեն Տարախչյանը քանդակել-փորագրել է Խորհրդային Հայաստանի առաջին շքանշաններն ու կրծքանշանները, որոնցմէ մի քանիսի բնօրինակները, մեծարվեստ հոր գործիքների, կաղապարների և առանձին կերտվածքներու հետ, կը պահուին իրենց տան՝ թանգարանի վերածված սենյակի մը մէջ։ ճանաչված ոսկերիչ վարպետ է Տարախչյանների չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչը, Գուրգենի կրտսեր որդին՝ Օնիկ (Հովհաննես) Տարախչյանը։

Հին Գյումրվա արհեստավորներու վարպետությունը պատկերածէն Ավետիք Իսահակյանը «Դարբին Գևորգը» պատմուածքին մէջ, Մ. Արմենը «Հեղնար աղբյուր» վիպակում և ուրիշներ։ Մեծանուն քանդակագործ-գյումրեցի, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովը ([[1881]] - [[1952]]) իր պատանեկության, Գյումրվա հմուտ վարպետների ձեռքին տակ ստեղծագործական նախնական քայլերու մասին հետագայում պատմած է. «Տուն մը կը շինէինք։ Տան տերը ցանկացավ մուտքի կամարին քանդակել տալ մի աղավնի։ Վարպետս գործը ինձ հանձնեց։ Քանդակեցի աղավնին։ Քանդակեցի կարմիր քարէ։ Տարա վարպետիս։ Նայեց-նայեց, նետեց աղավնիս քարերուն, փշուր-փշուր արեց, ի՝նչ կը շինես։ Բան շինե, բան։ Այդպես կրկնվեցաւ մի քանի անգամ։ Վերջը, երբ վախվխելով հարցուցի, թե ի՞նչը չի հավնիր, նկատեց, էմպես պըտի շինես, օղուլ, օր տեսնողը գիտենա, թե՝ էս է, յա նոր է իջե երկընքեն, յա էս է՝ երկինք պըտի թըռնի... Հետօ գացի շատ երկրներ, ծանոթացա արվեստների տեսություններուն, բայց ոչ մի բան չկարողացավ մոռացնել տալ քանդակագործական արվեստի կոչման՝ քարի կենդանացման այն խորունկ հայտնագործությունը, որ ադամանդի բյուրեղացմամբ կատարած էր գյումրեցի վարպետս»։

Առաջին թատերական ներկայացումը Ալեքսանդրապոլի մէջ [[1865]] թ.-իթվականին [[մայիսի 23]]-ին, թատերասերներու ուժերով, Ա. Մելիք-Հայկազյանի օժանդակությամբ, բեմադրվել է Հ. Կարինյանի «Շուշանիկ»-ը։ Նույն թվականին ռուս թատերասերները ներկայացրած են [[Նիկոլայ Գոգոլ]]ի «Ռևիզոր»-ը։ [[1866]] թ.-իցթվականինց կազմակերպված է թատերական մասնախումբ։ [[1879]] թ.-ինթվականին առաջին անգամ խաղացված է [[Գաբրիել Սունդուկյան]]ի «Պեպո»-ն։ [[1888]] թ.-ինթվականին իր փոքրիկ խմբով տեղի թատերասերներու հետ ներկայացումներ տված է [[Պետրոս Ադամյան]]ը։ Հետօ հյուրախաղերով հանդես են եկել Ա. և Ս. Սաֆրազյանները, [[Արամ Վրույր]]ը, Ջաբելը, Գ. Պետրոսյանը, [[Հովհաննես Աբելյան (դերասան)|Հովհաննես Աբելյան]]ը, [[Սիրանույշ]]ը և հայ թատրոնի բազմաթիվ ականավոր դերասաններ։

Նախասովետական տարիներուն ներկայացումներ եղած էն տեղական և ռուսական, վրացական, ուկրաինական, ադրբեջանական եկվոր թատերախմբերը։ Թատերական արվեստի զարգացմանը նպաստել են բժիշկ-ռեժիսոր Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը, մանկավարժ-դերասաններ Մ. և Ա. Տեր-Սարգսյանները, Հ. Ղուկասյանը, դերասան-դերասանուհիներ Կ. Քյանդարյանը, Մ. Չարչօղլյանը, Ն. Կիրակոսյանը, Կ. Աբովյանը և ուրիշներ։ Շեքսպիրի դրամատուրգիան առաջին անգամ ներկայացրած է Կ. Գալֆայանը (Համլետ, [[1901]])։ [[1917]] - [[1918]] թթ.-ինթթվականին ներկայացումներ է տվել Հ. Զարիֆյանի խումբը։

Սովետական իշխանության հաստատումէն հետօ թատերական գործը դրված է կայուն հիմքերու վրա։ [[1922]] - [[1928]] թթ.-ինթթվականին գործած է Ալեքպոլի Քաղլուսվարի դրամատիկական թատրոնը (ղեկավար՝ Ա. Արմենյան), [[1923]] - [[1926]] թթ.-ին՝թթվականին՝ Լենինականի օպերա-օպերետային թատրոնը, [[1931]] - [[1936]] թթ.-ին՝թթվականին՝ պատանի հանդիսատեսի թատրոնը, [[1928]] թ.-ից՝թվականինց՝ Ա. Մռավյանի անվան [[Գյումրիի Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոն|դրամատիկական]], [[1935]] թ.-ից՝թվականինց՝ տիկնիկային թատրոնները։

[[2013]] թ.-իթվականին դրությամբ վերը նշված թատրոններից Գյումրիի մէջ միայն կը գործէ դրամատիկական թատրոնը։

XIX դ-ի կեսերուն քաղաքին մէջ գործած է 10 դպրոց ու վարժարան (Արղության, Սահականուշյան և այլն), տպարան (1870-ից)։ [[XIX դար]]ի վերջին և [[XX դար]]ի սկզբին Ալեքսանդրապոլի մէջ գործել են առևտրական, հոգևոր, ծխական, օրիորդաց դպրոցներ, քաղաքային ուսումնարաններ, իգական գիմնազիա։ Սակայն ժողկրթությունը բուռն վերելք է ապրել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունէ հետօ։ [[1977]]/[[1978|78]] ուս. տարիներուն Գյումրին ուներ 68 նախադպրոցական հիմնարկ (7860 երեխա), 36 հանրակրթական ցերեկային (31684 սովորող), 7 երեկոյան ([[1870]] սովորող), 6 գիշերօթիկ (810 սովորող) դպրոց և մեկ ուսումնական կոմբինատ։ Կ՛աշխատէր շուրջ 2 000 ուսուցիչ (հիմնականում բարձրագույն կրթությամբ)։ Ուներ 14 պրոֆտեխնիկական ուսումնարան (5200 սովորող)։

Գյումրիի մէջ կը գտնուին Միքայել Նալբանդյանի անվան [[Գյումրիի մանկավարժական ինստիտուտ|մանկավարժական]] ինստիտուտը, Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Գյումրու մասնաճյուղը, ստացիոնար և հեռակա բաժիններով (բացված է 1959 թ.-ինթվականին, շուրջ 3000 ուսանող), հաստոցագործիքա-շինական (676 սովորող), թեթև արդյունաբերության (554 սովորող), երկաթուղային տրանսպորտի (375 սովորող), շինարարական (560 սովորող), դաշտավարական (679 սովորող) տեխնիկումները, Մռավյանի անվան մանկավարժական (346 սովորող), Կարա-Մուրզայի անվան երաժշտական (400 սովորող), բժշկական (954 սովորող) ուսումնարանները, [[Սերգեյ Մերկուրով]]ի անվան նկարչական, [[Նիկողայոս Տիգրանյան]]ի, [[Կոմիտաս]]ի, [[Արմեն Տիգրանյան]]ի, Ա. Բրուտյանի, Շերամի անվ. № 6 երաժշտական (2300 սովորող ու 315 ուսուցիչ) դպրոցները։ Մինչև [[1988]] թ.-իթվականին [[Սպիտակի երկրաշարժ]]ը կը գործէին Մռավյանի անվան [[Գյումրիի Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոն|դրամատիկական]] և տիկնիկային թատրոններ, Հայհամերգ միավորման Լենինականի բաժանմունքն իր գեղարվեստական խմբերով, 5 մշակույթի պալատ (Ե. Սեյանի անվան երկաթուղայինների, տեքստիլագործների, շինարարների, գուլպայի «Արշալույս» արտադրական միավորման և երիտասարդության), 12 ակումբ և տուն (սպայի տուն, ուսուցչի տուն, արվեստի աշխատողների տուն և այլն), պիոներների պալատ, ավելի քան 30 մասսայական գրադարան (անոնցմէ 17-ը միավորված է կենտրոնական միասնական գրադարանային համակարգի մէջ, որի կեդրոնը Ավետիք Իսահակյանի անվան մարզային գրադարանն է), 9 մասսայական և 8 մանկական (ընդամենը 1 320 000 գրքային ֆոնդ, 1978-ի հունվար), 16 կինոթատրոն, երկրագիտական թանգարան, տուն-թանգարաններ ([[Ավետիք Իսահակյան]]ի, [[Բագրատ Ղարիբջանյան]]ի և այլն), որոնց այցելուներուն թիւը տարեկան կը կազմէ մոտ 100 000։

Գյումրին ունի Հայաստանի սովետական գրողների ([[ՀՄԳ]]) միության բաժանմունք (կը գործէ [[1928]] թ.-էն)։ Տարբեր ժամանակներ անոր կազմին մէջ եղած էն [[Գուրգեն Մահարի]]ն, [[Մկրտիչ Արմեն]]ը, [[Գեղամ Սարյան]]ը, [[Հովհաննես Շիրազ]]ը, Տ. Սիրասը, Աղավնին, [[Ալեքսանդր Արաքսմանյան]]ը, [[Մկրտիչ Կորյուն]]ը և ուրիշներ։ [[1980]] թ.-իթվականին դրությամբ բաժանմունքին մէջ ընդգրկված են ՍՍՀՄ գրողների միության 7 անդամ և 30-ից ավելի երիտասարդ ստեղծագործողներ։

Գյումրիի մէջ կը գտնուին [[ԽՍՀՄ]] [[ԳԱ]] գեոֆիզիկայի ու ինժեներական սեյսմոլոգիայի [[ԳՀԻ]] կոնստրուկտորական բյուրոներ, «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցը։ [[1980]] թ.-իթվականին դրությամբ Գյումրին ունեցած է խաղողագործության, գինեգործության ու պտղաբուծության ինստիտուտի հատուկ բաժանմունք։

Կը գործէն 30 նախադպրոցական հիմնարկ, 57 հանրակրթական, 9 երաժշտական և արվեստի, 31 մարզային դպրոցներ, 7 պետական և 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական հաստատություններ, Միքայել Նալբանդյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտը, [[ԵՊՃՀ]]-ի և [[ԵՊՏՀ]]-ի մասնաճյուղերը, ոչ պետական 2 բուհ, 15 գրադարան, 6 հյուրանոց, 15 ամբուլատոր-պոլիկըլլայկական հիմնարկներ, 11 հիվանդանոց, քաղաքային մարզադաշտ, ծածկած լողավազան և ՀՀ հյուսիսային տարածաշրջանի սեյսմիկ պաշտպանության կենտրոնը, [[ՀՀ]] [[ԳԱԱ]] Երկրաֆիզիկական և ճարտարագիտական սեյսմաբանության [[ԳՀԻ]]-ն, Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական և Ալիխանյանի անվան տիկնիկային թատրոնները, հայրենագիտական թանգարանը, [[Ավետիք ԻսահակյանիԻսահակյան]]ի ([[1963]]), [[Մինաս ԱվետիսյանիԱվետիսյան]]ի ([[1982]]), [[Սերգեյ ՄերկուրովիՄերկուրով]]ի ([[1984]]), «Կումայրի» պատմամշակութային արգելոցը ([[1985]]), Երանուհի և [[Մարիամ Ասլամագյան քույրերիքույրեր]]ի ([[1987]]), [[Հովհաննես ՇիրազիՇիրազ]]ի ([[2003]]) թանգարանները, [[Մհեր ՄկրտչյանիՄկրտչյան]]ի ([[2006]]) տուն-թանգարանը և այլն, 4 հեռուստա և ռադիոընկերություններ, մարզային նշանակության մշակութա-լուսավորչական կեդրոններ։

* «Նոր կյանք» ([[1917]] թ.-իթվականին հուլիս),

[[1989]] թվականին լույս տեսած էն Հրաչյա Իկիլիկյանի «Գյումրին, Պոլոզ Մուկուչը և երգիծական մանրապատումներ» գիրքը, իսկ [[2013]] թվականին Գագիկ Վարդանյանի «Հումորի հայրաքաղաք՝ Գյումրի» գիրքը, որտեղ տեղ գտած էն տարբեր ժամանակներ Գյումրիի մէջ ապրած հայտնի ու անհայտ սրախոս մարդկանց կատակների ընտրանին։