«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

 

Սպիտակ գույնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, Կարմիր խաչը ժողովրդին հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունյաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգույն հովազը կը խորհրդանշէ [[Հայաստան]]ի անկախութիւնը և պետականութիւնը։<ref name=Gyumri_symbols>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/symbols-of-gyumri |title=Գյումրու քաղաքապետարան, Պաշտոնական կայք. Գյումրու խորհրդանշանները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 113}}</ref>

 

== Աշխարհագրութիւն ==

 

=== Պատմութիւն ===

Գյումրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Գյումրիի մէջ հայտնաբերուած է հնագիտական (մ.թ.ա III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն [[1875]] թվականին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնուած մ.թ.ա II հազարամյակի [[բրոնզ]]ե իրեր, ինչպես նաև [[1908]] թվականներուն գտնուած մ.թ.ա. X-IX դդ. [[երկաթ]]ե ապարանջանները և դանակները։ [[1929]] թվականներուն [[Լենինական]]ի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա. XI-IX դդ։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ [[բրոնզ]]ի և վաղ [[երկաթ]]ի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։

 

Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ [[Կումայրի]]ն, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղի մէջ մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որի մէջ՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին Շի մէջերուն մէջ) մ.թ.ա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ Կումայրիին մէջ հայտնաբերուած բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացույցնէն։

 

 

[[1970]] թվականներուն Կումայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ.թ.ա III հազարամյակէն մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ ([[1971]] թվականներուն)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային [[դամբարան]]նէր, դամբարանաբլուրներ, [[կրոմլեխ]]ներ, որոնք կը պարունակէն մ.թ.ա X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խումբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։

Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյումնիասից է ուղեկցող ուղարկել [[հույն]]երուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյումնիասի նույնացի մէջը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս մ.թ.ա. 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։

 

 

 

[[Պատկեր:Map Caucasus Western Armenia.jpg|աջից|մինի|350px|Մեծ Հայքը և Վիրքը]]

Մեծ Հայքը և Վիրքը [[Արտաշես Ա|Արտաշես]] Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ [[Արտավազդ Ա|Արտավազդ]] Ա-ի օրոք (մ.թ.ա. [[160]] - մ.թ.ա. [[115]] թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ [[Տիգրան Բ]]-ի (մ.թ.ա [[95]]-մ.թ.ա. 55 թթ) թագավորության տարիներուն՝ ընդհուպ մինչև մ.թ.ա. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կեդրոններէն մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։

 

 

 

=== Շիրակը և Կումայրին վաղ միջնադար ===

[[Պատկեր:Erkragitakan2.jpg|մինի|300px|Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ]]

 

Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեցաւ նաև [[482]]-[[484]] թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերի մէջ։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ [[Ներսեհ]] և [[Հրահատ Կամսարական]]ները [[482]] թվականներուն Մասիսի հյուսիսային ստորոտի մէջ ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերի մէջ գլխավորուին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերէն մէկը։ Ակոռիի ճակատամարտի մէջ Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։

Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանի մէջից ([[591]] թվականին) հետօ Կումայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրության գերիշխանության տակ։ Բայց [[602]] թվականներ պատերազմը վերսկսվեց կողմերի միջև։ Բյուզանդական զորաճամբարը Շիրակուիր։ "Հունաց զորքը, - գրուի Սեբեոս պատմագիրը, - գումարվեցաւ Շիրակի դաշտի մէջ և Շիրակավան կոչվող գյուղի մէջ"։ Պարսից զորքերի ճնշմանը չդիմանալով՝ բյուզանդական զորքը նահանջեց ոչ հեռու գտնվող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ ավան, որտեղ տեղացի այրերի մասնակցությամբ հակահարված տրվեց պարսիկներին։ Սակայն բյուզանդական զորքը պարտվեց ու նահանջեց, ինչից հետօ պարսիկները դաժան հաշվեհարդար տեսան շիրակցիներու հետ։

ընդհանուր տեսարանը]]

 

Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև [[1806]] թվականին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի [[հունիս]]ի [[16]]-ին [[կովկաս]]յան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ [[Շորագյալ]]ի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ ([[1807]] թվականի, [[մայիս]]ի [[27]]) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու հարձակի մէջէն Շորագյալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրավել Գյումրին՝ անոր դեմ նետելով քառապատիկ ավելի ուժեր։ Սակայն Գյումրիէն ռուսական զորքը, տեղացիներու զորակցությամբ, [[1807]] թականի [[հունիս]]ի 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարված տվին թուրքական զորքերուն։ Պարսկական զորքը, Աբաս Միրզայի գլխավորությամբ, շարժեցաւ դեպի Գյումրի, բայց տեղեկանալով թուրքական զորքի պարտության մասին՝ հեռացավ Նախիջևան։ Թեև այդ հաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնը անցավ ռուսերու ձեռքը, բայց [[Գուդովիչ]]ը դեպի Կարս առաջ շարժվելու փոխարեն զորքը պահեց Գյումրիի մէջ։

 

[[Պատկեր:Gyumri 1837.jpg|մինի|ձախից|600px|Ռուսական ամրոցը (1837 թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին պլանում՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։]]

 

Գյումրին դասվեցաւ բերդաքաղաքներու շարքը։ [[1840]] թվականին Ալեքսանդրապոլը կարգուեցաւ գավառական կեդրոն։ Սակայն անոր նկատմամբ կը շարունակուէր զգացնել տալ թուրքական սպառնալիքը, որը վերացնելու նպատակով [[1853]] թվականին ռուսական հրամանատարութիւնը Ալեքսանդրապոլի ու Երևանի հայերէն կազմակերպեց 3 հեծյալ հարյուրյակ։

[[1849]] թվականին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։

Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։

Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր [[1945]] թվականին Հիրոսիմայի վրա նետված ռի մէջբի նման տասը ատոմային ռի մէջբերի պայթիւնի ուժգնությանը։ Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվցավ Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։<ref name=erkrasharj_3>{{cite web|url=http://news.am/arm/news/84639.html |title=Հայաստանը հիշում է Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի զոհերին |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>

 

Դեկտեմբերի 8-ին Գյումրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրերի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ դեկտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։

 

1988 թվականին Երևանի մատույցներուն մէջ զոհվեցան հայ ժողովուրդին օգնութիւն շտապող հարավսլավացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատվին Գյումրիի Գորկու զբոսայգի մէջ կանգնեցվածէ հուշակոթող։ Հարավսլավացի օդաչուներու նման Գյումրիի մէջ զոհվեցան խորհրդային զինծառայողները։<ref>[http://www.navasardtours.com/%D5%BD%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%AB-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%AA%D5%AB-%D5%A6%D5%B8%D5%B0%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B0%D5%AB%D5%B7%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%AB-%D6%85/#.UnvXQHC8DuE Սպիտակի երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օրվա մասին navasardtours.com կայքում]</ref>

 

Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց թվուիր նաև հայազգի աշխարհահռչակ դերասան և երգահան Շառլ Ազնավուրը, որը հետօ մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանվեր գործնեութիւնը։ Մեծն շանսոնյեի արձանը հիմա կանգնեցված է Գյումրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գյումրիի մէջ կառուցվեցան Ավստրալիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացմանը ներկա կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը։<ref name=hayoc_patmutyun_8>«Հայ պատմություն. 8-րդ դասարանի դասագիրք» Երևան Լույս, 2000, էջ 112-114։</ref>

 

== Գյումրի ==

Հայաստանի անկախացի մէջէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ Կումայրիի, իսկ այնուհետև [[1992]] թվականին վերանվանվեցաւ Գյումրիի։ 1988 թվականին աղետալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գյումրիի տնտեսութիւնը։ Փակվեցան կամ իրենց գործնեութիւնը գրեթե դադարեցրեցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանվորներ մնացին անգործության մատնված և քաղաքը աստիճանաբար վերածվեծ շուկայական մեծ քաղաքի։ [[1995]] թվականին դրությամբ քաղաքի մէջ 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծվեցաւ նախկին սառանարանի գործարանի, իսկ մյուսը նախկին՝ միկրոշարժիչներու գործարանին դիմացը՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։

 

Սովետական կարգերու հաստատի մէջէն հետօ Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ բազմաճյուղ արդյունաբերութիւն (տեքստիլ-տրիկոտաժու, մեքենաշինական, շինանյութերու, սնունդի, կոշիկի, կարի, փայտամշակման, ապակու և այլն)։ Քաղաքի ավելի քան 50 ձեռնարկութիւններուն մէջ կ՛աշխատէր մոտավորապես 40 000 բանվոր-ծառայող, կը թողարկվէին ավելի քան 700 տեսակ արդյունաբերական ապրանք 370 մլն ռուբլու ընդհանուր արժեքով (1977)։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը թեթև արդյունաբերութիւնն էր՝ հատկապես բամբակե գործվածքեղենի արտադրութիւնը (կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54,8%-ը)։ Կը միավորէր 11 ձեռնարկութիւն, ինչպես նաև՝ Մայիսյան ապստամբության անվան Լենինականի տեքստիլ կոմբինատը, Վալերի Չկալովի անվան կարի և «Արշալույս» գուլպա-նասկեղենի արտադրական միավորի մէջները, Լուկաշինի անվան մանարանը, տրիկոտաժի ֆաբրիկաները։

Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական [[ՍՍՀ]]-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ [[1924]] թվականին «Մեղու» արտելի բազայի վրա ստեղծվեցաւ գուլպա-տրիկոտաժեղենու առաջին ֆաբրիկան, որը [[1980]] թվականին դրությամբ հանրապետության թեթև արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկութիւններեն մէկնէ։ Կարևոր ճյուղերենէին նաև կոշիկի ու կարի արդյունաբերութիւնը։

 

Գուլպա-նասկեղենի գործարանը

 

Երկու բերդերէն ոչ մեկը ռազմական գործողություններու չէ մասնակցած, այլ լոկ ծառայած են թշնամիին սաստելու համար։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://www.asparez.am/news-hy/sev_berd-hy/ |title=Գյումրիի Սև բերդը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>

 

=== Ճարտարապետական արժեք ներկայացնող շենքերը ===

== Ծանոթագրություններ ==

{{ծանցանկ}}

[[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Արևմտահայերեն հոդվածներ]]