Ուիքիփետիա

«Գիւմրի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Արևելահայերեն|Գյումրի}}
[[Պատկեր:Gyumri new mix.jpg|250px|մինի|աջից|'''Կիւմրի''']]
 
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր
|կարգավիճակ = Քաղաք
|հայերեն անվանի մէջ = Կիւմրի
|բնօրինակ անվանի մէջ =
|ենթարկի մէջ =
|երկիր = Հայաստան
|պատկեր =Gyumri new mix.jpg
|պատկերի նկարագրի մէջ = Կիւմրի
|զինանշան = Gumri coa.gif
|զինանշանի լայնութիւն =
|զինանշանի նկարագրի մէջ =
|դրոշ = Gyumri flag.PNG
|դրոշի լայնութիւն =
|դրոշի նկարագրի մէջ =
|lat_deg= 40|lat_min= 46|lat_sec=60
|lon_deg= 43|lon_min= 49|lon_sec=60
|CoordAddon = type:city(150000)_region:AM
|CoordScale =
|երկրի քարտեզի չափ = 250
|երկրամասի քարտեզի չափ =
|շրջանի քարտեզի չափ =
|երկրամասի տեսակ = Մարզ
|երկրամաս = Շիրակի մարզ
|երկրամասը աղյուսակի մէջ = Շիրակի մարզ{{!}}Շիրակ
|շրջանի տեսակ =
|շրջան =
|շրջանը աղյուսակի մէջ =
|համայնքի տեսակ =
|համայնք =
|համայնքը աղյուսակի մէջ =
|երկրի քարտեզ =
|երկրամասի քարտեզ =
|շրջանի քարտեզ =
|ներքին բաժանի մէջ =
|ղեկավարի պաշտոն = Քաղաքապետ
|ղեկավար = [[Սամուէլ Պալասանեան]]
|հիմնադրման թվական =
|տվյալ կարգավիճակի մէջ = 1837
|առաջին հիշատակի մէջ = 7-րդ դար
|այլ անվանի մէջներ = {{Բն-անվ|1840|Կումայրի|1924|Ալեքսանդրապոլ|1990|Լենինական|1992|Կումայրի||}}
|տարածք = 36.26
|կենտրոնի բարձրութիւն = >1500
|կլիմա = լեռնային
|պաշտոնական լեզու = Հայերէն
|բնակչութիւն = 145929 <ref>[http://www.armstat.am/file/article/marz_12_42.pdf ԱՎԾ տվյալներ]</ref>
|մարդահամարի թվական = 2012
|խտութիւն = 46,2 հզ.
|ագլոմերացիա =
|ազգային կազմ = [[Հայեր]]
|կրոնական կազմ = [[Հայ Առաքելական եկեղեցի]], [[Հայ Կաթոլիկ եկեղեցի]]
|էթնոհորոնիմ =
|ժամային գոտի = +4
|հեռախոսային կոդ = +374 (312)
|փոստային ինդեքս =
|փոստային ինդեքսներ = 3101-3126
|ավտոմոբիլային կոդ = 45
|իդենտիֆիկատորի տեսակ =
|թվային իդենտիֆիկատոր =
|հոլովված անվանի մէջ = Կիւմրին
|Վիքիպահեստի մէջ = Gyumri
|կայք = http://www.gyumricity.am/
|կայքի լեզու =
}}
 
'''Կիւմրի''' (մինչեւ [[1837]]-ը՝ Կիւմրի, [[1837]]-[[1924]] թուականներուն՝ [[Ալեքսանդրապոլ]], [[1924]]-[[1991]] թուականներուն՝ [[Լենինական]], բնակչութեան քանակով ու մշակութային նշանակութեամբ [[Հայաստան]]ի Հանրապետութեան երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի Հայաստանի [[հիւսիս]]-արեւմտեան կողմը՝ [[Շիրակի մարզ|Շիրակ]] մարզին մէջ, [[Ախուրեան]] գետի ձախ ափին, [[Երեւան]]էն 126 ք.մ. հեռաւորութեան վրայ։ Տարածքը՝ 3626 հա, [[2012]] թուականներու դրութեամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան">{{գիրք
Տող 101 ⟶ 39՝
[[Ալեքսանդրապոլ]]ի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը եղած է [[Խաչ]] եւ [[Լուսին]] (մահիկ), որոնք իրարնէ կը բաժանուէին սանդուխներով։ Սանդուխները կը խորհրդանշեն այն, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցիի ընկերական աճի, վեր բարձրանալու հնարաւորութիւն ընձեռնուած է։ Խաչը խորհրդանշած է [[Արեւելեան Հայաստան]]ը, իսկ մահիկը՝ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ը, ուրկէ գաղթած է Կիւմրիի բնակչութեան զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Կիւմրիի Ժողովրդական ճարտարապետութեան եւ քաղաքային կենցաղի [[թանգարան]]ին մէջ։
 
=== Քաղաքի դրօշակըդրօշը ===
Աւագանիի կողմէն հաստատուած է [[2011]] թուականներուն։ Ան [[սպիտակ]] գոյն ունի՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրօշակի մէջտեղը զետեղուած է կարմիր խաչ՝ յովազի ոսկեգոյն պատկերով։ Դրօշակը լայնութեան եւ երկարութեան չափերու յարաբերութիւնն է 1։2-ի։ Դրօշակի վրայի պատկերները ունին հետեւեալ նշանակութիւնը.
 
Տող 110 ⟶ 48՝
 
Քաղաքն ունի աշխարագրական յարմար դիրք, որ կ՛ակոսուի [[Չերքեզ (արեւմտահայերէն)|Չերքեզ]]ի, [[Ջաջուռ (արեւմտահայերէն)|Ջաջուռ]]ի եւ ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկուած լճագետային եւ հրաբուխային, շուրջ 350 մ․, հզօրութեան նստուածքներով։ Ուղիղ գծով Կիւմրիէն Սեւ ծով 196 ք․մ․ է, իսկ երկաթուղիով մինչեւ [[Մոսկուա]]՝ 2760 քիլոմեթր։ Կիւմրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտներուն մէջ կ՛աճին ակասիա, թխկենի, հացենի եւ այլ ծառատեսակներ։
 
=== Կլիմայ ===
Քաղաքը տարեկան կը ստանայ մօտավորապէս 2500 ժամ արեգակնային լոյս եւ ջերմութիւն։ Մեծ է հորդաբուխ աղբիւրներու քանակը, որոնք միասին մէկ վայրկեանուամ մէջ կու տան 1200 լիթր ջուր։ Քաղաքին մօտ, կը հոսին հանրապետութեան ջրաշատ գետերէն մէկը՝ Ախուրեանը։ Շրջակայքը հարուստ է շինանիւթերով՝ [[Տուֆ (արեւմտահայերէն)|տուֆ]]ով, [[բազալտ]]ով, կաւով, ինչպէս նաեւ սեւահողային դաշտերով։ Ընդհանուր առմամբ այստեղ կլիման ցամաքային է։ Ձմեռը երբեմն ուժեղ սառնամանիքներ կ՛ըլլան։ Օդի նուազագոյն ջերմաստիճանը կ՛իջնէ մինչեւ -41&nbsp;°C։ Ամրան
համեմատաբար տաք է, սնդիկի սիւնը կը հասնի մինչեւ 36&nbsp;°C-ի, տարեկան տեղի մէջները միջին հաշուով կը կազմեն 500 մմ․։ կը Գտնուի 8-9 աստիճանի երկրաշարժային գօտիի վրայ։
 
Կիւմրիի կլիման լեռնային է՝ համեմատաբար մեղմ ամառով եւ ցրտաշունչ ձմեռով։ Եղանակն աւելի մեղմ է, քան [[Սեւան (քաղաք)|Սեւան]] քաղաքինը, բայց աւելի ցուրտ է, քան Երեւանինը։ [[Ձմեռ (արեւմտահայերէն)|Ձմեռ]]ը ձիւնառատ է ու ցրտաշունչ, Դեկտեմբերէն կը մնայ մինչեւ [[Մարտ]]ը ներառեալ։ [[Գարուն (արեւմտահայերէն)|Գարուն]]ը կարճ է եւ զով։ Այն ընդամէնը մէկուկէս ամիս է։ [[Ամառ (արեւմտահայերէն)|Ամառ]]ը համեմատաբար տաք է եւ կը տեւէ Յունիսի սկզբէն մինչեւ Սեպտեմբերի վերջ։ [[Աշուն (արեւմտահայերէն)|Աշուն]]ն ալ աչքի կ՛իյնայ իր տաքութեամբ։
Ամենատաք ամիսը՝ [[Օգոստոս (արեւմտահայերէն)|Օգոստոս]] (միջին ջերմաստիճանը մօտ +19 С°)
Ամեանցուրտ ամիսը՝ [[Յունուար]] (միջին ջերմաստիճանը մօտ +19 −9 C°)։
 
{{Եղանակի աղյուսակ
| վայր = քաղաք
| աղբյուր = [http://plusninety.ru/ru/armeniaguide/armenia] [http://www.grida.no/files/publications/geo_gumry_final_russian_low_resolution_2010-02-17.pdf]
 
| հունվ_միջ =-9.7 | հունվ_միջ_տեղ = 25
| փետ_միջ =-7.5 | փետ_միջ_տեղ = 25
| մարտ_միջ =-1.5 | մարտ_միջ_տեղ = 30
| ապր_միջ = 6.4 | ապր_միջ_տեղ = 56
| մայ_միջ = 11.7 | մայ_միջ_տեղ = 93
| հուն_միջ = 15.2 | հուն_միջ_տեղ = 75
| հուլ_միջ = 19.2 | հուլ_միջ_տեղ = 46
| օգոս_միջ = 19.3 | օգոս_միջ_տեղ = 38
| սեպ_միջ = 15.0 | սեպ_միջ_տեղ = 32
| հոկ_միջ = 8.3 | հոկ_միջ_տեղ = 38
| նոյ_միջ = 1.7 | նոյ_միջ_տեղ = 27
| դեկ_միջ = -5.3 | դեկ_միջ_տեղ = 24
| տարի_միջ = 6.1 | տարի_միջ_տեղ = 509
 
| հունվ_միջ_նվազ = -41 | հունվ_միջ_առավ = 12
| փետ_միջ_նվազ = -35 | փետ_միջ_առավ = 14
| մարտ_միջ_նվազ = -30 | մարտ_միջ_առավ = 22
| ապր_միջ_նվազ = -16 | ապր_միջ_առավ = 29
| մայ_միջ_նվազ = -8 | մայ_միջ_առավ = 28
| հուն_միջ_նվազ = -4 | հուն_միջ_առավ = 33
| հուլ_միջ_նվազ = 0 | հուլ_միջ_առավ = 36
| օգոս_միջ_նվազ = -1 | օգոս_միջ_առավ = 36
| սեպ_միջ_նվազ = -8 | սեպ_միջ_առավ = 34
| հոկ_միջ_նվազ = -15 | հոկ_միջ_առավ = 29
| նոյ_միջ_նվազ = -24 | նոյ_միջ_առավ = 21
| դեկ_միջ_նվազ = -34 | դեկ_միջ_առավ = 16
| տարի_միջ_նվազ = -41 | տարի_միջ_առավ = 36
 
| հունվ_բ_նվազ = | հունվ_բ_առավ =
| փետ_բ_նվազ = | փետ_բ_առավ =
| մարտ_բ_նվազ = | մարտ_բ_առավ =
| ապր_բ_նվազ = | ապր_բ_առավ =
| մայ_բ_նվազ = | մայ_բ_առավ =
| հուն_բ_նվազ = | հուն_բ_առավ =
| հուլ_բ_նվազ = | հուլ_բ_առավ =
| օգոս_բ_նվազ = | օգոս_բ_առավ =
| սեպ_բ_նվազ = | սեպ_բ_առավ =
| հոկ_բ_նվազ = | հոկ_բ_առավ =
| նոյ_բ_նվազ = | նոյ_բ_առավ =
| դեկ_բ_նվազ = | դեկ_բ_առավ =
| տարի_բ_նվազ = | տարի_բ_առավ =
}}
 
=== Պատմութիւն ===
Կիւմրին բնակավայր եղած է դեռ անհիշելի ժամանակներէն։ Կիւմրիի մէջ յայտնաբերուած է հնագիտական (Ք․Ա․ III հազարամյակէն մինչև ուշ միջնադար) հուշարձաններ։ Պեղված իրերէն [[1875]] թվականին շինարարական աշխատանքներու ժամանակ, այսպես կոչված, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնուած Ք․Ա․ II հազարամյակի [[բրոնզ]]ե իրեր, ինչպես նաև [[1908]] թվականներուն գտնուած Ք․Ա․ X-IX դդ. [[երկաթ]]ե ապարանջանները և դանակները։ [[1929]] թվականներուն [[Լենինական]]ի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը Ք․Ա․ XI-IX դդ։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատի մէջ եղած հնագույն բնակատեղէն պեղված էն ուշ [[բրոնզ]]ի և վաղ [[երկաթ]]ի դարերու աշխատանքային գործիքներ և զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
 
Հին ժամանակ ստացած Կումայրի անվանի մէջը որոշ պատմաբաններ կը կապէն կիմերներու հետ։ Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ հայտնածէ նաև [[Քսենոֆոն]]ը իր «Անաբասիս» ստեղծագործության մէջ։ Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կումայրու մասին տեղեկութիւներ հայտնածէ [[Ղևոնդ]] պատմիչը՝ նկարագրելով [[773]]-[[775]] թվականներուն արաբ զավթիչներու դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզումները։
Այնուհետև, դարեր շարունակ Կումայրի-Գյումրին նշանակալի առաջադիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչև XIX դարի սկիզբը Գյումրին եղած է մերթ [[Պարսկաստան]]ի, մերթ [[Թուրքիա]]յի տիրապետության տակ, ինչի պատճառով բազմիցս թալանված է ու ավերված։ Գյումրիի զարգացման ամենանշանակալի շրջանը դարձավ XIX դարը, երբ [[1804]] թվականներուն՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, ան հարակից տարածքներով հանդերձ մտավ [[Ռուսաստան]]ի կազմին մէջ, այսինքն՝ շատ ավելի կանուխ, քան ողջ [[Արևելյան Հայաստան]]ը։
 
== Կիւմրի ==
=== Կումայրիի դերը եւ նշանակութիւնը վաղնջական ժամանակներուն ===
[[Պատկեր:Pexumner.jpg|մինի|250px|Բրոնզե զարդեր՝ պեղված Ազատանի մոտի հնավայրում։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
[[Պատկեր:Pexumner4.jpg|մինի|250px|Կավե խեցեղեն՝ հայտնաբերված Ազատանի մոտի հնավայրից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
[[Պատկեր:Pexumner5.jpg|մինի|250px|Բրոնզե նետասլաքներ և կոճակներ՝ Շիրակի մարզից։ Շիրակի Երկրագիտական թանգարան]]
Կումայրիի տարածքը բնակեցված եղած է վաղեմի ժամանակներէն։ Այստեղ հայտնաբերուած հնագիտական նոյթերը կը վկայէն, որ ան գոյութիւն ունեցածէ դեռևս քարի դարաշրջանէն։ Անոր մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներուն մէջ՝ Կումայրիի մէջ (քաղաքի հարավային և հյուսիս-արևմտյան ծայրամասերուն մէջ) և ներկայիս Միսի կոմբինատ թաղամասին մէջ հայտնաբերված հնագիտական իրերը կը վերաբերուին մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակին։
 
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսի մէջնասիրութիւնները կատարվածէն [[1928]] թվականներուն՝ Գյումրիի ավազահանքերուն մէջ. «Կազաչի պոստ»-ին մէջ հայտնաբերուած էն բրածո կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջը, չորրորդականի սկզբը) մնացորդներ (փիղի, նախնադարյան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերվի, ռնգեղջյուրի)։
 
[[1941]] թվականներուն, հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի կոմբինատին մէջ գտնուած է մամոնտի կողոսկր։ [[1929]] թվականներուն Գյումրիի մէջ պատահաբար գտնուած կավե և բրոնզե իրերը կը պատկանին հիմնականը մ.թ.ա XI - IX դդ.։ [[1939]] թվականներուն միսի կոմբինատին մէջ եղած հնագույն բնակատեղրէն պեղված էն ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զենքեր (բրոնզե և երկաթե դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակների ծայրեր)։ [[1943]] թվականներուն ադ բնակատեղին մէջ և անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղի մէջներ կատարւած է [[ԽՍՀՄ]] մշակույթի պատմության ինստիտուտի արշավախումբը՝ [[Աշխարհբեկ Քալանթար]]ի ղեկավարությամբ։ Առանձնապես արժեքավոր են բնակատեղին մէջ բացված՝ վաղ երկաթի դարուն ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնին մէջ՝ մոխրով լէցված վառարան, քովը՝ խարամի կույտ) և կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային և սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարված են առանձին և խմբային թաղի մէջներ, հանուած էն բրոնզե, [[կավ]]ե և քարե իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռէն գետաքարէ և ծակոտկէ բազալտէ պատրաստուած աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշէն հիմնականը ուշ բրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ.թ.ա X - IX դդ.)։ [[1952]] թվականներուն [[ԽՍՀՄ]] [[ԳԱ]] պատմության ինստիտուտի արշավախումբը, Տ. Մարտիրոսյանի ղեկավարությամբ, կը բանա [[տուֆ]]ի և [[բազալտ]]ի կոպիտ, խոշոր կտորներէն շարված պատերով, կավածեփ, քառանկյունի բնակարաններու հիմքեր և 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կավամաններ, բրոնզե և երկաթե ապարանջաններ, բրոնզալարից մատանիներ և այլն) մէկ մասը կը վերաբերէն մ.թ.ա VIII - VII դդ.։
 
Միսի կոմբինատին մէջ կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագույն ընդարձակ բնակավայրը ունեցած է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի հայտ բերված նեոլիթյան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, բրոնզե և երկաթե իրերը կը վկայէն, որ [[Կումայրի]]ն, որպես բնակավայր քարի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջաններուն մէջ գոյատևել ու զարգացելէն։ Անոր բնակիչները ունեցածէն տոհմատիրական կարգերուն բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ հայտնաբերված բրոնզե կոթառով սեպաձև կացինը, պղնձե դաշույնը, ձուլարանը և մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացույց են՝ տեղի մէջ մետաղաձուլության առկայության մասին։ Ընդ որի մէջ՝ Գյումրիի գավառագիտական թանգարանին մէջ պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքի մէջ (հին Շի մէջերուն մէջ) մ.թ.ա. IV-III հազարամյակներուն արտադրուածին։ Կումայրիին մէջ հայտնաբերուած բրոնզե, պղնձե և երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշույն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) կը վկայէն հեռավոր այդ ժամանակներուն ծանր հետևակազորի և հեծելազորի առկայության և ընտիր սպառազինության մասին։ Անոնք նաև արտադրության տարբեր ճյուղերու մասնագիտացման, ինչպես նաև Կովկասի և այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացույցնէն։
 
Հայտնաբերուած սեպաձև արձանագրութիւնուն մէջ տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպես կոչված Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերու մասին<ref name="Հայաստան Հանրագիտարան"/>։
 
[[1970]] թվականներուն Կումայրի-ամրոց բնակատեղիին մէջ գտնուած նոյթերը կը վերաբերին մ.թ.ա III հազարամյակէն մինչև միջնադարը ինկած ժամանակաշրջանին։ Նույն ժամանակաշրջանը ընդգրկող նյութեր պեղվածէն նաև թռչնաֆաբրիկայի մէջ ([[1971]] թվականներուն)։ Գյումրիի մէջ բացվածէն հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային [[դամբարան]]նէր, դամբարանաբլուրներ, [[կրոմլեխ]]ներ, որոնք կը պարունակէն մ.թ.ա X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նոյթեր։ Հնագիտական նյութերու մէջ կը գերակշռէն ալիքավոր, գծավոր, կետազարդ նախշերով, սև, փայլեցված, ինչպես և կոպիտ կավամանները, աշխատանքի բրոնզե և երկաթե գործիքները, զենքերն ու զարդերը։ Անոնց մէջ առանձնապես ուշագրավ են թևավոր գառնանգղի և սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական բրոնզե գոտին և կոլխիդաոբանյան տիպի կացնակը։ Առանձին խումբ կը կազմէն մածուկէն, ագատէն, սարդիոնէն և ուրիշ քարերէն պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նոյթերը զուգահեռներ ունին Հայաստանի և շրջակա երկրամասերու հնավայրերէն հայտնաբերվածներու հետ։ Ան հիմք կուտայ ենթադրելու, որ տեղի հնագույն բնակիչները հաղորդակցված էն շրջակա երկրամասերու հետ։ Գյումրիի հնագիտական նոյթերու մեծ մասը կը պահպանվին տեղի երկրագիտական թանգարանին մէջ։
Կումայրիի մէջ հայտնաբերված բրոնզաձույլ դաշույնները իրենց զուգահեռները ունին [[Շիրակավան]]ի մէջ կատարված հնագիտական պեղի մէջներու ժամանակին ի հայտ բերվածներուն մէջ։ Իսկ [[Արթիկ]]ի դամբարանադաշտին մէջ հայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը կը նմանի Կումայրիի մէջ արտադրուածին։ Անոնք անշուշտ, արտադրված էն Կումայրիի մէջ, որ, այսպիսով, Շիրակի մյուս բնակավայրներուն ևս զինած է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ Անոնց օժտէլով պաշտպանական կարողութիւննէրով։ Կումայրիի մէջ վաղնջական ժամանակներէն եղած է բերդ։ Շիրակի մյուս բնակավայրերու՝ [[Արգինա]], [[Մարմաշեն]], [[Գուսանագյուղ|Գուսանագիւղ]], Դարբանդ (այսօր՝ [[Կարմրաքար]]), [[Հոռոմոս]] և այլն, մոտերքուն մէջ հայտնաբերված էն նախաքրիստոնեական ամրակառույց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հին ժամանակ է ի վեր Շիրակը ունեցածէ պաշտպանական զորաւոր ուժեր, որոնք զինուած եղած էն Կումայրիի մէջ արտադրված զինատեսակներով<ref name=Kumayri>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/history |title=Գյումրու Պատմությունը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>։։
 
=== Գրաւոր յիշատակութիւններ՝ Շիրակի եւ Կիւմայրիի վերաբերեալ ===
[[Պատկեր:Pexumner3.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական բնակավայր. կացարան՝ կեդրոնի ամբար]]
[[Պատկեր:Pexumner1.jpg|մինի|250px|Նախաուրարտական կիկլոպյան ամրոցի պատ՝ Ազատանի հնավայրի մէջ]]
Շիրակի բազմադարյան պատմության գրավոր էջերը կը բացուին [[Շարա]]յի մասին պատմահայր [[Մովսես Խորենացի]]ի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական ավանդազրույցով, որին համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղեած է Շիրակ գավառի անվանադիրը և անոր բնակչության նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հավաստի գրավոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դեպի Նաիրի երկիրներ (Հայկական լեռնաշխարհ) իր արշավանքին մասին Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար I-ի ձիգաց մէկ արձանագրության մէջ (մ.թ.ա. 1114 թ)։ Վերջինս կը պատմէ, թե ինչպես հարավէն Հայկական Լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանյան բանակը հաղթական պատերազմով հասածէ Դայաենի երկիր (հետօ՝ [[Տայք]]), և կը թվարկէ ադ ճանապարհին հնազանդեցուած Նաիրյան տասնվեց Հզոր լեռները, որոնց,է 11-րդը Շախիշարան է, նաև ան 23 ցեղային երկրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբաենին և Ադաենին գիտնականները կը տեղադրէն հետագա Շիրակին մէջ։
 
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձոնված եղած է Շարային, ինչպես նրա եղբայր Ամասիային էր ձոնված և անոր անունը կը կրէր [[Մասիս սար|Մասիս]] լեռը։ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենաց]]ու «[[Հայոց պատմություն (Մովսես Խորենացի)|Հայոց Պատմությ]]ան» մէջ կը կարդանք.«Արամայիսը իր որդուն՝ բազմազավակ և շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կուղարկէ մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, Հյուսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքի մէջ, ու շատ ջուրեր կը հոսին. անքոր անունով, կ՛սէն, գավառը կոչվեցաւ Շիրակ»։
 
Շախիշարա լեռը, ամենայն հավանականությամբ որպես հզոր լեռ, կարնար ըլլալ միայն Արագածը։ [[Ասորեստան]]ի արքայի վերոհիշյալ արձանագրության մէջ հիշատակված Աբաենի և Ադաենի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցույց կուտա, որ հնագույն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցված եղած է հնդեվրոպական ցեղերով։ Հնագույն Շիրակի վերաբերյալ առավել հստակ տեղեկութիւններ պահպանված են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ։ Անոնց վկայությամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր Հայկական Լեռնաշխարհի ողջ հյուսիս-արևելքը բռնած Էթիունի ցեղամիության մէջ։ Էրիախին Հայկական Լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկրներէն մեկ նէր՝ հայտնի իր զարգացած տնտեսությամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր և խոշոր եղջերավոր անասուններու և ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին հիշատակութիւնը կա Արգիշտի I-ի (մ.թ.ա. 786-764 թթվականներ) Մարմաշենի սեպագրի արձանագրության մէջ։ [[Ախուրյան]]ի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնյա ժայռերէն մէկին փորագրված աս արձանագրութիւնը ունի հետևյալ բովանդակութիւնը. «Խալդյան մեծությամբ Արգիշտին կ՛սէ. գրավեցի Էրիախի երկիրը, գրավեցի Իրդանիու քաղաքը՝ մինչև Իշկիգուլու երկիրը»։
 
Ժամանակին կը կարծէի, թե Իրդանիուն գտնուածէ Ախուրյանի ձորին մէջ և անգամ կը նույնացնէին այժմյան Մարմաշենին։ Սակայն, ըստ նորագույն ուսի մէջնասիրութիւններու՝ Իրդանիուն պետք է փնտրել ոչ թե [[Մարմաշեն]]ի ձորին մէջ, այլ ներկայիս Գյումրի քաղաքի մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկության ճշմարտացիութիւնը կը հաստատէ մի քանի հանգամանքներով. նախ, որ՝ "Իրդանիու քաղաքը" արձանագրության մէջ հիշատակված է հենց Էրիախիի առնչությամբ, ուրեմն եղածէ Էրիախիի կեդրոնատեղին՝ անոր "արքայական քաղաքը"։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կեդրոնատեղին՝ նրա ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակույս պիտի գտնուեր անոր տարածքի մի այնպիսի մասի մէջ, որտեղէն անոր ցեղապետ - արքաները կկրնային համեմատաբար հեշտությամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպես տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպես էլ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն գտնուած է այնպիսի տեղմը, որտեղ կը ձևավորվէին Էրիախիի (մասնավորապես) և Հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապես) չորս կողմերը իրար կապող ճանապարհները։ Եվ, վերջապես հնագիտական հարուստ նյութով ալ կ՛ապացուցվի, որ բրոնզի դարէն սկսած՝ Շիրակով և հենց այժմյան Գյումրիի մէջէն կ՛անցնէր Կովկասէն Առաջավոր և [[Փոքր Ասիա]]յ տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհին՝ հետօ ևս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կուտայ հետազոտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կումայրիի - Գյումրիի մէջ և այն նույնացնելու [[Չերքեզ]]ի ձոր գետակի ձախափնյա բարձրադիր մասը գտնուող Կումայրի հնավայրին։
 
Իրդանիու քաղաքը, ինչպես համոզված են հնագետները, շարունակուածէ գոյատևել նաև [[Սարդուրի Բ|Սարդուրի]] II-ի (մ.թ.ա. [[764]]-[[735]] թթ) ավերիչ արշավանքներէն հետօ։ Իր արձանագրության մէջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրավեցի Էրիախի երկիրը, մեկ օրւա մէջ նվաճեցի։ Մառանները, որ հայրը ու պապն էին Խալդյան հրամանով տիրական՝ ես մեկ հարյուր հիսուն մառան գրավեցի, կողոպտեցի»։
 
[[Սարդուրի Բ|Սարդուրի]] II-ի հիշատակած մառանները քարանձավային շտեմարաններ, ամբարներ եղած էն։ Աս տեսակետէն ուշագրավ է Գր. Ղափանցյանիի կողմէն Կումայրիի տեղանվան մէջ այր՝ քարանձավ, բառի առկայության նշելը, իսկ կում, գում բառերը ունին կույտ, խումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գյումրի անվան Կումայրի նախաձևը կը նշանակէ անձավախումբ և կ՛առնչվի Շիրակի նախնադարյան այն բնական քարանձավներուն, որոնք որոշակի ձևափոխման ենթարկվելէն հետօ հնագույն շիրակցուն ծառայած էն թե՛ որպես գյուղատնտեսական արտադրանքի (նախ և առաջ՝ հացահատիկի) պահեստավորման վայրեր, թե՛ որպես հուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անվանաձևի Կի մէջիրի համարժեքը հայտնի է մ.թ.ա XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչյունափոխուած ձևը՝ Կյումրին, բարբառային Գյումրի ձևով ունի Գյումրի, Գյումբրի, Գյումրի, Գիմրի արտասանական տարբերակները։
[[Վան]]ի թագավորության վերացի մէջէն (մ.թ.ա. [[590]] թվականին) հետօ Կումայրին ընդգրկված է Հայոց միասնական թագավորության՝ [[Երվանդունիներ]]ու պետության կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքը ու պաշտպանական առավելութիւններու, իհարկե, նաև [[Արարատյան դաշտ]]ի, [[Արմավիր]] մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիվ Կումայրին բարգավաճել և դարձածէ գավառի կեդրոններէն մեկը<ref name=Kumayri/>։
 
=== Կումայրին Երուանդունիներու եւ Արտաշէսեաններու օրօք ===
[[Պատկեր:AragacGyumriic.jpg|մինի|250px|Տեսարան Կումայրի - Գյումրիից]]
մ.թ.ա. [[520]] թվականին [[Աքեմենյան Պարսկաստան]]ի թագավոր [[Դարեհ I Մեծ|Դարեհ]] I-ը կախման մէջ դրաւ Երվանդունիներու թագավորութիւնը, որուն տարածքը բաժանվեցաւ 2 վարչամիավորներու՝ սատրապութիւններու։ Կումայրին, Շիրակի մյուս մասերը ընդգրկվեցան 8-րդ սատրապության կազմին մէջ, որտեղով կ՛անցնին Դարեհի կառուցած [[Շոշ (քաղաք, Իրան)|Շոշ]] քաղաքէն մինչև [[Փոքր Ասիա]]յի Սարդես քաղաք հասնող "արքայական ճանապարհը"։ Ան Հայաստանը կը կապէ Պարսկաստանի, Միջագետքի փոքրասիական երկիրներու հետ և խորապես կը նպաստէ անոր տնտեսության և մշակիւթի զարգացմանը։ Կումայրին, դեպի Արմավիր ձգվող երթուղու միջոցով կապված է ադ ճանապարհին։
 
Ամենայն հավանականությամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թ.ա. [[401]] թվականներ անցածէ նաև [[Քսենոփոն]]ի գլխավորած 10 հազարանոց զորքը՝ շարժվելով Արարատյան դաշտէն դեպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալյուբներու երկիր։ Այդտեղէն հասածէն "սկյութեններու" երկիր, որին միջով 20 փարսախ (մոտ 120 ք․մ․) ճանապարհ անցած էն՝ "հարթավայր տեղով դեպի գիւղերը, որոնց մէջ, կը գրէ Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր և պարենավորուեցան։ Այստեղեն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դեպի մեծ, բարգավաճ և մարդաշատ մի քաղաք, որը կը կոչվէր Գյումնիաս։ Աս քաղաքէն երկրի իշխողը ուղեցույց ուղարկեց հելլեններուն..."։
 
Ակադեմիկոս [[Հակոբ Մանանդյան]]ը կը գրէ. "... Նահանջող զորքի աս ճանապարհը պետք է ենթադրել [[Արարատյան դաշտ|Արարատյան]] դաշտէն դեպի Շիրակ, իսկ Գյումնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցույց տված տարածութեան, պետք է ըլլայ հին Կումայրին... Քսենոփոնի մոտ այս քաղաքի Гоминас անունը պարզապես Կումայրի - Գյումրիի անվան աղավաղութիւնը է"։ Ան կը գտնուի նաև, որ [[Գյոմնիաս]]ի ուղիղ ձևը պետք է ըլլա [[Գյումրիաս]]։ Բայց դժվար է համաձայնել գիտնականի ենթադրության հետ, որ Գյումնիաս - Գյումրին "կեդրոնն եղած է Շիրակ - [[Վանանդ]] - [[Այրարատ]]ի մէջ գտնուող կիմմերական սկյութական ցեղերու միության և ծագածէ ըստ երևոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն"։
 
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գյումնիասից է ուղեկցող ուղարկել [[հույն]]երուն, թույլ տված է կարծելու, որ անոր նստավայրը ադ քաղաքուիր։ Գյումնիասի նոյնացի մէջը Կումայրի - Գյումրիի հետ ցույց կուտայ, որ վերջինիս Ք․Ա․ 5-րդ դարուն արդեն մեծ ու բարգավաճ բնակավայր էր։
 
Ք․Ա․ [[330]]-ական թթվականներ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]ու նվաճի մէջներուն ժամանակ Կումայրին նույնպես ընդգրկված է հելլենիստական քաղաքակրթության ոլորտ և հոգևոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է [[Մեծ Հայք]]ի միւս քաղաքներուն հետ։ Երուանդունի վերջին թագաւոր [[Երվանդ Դ Վերջին|Երվանդ]] IV-ը Ք․Ա․ III դարուն վերջին Երասխի և Ախուրյանի միախառնման տեղի մէջ կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ [[Երվանդաշատ]]ը, որը ևս բանուկ ճանապարհով կապված էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգևոր հաղորդակցութիւն ուներ նույն թագավորի կողմէն [[Երվանդաշատ]]ի մոտ հիմնված պաշտամունքային նոր կեդրոնի՝ [[Բագարան]]ի հետ, որտեղ [[Երվանդ Դ Վերջին|Երվանդ]] IV-ն Արմավիրէն տեղափոխածէր հայոց հեթանոսական աստվածների հուշարձանները։
 
Ք․Ա․ [[201]] թվականին Սելևկյան Անտիոքոս III-րդ թագավորի կողմից Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգված Արտաշեսը վերացրեց Երվանդունիների հայոց թագավորութիւնը։ Արտաշեսը նախարարության աստիճանի է բարձրացնի մէջ Դիմաքսյաններին, որոնց մի ճյուղն իշխուիր Շիրակի մէջ։ Գուցե վերջինիս բնակիչները (նաև կումայրեցիները) սատար կանգնած էն Արտաշեսին՝ հետևելով Դիմաքսյաններուն։ Ք․Ա․ [[189]] թվականներէն Կումայրին ընդգրկվածէ Հայոց Արտաշեսյան թագավորության մէջ։ [[Ստրաբոն]]ի վկայությամբ՝ [[Արտաշես Ա|Արտաշես]] Ա-ն թագավորն արշավածէ [[Վրաստան]]։ Այդ արշավանքն, անշուշտ, կատարվածէ [[Արտաշատ]] - [[Մարմաշեն]] - [[Կումայրի]] - [[Վրաստան]] ճանապարհով, քանի որ նույն այդ ճանապարհով էին սովորաբար հյուսիս արշավող զորքերը Արտաշատէն կը հասնէին Վրաստան ու [[Աբխազիա]]։ Հայտնի է, որ հետագայի մէջ՝ [[774]] թվականին Արտավազդ Մամիկոնյանը ծառանալով արաբ հարկահաններուն դեմ, Կումայրիից անցավ Վրաստանի Սամցխե գավառը, անշուշտ, նույն այդ ճանապարհով։
 
[[Պատկեր:Map Caucasus Western Armenia.jpg|աջից|մինի|350px|Մեծ Հայքը եւ Վիրքը]]
 
Մեծ Հայքը եւ Վիրքը [[Արտաշես Ա|Արտաշես]] Ա-ից հետօ գահակալած նրա որդու՝ [[Արտավազդ Ա|Արտավազդ]] Ա-ի օրոք (Ք․Ա․ [[160]] - Ք․Ա․ [[115]] թթ) ինչպես նաև վերջինիս հաջորդներից՝ [[Տիգրան Բ]]-ի (Ք․Ա․ [[95]]- Ք․Ա․ 55 թթ) թագավորության տարիներուն՝ ընդհուպ մինչեւ Ք․Ա․. 96 թվականներ, Հայաստանը վայելուիր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչը համակածէր անշուշտ, նաև Շիրակն ու նրա բաբախուն կեդրոններէն մեկը՝ հնավանդ արժեքներով հայտնի Կումայրին։
 
Ք․Ա․ [[69]] թուականներ գարնանը Հռոմի զորապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմեական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ընկած ռազմաբեմերից, ուստի պետք է ենթադրել, որ գրեթէ չի տուժել։ Բայց նրա եւ Շիրակի մյուս բնակավայրերի ռազմիկները չէին կարող զորակից չլինել Հայոց թագավորին՝ երկրի գլխին կախված ահավոր վտանգի ժամանակ։ Հնարաւոր է, որ Տիգրան Մեծի օրոք Կումայրիի մէջ շարունակածէ գործել մետաղաձուլարանը, որտեղ նախկինի պես զենքեր են արտադրվել։ Ք․Ա․ [[66]] թուականներ Տիգրան Մեծի եւ հռոմեական զորապետ Պոմպեոսի միջև [[Արտաշատ (արեւմտահայերէն)|Արտաշատ]]ի մէջ կնքված պայմանագրէն հետօ, վերջինս զորքը շարժեց դեպի [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստան]] ([[Վիրք]])՝ անշուշտ անցնելով նաև Կումայրիով։
 
Ք․Ա․ [[66]] թվականին հայ - հռոմեական պայմանագրի կնքի մէջէն հետօ ձեռք բերած խաղաղության պայմաններուն մէջ Կումայրին ևս շարունակածէ տնտեսական և մշակութային զարգացի մէջը [[Տիգրան Մեծ]]ի թագավորության վերջնափուլի մէջ (Ք․Ա․ [[66]] - [[55]] թթ) և նրան հաջորդած որդու՝ Արտաւազդ Բ-ի օրոք, ընդհուպ մինչև նրա ողբերգական վախճանը (Ք․Ա․. [[34]] թվական)։ Սակայն Ք․Ա․ [[36]] թվականներ հռոմեական զորքերը Հայաստանով շարժվել են դեպի [[Պարթևստան]], ապա պարտվել և նահանջել են, դարձյալ Հայաստանով։ [[34]] թվականին հռոմեական զորքն Անտոնիոսի գլխավորությամբ ներխուժէց Հայաստան։ Արտավազդ Բ-ը դառնում է [[Անտոնիոս]]ի նենգադրուժ դավի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառույց վայրերի մէջ զորքեր կը տեղակայէ, կամենի մէջ ավարառության ենթարկել երկրի հատկապես այն ամրոցները, որտեղ գանձեր կը պահւէին։ Սակայն, ինչպես հաղորդուի հռոմեացի պատմիչ [[Դիոն Կասսիոս]]ը, "գանձերի պահապաններն ուշադրութիւն չդարձրին նրան և զենք կրողներն էլ Արտավազդի փոխարեն թագավոր ընտրեցին նրա որդիներէն ավագագույնին՝ Արտաշեսին"։ Չի բացառվիր, որ հռոմեացիները փորձել են կողոպտել նաև Կումայրիի անձավների մէջ պահվող գանձերը։ Նրանց հաջողվածէ Հայաստանէն հափշտակել "թագավորության ամբողջ զարդը", գրուի [[Հովսեպոս Փլավիոս]]ը։
 
=== Շիրակը և Կումայրին վաղ միջնադար ===
Վաղմիջնադարյան Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսյանները և Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրույթը հարավային Շիրակի մէջեր՝ Սահառունիք կենտրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ․-ի օրօք ([[345]]-[[368]] թթվականներ) կաթողիկոսի գլխավորությամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղված պատվիրակության մէջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մոտ պատանդութեան մէջ գտնուող Գնել եւ Տիրիթ եղբորորդիներուն։
 
Վարազդատ թագավորի օրօք ([[374]]-[[378]] թթ․) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մեկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փավստոս Բուզանդի վկայությամբ՝ "Վարազդատ թագավորը զորավարության և սպարապետության գործը հանձնեց Բաթ Սահառունուն, որ իր դայակն էր... Ան Մուշեղին փոխարեն դարձավ, բոլոր Հայոց զորավար սպարապետը"։ Դիմաքսյանները տեղավորված էին հյուսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգավորսը և Կումայրին ներառյալ)։ Հենց իրենք են առաջատար դեր խաղցածէն Շիրակի մէջ մինչև Կամսարականներու այստեղ հայտնվելը։ Դիմաքսյան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խոսի հետևյալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր և հարևան Վրաստանի օգնությամբ հասավ Հայոց գահին իր դրածո Միհրդատի հաստատմանը և ան իրականացրեց՝ մեծ դժվարությամբ կտրելով հայոց բանակի համառ դիմադրութիւնը։ Հռոմեացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զորքին գլուխ կանգնած էր Դեմոնաքս կուսակալը, որուն Հ. Մանանդյանը կը համարէ Դիմաքսյաններու նախնիներեն մէկը, որ "Հայաստանի սպարապետն էր ու ադ խառն ու անտերունչ ժամանակ կ՛աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը"։
 
Կամսարական նախարարները կը համարվէին Շիրակի և Արշարունիքի ժառանգական սեփականատերեր և կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ "տեարք Շիրակայ և Արշարունեաց"։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գավառներէն մեկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարավային մասը, Ախուրյանը Երասխին միանալու եռանկյունին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթևական Կարեն (Կարենի Պահլավ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ հայտնվելը կապված էր Սասանյան Պարսկաստանի հետ անոր դեմ ձեռնարկված հալածանքերուն, իսկ Շիրակը և Արշարունիքը, որպես ժառանգական տիրույթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի ([[298]]-[[330]] թթ) օրոք քրիստոնեութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրոն հռչակվելու և տոհմին նախնի Կամսարի մկրտության հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. "Կամսարը ևս յուրայիններու հետ կը մկրտվի Մեծն Գրիգորի ձեռքով և (Տրդատ) թագավորը անոր ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կուտայ Արտաշեսի մեծ դաստակերտը, որն այժմ Դրասխանակերտ կը կոչվի, և Շիրակ գավառը՝ իբրև իր ազգականին և մտերիմ հարազատին"։ Եվ երբ մկրտութիւնէն 7 օր հետօ ան կը վախճանվի, Տրդատը անոր Արշավիր որդուն "մխիթարելով՝ կը նշանակէ հոր փոխարեն, նախարարական ցեղ սահմանած է անոր հոր անունով և կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ"։ Կամսարական նախարարական տան հետագա վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսյաններուն ու Սահառունիներուն, կը ձիգէ երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթե Հայոց գահնամակին մէջ [[Կամսարականներ]]ը 13-րդն էին, ապա [[Սահառունիներ]]ը՝ 25-րդը, իսկ [[Դիմաքսյաններ]]ը՝ միայն 67-րդը, զորանամակի մէջի մէջալ Կամսարականներու հեծելազորը իր քանակով (600) կրկնակի կը գերազանցէր միւս երկուքին։
 
[[Տրդատ Մեծ]]ի գահակալութիւնէն հետօ ([[298]] թվականից) ընդհուպ մինչև [[338]] թվականները Կումայրին ապրածէ խաղաղ զարգացման շրջափուլ՝ ընդգրկվելով քրիստոնեական քաղաքակրթության ծիրի մէջ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմութեան» հունարեն խմբագրության համաձայն՝ [[Գրիգոր Լուսավորիչ]]ը [[Կեսարիա]]յի մէջ ձեռնադրվելուց հետօ վերադառնալով Հայաստան՝ 13 հոգու ձեռնադրեց [[եպիսկոպոս]]։ Անոնցմ է [[Արսուկես]]ը կը կարգվի Շիրակի [[եպիսկոպոս]]՝ իր ենթակայության տակ ունենալով նաև [[Կումայրի]]ն։
 
[[Պատկեր:Erkragitakan3.jpg|մինի|300px|Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը]]
 
Քարե աշխատանքային գործիքներ՝ կողերին պատկերված սոսու՝ հայոց հնագույն պաշտամունքային ծառի տերևը
[[330]] թվականին Հռոմեական կայսրության մայրաքաղաքը [[Կոստանդնուպոլիս]] տեղափոխվելու շնորհիվ մեծացավ [[Չինաստան]]էն [[Բյուզանդիա]] հասնող միջազգային տարանցիկ առևտրաուղու ("[[Մետաքսյա ճանապարհ]]ի") հյուսիսային ճյուղավորման նշանակութիւնը։ Վերջինս անցնուիր նաև Հայաստանի տարածքով, իսկ նրա մի ճյուղավորի մէջն [[Արտաշատ]]ից ձգվուիր դեպի [[Կումայրի]], որպես "հացի շտեմարան" հռչակված Շիրակով, ապա [[Աշոցք]]ով հասնուիր [[Կուրի հովիտ]], [[Թբիլիսի]]։
 
Հայաստանի առաջին բաժանմամբ ([[387]] թվականին) Կումայրին անցավ պարսից տիրապետության տակ։ Պարսից [[Շապուհ|Շապուհ թագավոր]]ի հրամանով, իրենց դիմադիր կեցվածքի պատճառով, Կամսարականները հալածանքների ենթարկվեցին, իսկ նրանց տիրույթներն, այդ թվի մէջ՝ Շիրակը, Կումայրին հարքունիս գրավվեցին, [[Գազավոն Կամսարական]]ը նետվեց [[Անհուշ բերդ]]ը։ Եղիշե պատմիչի հավաստմամբ՝ [[451]] թվականին [[Ավարայրի ճակատամարտ]]ին կի մէջայրեցիները մասնակցել են [[Արշավիր Կամսարական]]ի գլխավորությամբ՝ Շիրակի և Արշարունիքի ռազմիկների հետ։ Շիրակի զորագունդն աչքի է ընկել Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ Խաղխաղ քաղաքի մատույցների մէջ պարսից զորքի դեմ հայոց բանակի մղած հաղթական մարտի մէջ։ [[Ղազար Փարպեցի]]ն վկայուի, որ այդ մարտից առաջ Վարդանը հայոց այրուձին բաժանեց երեք մասի և "աջ կողմի մէջ զորագլուխ կարգեց" Արշարունիքի և Շիրակի իշխան [[Արշավիր Կամսարական]]ին, իսկ նրան օգնական կարգեց [[Մուշ Դիմաքսյան]]ին, որի տոհմն իշխուիր Շիրակի մի մասին։ Խաղխաղի մէջ, ապա Ավարայրի մէջ պարսից զորքերի դեմ մղված մարտերին գործի մէջ մասնակցութիւն ունենալու համար Շիրակի և [[Արշարունիք]]ի տերերը՝ [[Արշավիր]], [[Թաթ]], [[Վարձ]], [[Ներսեհ]] և [[Աշոտ Կամսարականներ]]ին պարսիկները դատապարտեցին տաժանակրության՝ աքսորի մէջ անցկացնելով մոտ 13 տարի՝ [[452]]-[[464]] թթ։ [[Մուշ Դիմաքսյան]]ը զոհվածէր Խաղխաղի մարտերի մէջ, բայց նույն տոհմէն կալանված ազատների մէջ հիշատակվի մէջ են [[Թաթուլ]]ը և [[Սատո]]ն։
 
[[Պատկեր:Erkragitakan2.jpg|մինի|300px|Հագուստի բրոնզե մասեր և քորոցներ ու քարե աշխատանքային գործիքներ]]
 
Շիրակի ռազմիկների մարտական կորովը դրսևորվեցաւ նաև [[482]]-[[484]] թթ Վահան Մամիկոնյանի գլխավորածազատագրական մարտերի մէջ։ Շիրակի և Արշարունիքի իշխաններ [[Ներսեհ]] և [[Հրահատ Կամսարական]]ները [[482]] թվականներուն Մասիսի հյուսիսային ստորոտի մէջ ընկած Ակոռի գյուղի մոտ տեղի ունեցած հաղթական ճակատամարտերի մէջ գլխավորուին ապստամբ բանակի չորս զորագնդերէն մէկը։ Ակոռիի ճակատամարտի մէջ Շիրակի զորասյունը մարտական փառքով պսակեց իրեն՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխավորությամբ։
Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի միջև Հայաստանի 2-րդ բաժանի մէջից ([[591]] թվականին) հետօ Կումայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրության գերիշխանության տակ։ Բայց [[602]] թվականներ պատերազմը վերսկսվեց կողմերի միջև։ Բյուզանդական զորաճամբարը Շիրակուիր։ "Հունաց զորքը, - գրուի Սեբեոս պատմագիրը, - գումարվեցաւ Շիրակի դաշտի մէջ և Շիրակավան կոչվող գյուղի մէջ"։ Պարսից զորքերի ճնշմանը չդիմանալով՝ բյուզանդական զորքը նահանջեց ոչ հեռու գտնվող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ ավան, որտեղ տեղացի այրերի մասնակցությամբ հակահարված տրվեց պարսիկներին։ Սակայն բյուզանդական զորքը պարտվեց ու նահանջեց, ինչից հետօ պարսիկները դաժան հաշվեհարդար տեսան շիրակցիներու հետ։
 
== Ալեքսանդրապոլ ==
=== Ռուսական մուտքը Գյումրի. 19-րդ դարու ռուս-թուրքական պատերազմները ===
Առաջին անգամ ռուսական զորագնդերը Արևելյան Հայաստան արշավեցին [[1804]] թվականին [[մայիս]]ի [[29]]-ին։ Անցնելով [[Լոռի-Փամբակ]]ով, անոնք մտան Շիրակ և բանակեցին Գյումրիէն մոտավորապես 18 կմ հեռու տեղ մը։ [[Հունիս]]ի [[10]]-ին [[Փոքր Զարաքիլիսա]] (Ազատան) գիւղին մոտիկ անոնք ընդհարվեցան պարսիկներու հետ և հաղթեցին։ Ռուսներուն կը զորակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջէին նաև Գյումրեցիները։ Նույն ժամանակ ռուսական զորքը գրավեց Գյումրին, գերութիւնէն ազատեց 400 հայ ընտանիք։
 
Փոքր Ղարաքիլիսային մոտիկ մղած մարտերով սկսվեցաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը ([[1804]] - [[1813]] թթ)։ 1804 թվականին հունիսի [[12]]-ին ռուսական կորպուսի գլխավոր ուժերը, [[գեներալ Ցէնիանով]]ի հրամանատարությամբ, մտան Շիրակ, բանակեցին Գյումրիի մէջ և նախապատրաստվեցան Երևան արշավելուն։ [[Հունիս]]ի 15-ին ռուսական գլխավոր ուժերը Գյումրիի, [[Ապարան]]ի վրայով, շարժվեցան դեպի Երևան։ Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարեցին Երևանի բերդը, բայց այն գրավել չհաջողվեցաւ։ Գյումրին, ամբողջ արևելյան Շիրակը, վերստին անցան պարսէն գերիշխանության տակ՝ ենթարկվելով Երևանի սարդարէն կախյալ Շորագյալի սուլթանությանը։
 
[[1805]] թվականի [[հունվար]]ին ռուսական զորքը, [[գեներալ Նեսվետաև]]ի գլխավորությամբ, դարձյալ արշավեց Արևելյան Հայաստան, մտավ Շիրակ և [[մարտ]]ի [[30]]-ին գրավեց [[Շորագյալ]]ի սուլթանության կեդրոն [[Արթիկ]]ը։ [[Շիրակ]]ի գրավի մէջը հիմք դարձավ Երևանի գավառի գրավման համար։ Սակայն Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ։ Ուստի [[1805]] թվականի [[հունիս]]ի [[15]]-ին [[Փոքր Ղարաքիլիսա]]յէն [[Նեվեստաև]]ը Ցէնիանովին հղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մեկ գումարտակ տեղակայել Գյումրիի մէջ՝ դեպի [[Կարս]] և [[Թալին]] տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գյումրիին կը սպառնաին թե՛ պարսիկները, թե՛ թուրքերը։ Թուրքական ուժերու ներխուժի մէջը կանխելու մտահոգությամբ [[1805]] թվականին [[հունիս]]ի [[19]]-ին Ցէնիանովին ուղղված մէկ այլ զեկուցագրի մէջ Նեվեստաևը հույս կը հայտնէր, որ Գյումրիի ռուսական զորաբաժինը պիտի փակէ թուրքերու ճանապարհը դեպի Շիրակ։ Այն միաժամանակ հավաստիացնուի, որ Գյումրիի մէջ գտնուող ռուսական գի մէջարտակը կրնայ կանխել նաև պարսիկներու հնարավոր հարձակումը։
 
[[Պատկեր:Ալեքսանդրապոլ.jpg|մինի|ձախից|400px|Ալեքսանդրապոլ, 19-րդ դար։ Քաղաքի հյուսիսային հատվածի
ընդհանուր տեսարանը]]
 
Գյումրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացավ նաև [[1806]] թվականին։ Ուշագրավ է, որ նույն թվականի [[հունիս]]ի [[16]]-ին [[կովկաս]]յան ռազմուղու գլխավոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղված զեկուցագրին մէջ Նեվեստաևը կը նշէ, որ պարսէն զորքը կը կամենա հարձակվիլ [[Շորագյալ]]ի, Փամբակի վրա, բայց անոնց հակահարված պիտի տան Գյումրիի գրենադերական գնդի մարտիկները, որոնց տրամադրության տակ կա երկու հրանոթ։ Փաստորեն Շիրակի պաշտպանութիւնը հանձնարարված էր Գյումրիի ռուսական զորաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերը ավելի ու ավելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գյումրիի դիմաց։ Ուստի Նեվեստաևը Գյումրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ ([[1807]] թվականի, [[մայիս]]ի [[27]]) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գյումրի՝ թուրքերու հարձակի մէջէն Շորագյալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրավել Գյումրին՝ անոր դեմ նետելով քառապատիկ ավելի ուժեր։ Սակայն Գյումրիէն ռուսական զորքը, տեղացիներու զորակցությամբ, [[1807]] թականի [[հունիս]]ի 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարված տվին թուրքական զորքերուն։ Պարսկական զորքը, Աբաս Միրզայի գլխավորությամբ, շարժեցաւ դեպի Գյումրի, բայց տեղեկանալով թուրքական զորքի պարտության մասին՝ հեռացավ Նախիջևան։ Թեև այդ հաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնը անցավ ռուսերու ձեռքը, բայց [[Գուդովիչ]]ը դեպի Կարս առաջ շարժվելու փոխարեն զորքը պահեց Գյումրիի մէջ։
 
[[Պատկեր:Aleqsandrapoli hushakotox 03.jpg|մինի|աջից|200px|Ալեքսանդրապոլի հուշակոթողը]]
 
Ռուսական հրամանատարութիւնը [[1808]] թվականին վճռեց գրավել Երևանի ու [[Նախիջևան]]ի խանութիւնները և [[Արաքս]]ը ու Ախուրյանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անհաջող անցավ սեպտեմբերին Երևանի դեմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշավանքը։ Ելնելով ստեղծված կացութիւնէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ ձեռնարկած է ռուսական սահմանները ամրացնելու համար։ Հատուկ ուշադրութիւն դարձվեցաւ Գյումրիին՝ իբրև կարևորագույն ռազմական հենակետ։ [[Դեկտեմբեր]]ի [[1]]-ին այնտեղ տեղաբաշխվեցաւ Անդրկովկասի ռուսական զորքի թիֆլիսյան գի մէջարտակը։
 
Խրախուսվելով Անգլիայի կողմէն՝ Թուրքիան 1809 թվականին ապրիլի վերջին, խախտելով դեռևս 1807 թվականին օգոստոսին ռուսներուն հետ կնքած զինադադարը, հարձակվեցաւ անոնց վրա։ Օգոստոսի 22-ին հարձակման անցավ նաև պարսկական զորքը՝ շարժուելով Գյումրիի վրա, սակայն պատշաճ հակահարված ստանալով՝ նահանջեց։ Հաջորդ տարի ևս ռուսական զորքը հաղթեց պարսիկներիուն՝ [[Ախալքալաք]] բերդին մոտ, որտեղ տեղակայված թուրքական զորքը չհամարձակվեցաւ զորակցել դաշնակէն պարսիկներուն։ Հետաձգվեցաւ ռուսներու դեմ թուրք-պարսկական միացյալ ճակատ ստեղծելը։ Եվս մեկ տարի անց ռուսները նոր հաղթանակ տարան թուրքերուն դեմ՝ գրավելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով ռևանշի՝ թուրքերը [[1812]] թվականին [[մարտ]]ի [[23]]-ին հարձակվեցան Գյումրիի վրա։ Սակայն տեղի ռուսական զորաբաժինը՝ տեղացի հեծյալ աշխարհազորայիններու զորակցությամբ, պարտության մատնեց հակառակորդին։
 
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղությամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով [[1812]] թվականինի [[մայիս]]ի [[3]]-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թավրիզ է մեկնի մէջ [[Ալեքսանդր կայսեր]] խորհրդական [[Ֆրեյգան]]ը, ով կ՛այցեէ Գյումրի։ "Գյումրիի մէջ, - կը գրէ այն իր ուղեգրության մէջ, - պատկառելի կառուցվածքով մի բերդ կա, որուն դիրքը դիմացածէ թուրքերու ու պարսիկներու հարձակի մէջներուն։ Գյումրիէն քիչ մը հեռու կը երևին գիւղի ավերակները, որտեղ երկու հարյուր թուրք խնդրած էին տեղի հայ բնակիչներու հյուրասիրութիւնը և միևնույն գիշերը այս բարբարոսները կոտորած էն անոնց"։ Բանակցութիւնները չհանգեցրին սպասված արդյունքներու։ [[1812]] թվականին [[հոկտեմբեր]]ին պարսկական զորքը ներխուժեց Շիրակ, սակայն հակահարված ստանալով ռուսներէն՝ նահանջեց։ Խրախուսվելով [[Անգլիա]]յէն՝ պարսէն իշխանութիւնները կը շարունակէն հարձակի մէջները։ Բայց [[Ասլանդուզ]]ի և [[Լինքորան]]ի մատույցների մէջ ռուսների տարած հաղթանակները նրանց ստիպեցին հաշտության բանակցութիւններ վարել։ [[1813]] թվականի [[հոկտեմբեր]]ի [[12]]-ին Արցախի Գյուլիստան գիւղին մէջ կնքված պայմանագիրով Պարսկաստանը ճանաչեց [[Դաղստան]]ի, [[Վրաստան]]ի, Մերձկասպյան խանութիւնների, նաև [[Ղարաբաղ]]ի, Լոռու, Փամբակի, Շորագյալի, Ղազախ - Շամշադինի և Սյունիքի միացի մէջը Ռուսաստանին։
 
Գյուլիստանի պայմանագիրով Գյումրին ընդգրկվեց ռուսական տիրապետության ոլորտ, որը հույժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր հետագա զարգացման համար։ Հաշվի առնելով Գյումրիի պաշտպանական կարևոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ՛արմացնէ այն, վերածելով զորեղ պատվարի Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ։ Սակայն ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետօ Գյումրին, իր ամրությամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռևս կը մնար թուրքական և պարսկական սահմաններուն մոտիկ։ Նրա դրութիւնը կը բարդանար հատկաես այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գյուլիստանի պայմանագիրը և վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճահարույց խնդիրները լուծելու վերաբերյալ ռուսներու առաջարկները՝ պարսիկները առանց պատերազմ հայտարարելու, [[1826]] թվականի [[հուլիս]] [[16]]-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաներ՝ առաջին հարվածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսէն զորքը, Միրաք գյուղի մոտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակետերը, շարժվեցաւ դեպի Գյումրի։ Պարսէն զորքը և տեղական թաթարները շրջապատեցին Գյումրին, որի կայազորը, հայ ազխարհազորի օգնությամբ, կարցավ դիմադրել՝ կտրված ըլլալով ռուսական մյուս զորամիավորի մէջներէն։ Այդ օրերուն պարսէն զորքը ասպատակեց Գյումրիէն ոչ հեռու գտնվող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
 
Գյումրին կը գտնուէր պաշարված վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գյումրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասութիւնէն, բայց կը շարունակ էլ օգնել ռուսական զորամասին։ Գյումրիի մէջ ստեղծված ծանր կացության մասին Պասկևիչին գեներալ Կրասովսկու կողմէն [[1827]] թվականին օգոստոսի 9-ին ուղղված զեկուցագրին մէջ կը հայտնվի, որ Գյումրիի մէջ կը զգացվի պարենամթերքի, զորքի և հրետանու պակաս, հաղորդակցության իսպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր և պարենամթերք ուղարկել Գյումրի՝ ռուսական կայազորին օգնելու համար,կը շեշտէ, որ այն կրնայ հայտնվիլ հույժ օրհասական կացության մէջ, եթե ժամանակին օգնութիւն չհասցվի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպված էր առժամանակ հետաձիգել Գյումրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գյումրին, իբրև պաշտոնական հույժ կարևոր հենակետ, չլլար թողներ թշնամիին։ Ռուսները քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէն Գյումրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանը այդ կողմէն բաց է", ասված է ռուսական կորպուսի գործողութիւններու մասին ռազմական տեղեկագրի մէջ ([[1827]] թվական [[օգոստոս]])։ Գյումրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասվող օգնութիւնը՝ օգնական զորուժ և պարենամթերք, և հետ ձիքեցին թշնամիին։ 1827 թվականին սեպտեմբերի 20-ին արդեն ամբողջ Շիրակն ազատագրված էր։ Հակառակորդի դեմ մղված մարտերուն աչքի ինկան նաև տեղացի հայ աշխարհազորայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով մարտնչէին և կանայք։
 
[[Պատկեր:Karsi berd.jpg|մինի|ձախից|400px|Կարսի բերդը մեր օրերում (լուսանկար 2011 թ.)]]
 
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասյան կորպուսի հետ էր նաև Ա. Գրիբոյեդովը, ով 1827 թվականին դեկտեմբերին այցելեց նաև Գյումրի։ Նա Հայաստան եկածեր սկսած [[1819]] թվականենէն՝ որպես Պարսկաստանի ռուսական առաքելության քարտուղար և մեծ ջանքեր կը ներդրեր Արևելյան Հայաստանի ազատագրման գործին համար։ Ան Գյումրիի եղավ նաև ռուս - թուրքական պատերազմի ժամանակ՝ [[1828]] թվականի [[հուլիս]]ի [[22]]-ին, երբ կը մեկնէր [[Կարս]]։ [[1827]] թվականի [[հոկտեմբեր]]ի [[1]]-ին ռուսներու կողմէն [[Երևան]]ի գրավմամբ ավարտվեցաւ Արևելյան Հայաստանի ազատագրի մէջը։
 
Հաջորդ տարի [[Թուրքմենչա]]յ գյուղին մէջ կնքված ռուս - թուրքական պայմանագիրով ամրագրվեցաւ Արևելյան Հայաստանի միացի մէջը [[Ռուսաստան]]ին։ [[Թուրքիա]]յի դեմ հնարավոր պատերազմը հաշվի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը հատուկ ուշադրութիւն դարձուցած է Գյումրիի ամրացմանը։ Կառուցվեցան զորանոցներ։ [[1828]] թվականին [[Թիֆլիս]]ի զինվորական նահանգապետի կողմէն Անդրկովկասի մէջ գլխավոր հրամանատար [[Իվան Դիբիչ]]ին ուղղված զեկույցին մէջ կը ասվէր, որ թուրքերուն դեմ հնարավոր պատերազմի ժամանակ անհրաժեշտ կըլլայ Գյումրիի մէջ կառուցել բերդ և այն խիստ ամրացնել՝ որպես կարևորագույն ռազմական հենակետ։ Պատերազմը սկսվեցաւ նույն տարվա ապրիլին։ [[Կովկաս]]յան ճակատին մէջ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարվածն ուղղել [[Կարս]] քաղաքին՝ իբրև թուրքերու կարևոր հենակետ։ Թուրքերը իրենց հերթին կը ջանաին ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արևմտյան Հայաստանի և [[Տրապիզոն]]ի [[վիլայեթ]]ի թուրքական և քրդական զորամիավորի մէջները շարժեցան դեպի ռուսական սահման։ Սակայն Գյումրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախմբերի հարձակումը։
 
[[1828]] թվականի [[հունիս]]ի [[14]]-ին Կովկասյան զորագնդերը Գյումրիէն շարժվեցան դեպի Կարս։ [[Տիգնիս]] գյուղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրավել թուրքերը, սակայն չի կրցան կանգնեցնել ռուսներու առաջխաղացի մէջը։ Ռուսական զորքերուն մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաև Գյումրեցիները։ Անոնցմ է [[Դիլո]]ն Կարսի վրա [[ռուս]]երու հարձակման ժամանակ արժեքավոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարությանը։ [[Հունիս]]ի [[28]]-ին մեկ այլ Գյումրեցի ռազմիկ՝ [[Ղուկաս Մելքոև]]ը հույժ կարևոր տեղեկութիւններ բերաւ Արդահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թուրքական զորքի մասին։ [[Հունիս]]ի [[23]]-ին Կարսը գրավված էր ռուսների կողմէն [[1828]]-[[1829]] թթ. ռուս - թուրքական պատերազմը ավարտվեցաւ [[Ադրիանապոլս]]ի պայմանագիրով ([[1829]] թվականի [[սեպտեմբեր]]ի [[2]])։ [[1830]] թվականին Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետության տարածքներ։ Էրզրի մէջէն ևս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատվեցան Գյումրի։ Առաջացան ուրույն ավանդույթներով և օրենքներով արհեստավորական համքարութիւններ։
 
[[Պատկեր:Old Gyumri 03.PNG|մինի|աջից|250px|Հին քաղաքի տեսքը]]
 
Պատերազմի ավարտէն հետօ ռուսերը կ՛ամրացնէին Գյումրին՝ դարձնելով այն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամենահզոր ամրութիւններէն մեկը։ [[1837]] թվականին ռուս ցար [[Նիկոլայ I]]-ի այցելութիւնէն հետօ, Գյումրին վերածվեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա նրա կնոջ՝ [[Ալեքսանդրա]]յի անունով կոչվեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նույն թվականին ավարտվեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մէջ կառուցվեցաւ նաև ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցու անունով (նահատակվեցաւ [[314]] թվականին), որի հիմնարկեքին մասնակցեցան նաև Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակորեն նշված է [[Վրաստան]]ի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղված Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրության մէջ։ Ահա այն ամբողջությամբ.
 
"Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ, պարոն իսկական պետական խորհրդական և ասպետ, իշխան Ն. Փալավանդովին. Ողորմած Տեր Կայսրը Բարձրագույնս բարեհաճեցաւ հրամայել Գյումրիի ամրոցը այսուհետև անվանել Ալեքսանդրապոլ, նաև անցած [[հոկտեմբեր]]ի [[4]]-ին Նորին Բարձրության ներկայությամբ հիմնադրուած համառուսական եկեղեցին կառուցել ի պատիվ Սուրբ Մեծ նահատակ Ալեքսանդրա թագուհու։ Այսպիսի բարձրագույն ցանկության մասին գեներալ-համհարզ Ադլերբերգը [[հոկտեմբեր]]ի [[5]]-ին թիվ 399 զեկուցագիրով տեղեկացրեց ինձ պատշաճ կատարման համար, ավելացնելով, որ ինքը միաժամանակ այդ մասին հաղորդած է պարոն ռազմական մինիստրին՝ Գյումրիի ամրոցի վերանվանվան հրամանը բանակին հայտարարելու համար։ Այդ մասին կը իրազեկէմ Ձերդ պայծառափայլութիւն։ Գեներալ-համհարզ Գ. Ռոզեն։ Շտաբի պետ՝ գեներալ - մայոր Վոլոչևսկի։ Թիվ 3208. [[8]] [[նոյեմբեր]]ի, [[1837]] թվական, [[Թիֆլիս]]"։
 
[[Պատկեր:Gyumri 1837.jpg|մինի|ձախից|600px|Ռուսական ամրոցը (1837 թ.) և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցին։ Առաջին պլանում՝ ամրոցային հրետանին և արկերը։]]
 
Գյումրին դասվեցաւ բերդաքաղաքներու շարքը։ [[1840]] թվականին Ալեքսանդրապոլը կարգուեցաւ գավառական կեդրոն։ Սակայն անոր նկատմամբ կը շարունակուէր զգացնել տալ թուրքական սպառնալիքը, որը վերացնելու նպատակով [[1853]] թվականին ռուսական հրամանատարութիւնը Ալեքսանդրապոլի ու Երևանի հայերէն կազմակերպեց 3 հեծյալ հարյուրյակ։
[[1849]] թվականին Շիրակի մէջ կազմվեցաւ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառը՝ Ալեքսանդրապոլ կենտրոնով։ Վերջինս գլխավոր պրիստավի (գավառապետի) «աթոռանիստն էր», Անդրկովկասի ռուսական զորքերու կարևոր ավանպոստը։ Ստեղծվեցան ռազմական ամրութիւններ, զինվորական ավաններ («Սևերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի պոստ»)։
 
[[1853]] թվականին թուրքական 40 հազարանոց բանակը մոտեցավ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստվելով հարձակման։ անոնք գրավեցին Բայամդուր գյուղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամուն մոտեցավ ռուսական 7000-անոց զորքը և 800 հոգի հայ աշխարհազորայիններու ուղեկցությամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերի մոտենալու մասին՝ առանց մարտի բռնվելու հեռացան։ Ատորմ է հետօ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլյան խմբավորման զորամասերը շարժվեցան թշնամիի դեմ և ջախջախեցին անոր 30 հազարանոց զորամիավորի մէջը։
 
[[1855]] թվականի [[նոյեմբեր]]ի [[16]]-ին ռուսական զորքը կրկին գրավեց Կարսը (որը թուրքերը կարողացածէին հետ գրավել)։ Ալեքսանդրապոլցիներու զգալի մասը կարսեցիներէին, ովքեր կը երազէին հաղորդակցվել Կարսուի մէջ մնացած իրենց հարազատներուն հետ։ անոնց հույսերը չարդարացան, քանի որ Կարսը վերադարձվեցաւ թուրքերուն։ Շիրակի հայերը գործուն մասնակցութիւն ունեցան նաև [[1877]]-[[1878]] թթ. ռուս - թուրքական պատերազմին։ Կովկասյան ճակատին մարտական գործողութիւններու համար ձևավորվեցաւ 60 հազարանոց Կովկասյան կորպուսը՝ գեներալ Լորիս - Մելիքովի գլխավորությամբ։ Կորպուսի կեսը [[1877]] թվականին ապրիլին կենտրոնացված էր Ալեքսանդրապոլի մէջ, որտեղ դեռ նախորդ տարի տեղացի վարպետներու օգնությամբ պատրաստվածէր երկու շարժական կամուրջ։ Դրանք հետագայի մէջ օգտագործվեցան Ախուրյանի գետանցման ժամանակ։ Ռուս հրամանատարութիւնը՝ մտահոգված Թուրքիայի մէջ ռուսահպատակ բնակչներու ճակատագիրով՝ ալեքսանդրապոլցի Ավետիս Ձիթողցյանին որպես բանագնաց ուղարկեց թուրքական կողմ՝ բանակցելու և ապահովելու անոնց կյանքը։ Նա հաջողությամբ կատարեց այդ առաքելութիւնը։ Կովկասյան կորպուսի մարտակա գործողութիւններուն կը մասնակցէր ալեքսանդրապոլցի Դանիել Հարութիւնյանը։ [[1877]] թվականի [[մայիս]]ի [[8]]-ին ռուսական զորքը Ալեքսանդրապոլէն շարժվեց դեպի Կարս։ Գեներալ - լեյտենանտ [[Լազարև]]ը ժամանելով Ալեքսանդրապոլ՝ ձեռնամուխ եղավ թուրքերուն ջախջախելուն ուղղված գործողութիւններու կազմակերպմանը։ [[Նոյեմբեր]]ի [[6]]-ին Լազարևը խիզախ գրոհով գրավեց անառիկ Կարսը։ Դրանէն հետօ ալեքսանդրապոլցիներէն մի քանիսը արժանացան կառավարական շքանշաններու՝ մարտական գործողութիւններուն իրենց նպաստը բերելու համար։
 
Երկաթուղու կառուցի մէջէն ([[1899]]) հետօ Ալեքսանդրապոլը Արևելյան Հայաստանի մէջ դարձավ նշանավոր քաղաք, երկաթուղային կարևոր հանգույց, առևտրական (XIX դարի վերջին քաղաքին մէջ կար 430 խանութ ու կրպակ), արհեստավորական, ռազմա-ստրատեգիական և մշակութային կեդրոն։ Քաղաքը հայտնի էր գուսաններով, ժողովրդական երգիչներով (Ջիվանի, Շերամ, Ֆահրազ, Հայաթ և ուրիշներ), ինչպես նաև եկեղեցիներով (նշանավոր է Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, XIX դ.)։ Կը գործէին օրիորդաց գիմնազիա, առևտրական ուսի մէջնարան, ծխական ու մասնավոր դպրոցներ, տպարաններ, կինոթատրոններ, կը հրատարակվէին թերթեր, հանդեսներ, գիրքեր, օրացույցներ, կը տրվէին թատերական ներկայացի մէջներ։
 
[[1902]] թվականին բացվեցան քաղաքային բանկը։ [[1913]] թվականին հիմնված է ջուլհականոց, սպիրտի 3 ձեռնարկութիւն, չուգունի ձուլարան և մեխանիկական գործարան։ Մինչև սովետական կարգերու հաստատվելը քաղաքին մէջ կար 31 տնայնագործական ձեռնարկութիւն (օճառի, կաշվի, գարեջրի, աղյուսի, կրի, բրուտագործական, ձիթհան, ալրաղաց և այլն)։
 
== Լենինական ==
[[Պատկեր:Gyumrii Ankaxutyan hraparak 02.jpg|մինի|աջից|250px|Նախկին Լենինի՝ այժմ Անկախության հրապարակը]]
Գյումրին ունեցած է հեղափոխական հարուստ ավանդույթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերի մէջ գտնվելով Անդրկովկասի բանվորական կենտրոններու և ռուս, կայազորի զորամասերուն մէջ գործող բոլշևիկներու հետ, դեռես XX դարասկզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները ([[1902]] թվականին կայազորի մէջ, [[1903]] թվականին՝ քաղաքի մէջ)։ Անոնց միավորի մէջէն [[1905]] թվականին ստեղծվեց Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան կազմակերպութիւնը՝. [[1905]] - [[1907]] թվականին ռուսական առաջին հեղափոխությանը Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները արձագանքեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարությամբ անցան [[1905]] թվականին մարտին և ապրիլին դեպոյի մէջ և երկաթուղային հանգույցին մէջ բռնկված բանվորական գործադուլները։ Բոլշևիկներու ղեկավարությամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպված մասնակցեցուն հոկտեմբերյան համառուսաստանյան քաղաքական գործադուլին ([[1905]])։
[[Պատկեր:Mayisyan apstambneri hushardzan Gyumrium 02.jpg|մինի|ձախից|250px|Մայիսյան ապստամբների հուշարձանը]]
[[1917]] թվականին Փետրվարյան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխութիւնէն հետօ երկրի մյուս արդյունաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծվեցաւ բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու դեպուտատներու սովետ, որտեղ աչքի ինկող դեր կը խաղաին բոլշևիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանվորներու, զինվորներու և գյուղացիներու պատգամավորներու սովետ)։ [[1917]] թականի հուլիսին, համաքաղաքային ժողովի մէջ, բոլշևիկները կազմակերպչորեն անջատվեցան մենշևիկներէն և ստեղծեցան ինքնուրույն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ [[1920]] թվականի [[մայիս]]ին Հայաստանի մէջ սովետական իշխանության հաստատման համար առաջինը ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկները (տես Մայիսյան ապստամբութիւն), Հայաստանի մուսուլման բնակչության և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի օժանդակությամբ։<ref>{{cite book|last=King|first=Charles|title=The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus|year=2008|publisher=Oxford University Press|isbn=9780199884322|page=172}}</ref> Ապստամբության պարտության, ինչպես նաև թուրքական օկուպացիայի ([[1920]] թվականին նոյեմբեր - [[1921]] թվականին մարտ) հետևանքով կազմակերպութիւնը ծանր հարված ստացավ։ Չնայած անոր, այն շարունակեց գործել մինչև սովետական իշխանության հաստատի մէջը։
 
[[1921]] թվականին ապրիլին տեղի ունեցավ կոմունիստական կազմակերպության I քաղաքային կոնֆերանսը, որին մասնակցեցաւ 32 պատգամավոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչև [[1930]] թվականին վարչա-տերիտորիալ բաժանի մէջը, կազմակերպչորեն կը ենթարկվէր համանուն գավառային կազմակերպությանը։ Մինչև [[1978]] թվականին հունվարը կայացածէ կազմակերպության 29 կոնֆերանս։ [[1978]] թվականին հունվարի 1-ի դրությամբ կը գործէր 250 սկզբնական կուսակցական կազմակերպութիւն՝ 8783 կոմունիստով, և 220 ԼԿԵՄ կազմակերպութիւն՝ 26967 կոմերիտականով։
[[1941]] - [[1945]] թթվականին շուրջ 8000 լենինականցիներ մասնակցածէն Հայրենական մեծ պատերազմին։ Անոնցմէ մոտ 3000-ը զոհված է մարտերուն։ Արիության, խիզախության, հրամանատարության առաջադրանքները օրինակելիորեն կատարելու համար բազմաթիվ լենինականցիներ արժանացածէն մարտական շքանշաններու ու մեդալներու, իսկ Աշոտ Ամատունին, Արտյոմ Պետրոսյանը և Արամայիս Պողոսյանը՝ Սովետական Միության հերոսի կոչման։
 
=== 1926 թվականի երկրաշարժ ===
[[1926]] թվականի [[հոկտեմբեր]]ի [[22]]-ին Լենինականի մէջ տեղի ունեցավ երկրաշարժ, որը ընդգրկեց քաղաքի կեդրոնական մասը։ Փլվեցան Սուրբ Գևորգ հունական եկեղեցին, տուֆաշեն երկհարկանի գինեկոլոգիական հիվանդանոցը, քաղաքային բանկը, Տիգրանովների տունը։։<ref name=erkrasharj_1926_1>{{cite web|url=http://www.mathnet.ru/links/7e524ce3f452d28eeb8cbf212801c768/im5500.pdf |title=1926 թվականին Լենինականյան երկրաշարժ |date= |accessdate=2013 Հոկտեմբերի 13}}</ref> Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկություններ չկան, բայց զոհերի թիվը հասնում էր 300-ի։<ref name=erkrasharj_1926_2>{{cite web|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1499596 |title=Землетрясение в Армении |date= |accessdate=2013 Հոկտեմբերի 13}}</ref>
 
Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկութիւններ չիկան, բայց զոհերի թիվը կը հասնէր 300-ի։
 
=== Սպիտակի երկրաշարժը ===
[[Պատկեր:1988 Spitak earthquake - Collapse of Floors, Leninakan, Armenia.tif|մինի|աջից|250px|Փլատակներ]]
[[Պատկեր:Erkrasharji hushardzan 01.jpg|մինի|աջից|250px|Երկրաշարժի զոհերի հուշարձան]]
[[1988]] թվականին [[դեկտեմբեր]]ի [[7]]-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22,7 վրկ. Սպիտակի մէջ տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որմէ ամենաշատը տուժեց Գյումրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գյումրիի մէջ 9 բալ էր։
 
Մի քանի վարկյանւա մէջ ան կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցան բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 80%-ը փլվածէր։<ref name=erkrasharj_1>{{cite web|url=http://katastroffi.narod.ru/zemletryaseniya/z-armeniya88.html |title=Землетрясение в Армении в 1988 году |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Երկրաշարժը տեղ ունեցաւ աշխատանքային օրւա մէջ, որուն պատճառով շատ դպրոցականներ և բանվորներ մահացան։ Գյումրին տվաւ ավելի քան 17 000 զոհ։
 
Աղետը անսպասելիէր և ծայրահեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչված կազմակերպութիւններուն և ծառայութիւններուն հանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպված փրկարարական աշխատանքները հունի մէջ մտան միայն 2-3 օր հետօ։ Բնակչութիւնը անձնուրացորեն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածներուն, սակայն անոնց փորձի և շատ հաճախ ծայրահեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ՛անդրադառնար փրկարարական աշխատանքներու արդյունավետության վրա, երբեմն պատճառ կը դառնաին անտեղի զոհերու։
 
Փրկարարական տեխնիկայի խիստ պակաս կար։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանի մէջ ազգաբնակչության և փրկարարների ջանքերով փլատակներէն, զոհված կամ կենդանի, հանված է ավելի քան 45000 մարդ, որոնցմէ հոսպիտալացված է 12500 մարդ։<ref name=erkrasharj_2>{{cite web|url=http://www.nssp-gov.am/spitak.htm |title=1988թվականին Սպիտակի երկրաշարժը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
Հայաստանի արդյունաբերական ձեռնարկութիւններու ավելի քան 40%-ը շարքէն դուրս եկավ՝ պայմանավորված ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդյունաբերական կեդրոններեն է (կար շուրջ 40 000) բանվոր։
Մասնագետների հաշվարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղևի ճեղքման գոտիի մէջ արտանետված էներգիայի հզորութիւնը համարժեք էր [[1945]] թվականին Հիրոսիմայի վրա նետված ռի մէջբի նման տասը ատոմային ռի մէջբերի պայթիւնի ուժգնությանը։ Երկրաշարժի առաջացրած ալիքը գրանցվցավ Եվրոպայի, Ասիայի, Ամերիկայի և Ավստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։<ref name=erkrasharj_3>{{cite web|url=http://news.am/arm/news/84639.html |title=Հայաստանը հիշում է Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժի զոհերին |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
Դեկտեմբերի 8-ին Գյումրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի հատուկ հանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրերի նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ դեկտեմբերի 10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։
Երկրաշարժէն անմիջապես հետօ հայ ժողովուրդին օգնութիւն ցույց տալու նպատակով Վրաստանէն, Ռուսաստանէն, Ուկրաինայէն, Ղազախստանէն և ԽՍՀՄ այլ երկրներէն Հայաստան եկան հազարավոր փրկարարներ, բժիշկներ, շինարարներ և այլ մասնագետներ։ Շուրջ 170 000 մարդ էվակուացվեց և վերաբնակեցվեցաւ ԽՍՀՄ-ի մէջ՝ հիմնականը Կովկասի ծովափնյա վայրերուն մէջ և հյուսիսային Կովկասի մէջ։
Հայաստանին օգնության ձեռք մեկնեցին շուրջ 113 այլ երկրներ և 7 միջազգային կազմակերպութիւններ։ ԽՍՀՄ փրկարարներու հետ համատեղ փրկարարական աշխատանքներուն մէջ կը մասնակցէին ամերիկացիներ, անգլիացիներ, իտալացիներ, գերմանացիներ, ֆրանսիացիներ, չեխեր, լեհեր, նորվեգացիներ, շվեդներ, արաբներ, հարավսլավացիներ և այլք։ Ընդհանուր առմամբ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին շուրջ 2000 մասնագետ։
 
1988 թվականին Երևանի մատույցներուն մէջ զոհվեցան հայ ժողովուրդին օգնութիւն շտապող հարավսլավացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատվին Գյումրիի Գորկու զբոսայգի մէջ կանգնեցվածէ հուշակոթող։ Հարավսլավացի օդաչուներու նման Գյումրիի մէջ զոհվեցան խորհրդային զինծառայողները։<ref>[http://www.navasardtours.com/%D5%BD%D5%BA%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%AB-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D6%80%D5%A1%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%AA%D5%AB-%D5%A6%D5%B8%D5%B0%D5%A5%D6%80%D5%AB-%D5%B0%D5%AB%D5%B7%D5%A1%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%AB-%D6%85/#.UnvXQHC8DuE Սպիտակի երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օրվա մասին navasardtours.com կայքում]</ref>
 
Բազմաթիվ հայ բարերարներ օգնության ձեռք մեկնեցին հայ ժաղովրդին, որոնց թվուիր նաև հայազգի աշխարհահռչակ դերասան և երգահան Շառլ Ազնավուրը, որը հետօ մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանվեր գործնեութիւնը։ Մեծն շանսոնյեի արձանը հիմա կանգնեցված է Գյումրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գյումրիի մէջ կառուցվեցան Ավստրալիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացմանը ներկա կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը։<ref name=hayoc_patmutyun_8>«Հայ պատմություն. 8-րդ դասարանի դասագիրք» Երևան Լույս, 2000, էջ 112-114։</ref>
 
Հայաստանի անկախութիւնէն հետօ օտարերկյա շինարարները լքեցին Գյումրին և այն շուրջ 20 տարի մնաց ավերակներու մէջ։ Երբեմնի հզոր արդյունաբերական քաղաքի մէջ 2013 թվականի դրությամբ ընդամենը մի քանի գործարաններ կ՛աշխատին՝ այն ոչ լրիվ ուժով։ Վերանորոգվել և վերականգնվածէն Գյումրիի գլխավոր փողոցներուն հարակից շենքերը։ Ամբողջովին վերակառուցվածէ Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շենքերը և կառուցվածէ նոր 58-րդ կամ Անի թաղամասը՝ իր Սուրբ Հակոբ եկեղեցիով։
 
3 փլված և վնասված եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնված է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու համար բավականին հանգանակութիւններ հավաքվածէն, բայց այն այդպեսալ չեն վերանորոգած։ 2013 թվականի դրությամբ այն հիմա կը վերակառուցվի Վարդան Ղուկասյանի հանգանակութիւններով։ Աշխատանքները կը գտնվուին վերջացման փուլին մէջ։ Մնացած է ավարտին հասցնել եկեղեցու գմբեթի շինարարութիւնը և ներքին հարդարման աշխատանքները։ Իսկ երկրաշարժի հետևանքով ավերված Գյի մէջրու Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ հին եկեղեցին անուշադրության մատնված է։ Երկրաշարժէն հետօ այն մեծ վնասվածքներ կրած էր, բայց չէր փլվել։ Լրացուցիչ հենասյուներ ավելացածէին, որպեսսզի հետօ այն վերականգնվի։ Բայց այդպեսալ վերականգման աշխատանքեր չսկսեցան և եկեղեցին փլուզվեց [[2003]] թվականին։
 
== Գյումրի ==
Հայաստանի անկախացի մէջէն հետօ Լենինականը 1990 թվականին վերանվանվեցաւ Կումայրիի, իսկ այնուհետև [[1992]] թվականին վերանվանվեցաւ Գյումրիի։ 1988 թվականին աղետալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գյումրիի տնտեսութիւնը։ Փակվեցան կամ իրենց գործնեութիւնը գրեթե դադարեցրեցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանվորներ մնացին անգործության մատնված և քաղաքը աստիճանաբար վերածվեծ շուկայական մեծ քաղաքի։ [[1995]] թվականին դրությամբ քաղաքի մէջ 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծվեցաւ նախկին սառանարանի գործարանի, իսկ մյուսը նախկին՝ միկրոշարժիչներու գործարանին դիմացը՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։
 
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բավականին դանդաղ կ՛ընթանար, քանի որ շենքերը հիմնականը կը վերականգնէին հայազգի բարերարների տրված գի մէջարներու հաշվին։ [[2013]] թվականին Գյումրին արդեն գրեթե զուրկ է ավերակներէն։ Քաղաքը բարեկարգվածէ։ Վերանորոգված և հիմա կ՛աշխատի Գյումրիի Կինոհոկտեմբերը։ Քաղաքի նախկին Կիրովի փողոցը բարեկարգված է և անվանափախված է Ռիժկովի ճեմափողոցի։ Կառուցված է Գյումրիի քաղաքապետարանի նոր շենքը, որ կը գտնուի Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Վերականգնված են քաղաքի գլխավոր փողոցները։
 
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը ըլլալէն հետօ կը վառվին Քաղաքապետարանի և Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիի լույսերը։ Եկեղեցիի լուսավորման համար ծախսվածէ 20 000 դոլարին համարժեք գի մէջար։
[[2013]] թվականին [[հունիս]]ի [[30]]-ին Գյումրին հռչակվեց ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Այն նշվեցաւ մեծ տոնակատարությամբ և ավարտվեցաւ գեղեցիկ հրավառությամբ։<ref name=aph_mayraqaxaq>{{cite web|url=http://armenianow.com/hy/arts_and_culture/47337/armenia_gyumri_cis_cultural_capital |title=Գյումրին պաշտոնապես հայտարարվել է 2013-ին ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
== Բնակչութիւն ==
Բնակչության 94,8%-ը հայեր են։ Կ՛ապրին նաև ռուսեր, քուրդեր, հույներ։ [[1831]] թվականին ուներ 3444, [[1914]] թվականին՝ 51316։ [[1926]] - [[1978]] թթվականին բնակչութիւնն ավելացած է մոտավորապես 5 անգամ։ [[1977]] թվականին ժողտնտեսության տարբեր բնագավառներուն մէջ զբաղված էր շուրջ 80 000 մարդ։ Բնակչության թվաքանակը խիստ կերպով նվազած է [[1926]] և 1988 թթվականին ավերիչ երկրաշարժերու պատճառով։ Ըստ [[2011]] թվականին անցկացված մարդահամարի պաշտոնական արդյունքներու՝ քաղաքի բնակչության թիվը կը կազմէ 145929 մարդ։
 
Գյումրիի ազգաբնակչության փոփոխութիւնը.
{| class="wikitable"
! Տարի
| [[1829]]
| [[1830]]
| [[1850]]
| [[1873]]
| [[1897]]
| [[1914]]
|-
! Բնակիչ
| 600
| 4 000
| 15 000
| 20 000
| 30 600
| 51 316
|-
|}
 
{| class="wikitable"
! Տարի
| [[1923]]
| [[1926]]
| [[1935]]
| [[1939]]
| [[1959]]
| [[1970]]
| [[1984]]
| [[1989]]
| [[2001]]
| [[2010]]
| [[2012]]
|-
! Բնակիչ
| 58 630
| 42 385
| 78 500
| 67 700
| 108 400
| 164 966
| 222 000
| 122 587
| 150 917
| 146 100
| 145 929
|-
|}
 
== Տնտոսութիւն ==
Նախկան երկրաշարժը Գյումրին եղածէ մեծ արդյունաբերական կեդրոն։ Քաղաքին մէջ գործող տեքստիլ գործարանը ուներ ավելի քան 6000 բանվոր։ Ան կ՛աշխատէր 3 հերթով և բազմաթիվ աշխատակիցներ կային նաև ԽՍՀՄ մյուս երկրներէն, որոնց հանրակացարաններ կը տրամադէին։ Գյումրին հզոր տրանսպորտային կեդրոն էր։ Գյումրիի երկաթուղին այնպիսի կարևոր դեր ուներ ԽՍՀՄ-ի համար, որ երբ Լենինը Գյումրին իր հարակից տարածքներով հանձնեց Թուրքիային, սակայն հետօ փոշմանեց և Գյումրին հետ վերադարցուց։
 
=== Արդյունաբերութիւն ===
 
Սովետական կարգերու հաստատի մէջէն հետօ Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ բազմաճյուղ արդյունաբերութիւն (տեքստիլ-տրիկոտաժու, մեքենաշինական, շինանյութերու, սնունդի, կոշիկի, կարի, փայտամշակման, ապակու և այլն)։ Քաղաքի ավելի քան 50 ձեռնարկութիւններուն մէջ կ՛աշխատէր մոտավորապես 40 000 բանվոր-ծառայող, կը թողարկվէին ավելի քան 700 տեսակ արդյունաբերական ապրանք 370 մլն ռուբլու ընդհանուր արժեքով (1977)։ Տնտեսության առաջատար ճյուղը թեթև արդյունաբերութիւնն էր՝ հատկապես բամբակե գործվածքեղենի արտադրութիւնը (կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54,8%-ը)։ Կը միավորէր 11 ձեռնարկութիւն, ինչպես նաև՝ Մայիսյան ապստամբության անվան Լենինականի տեքստիլ կոմբինատը, Վալերի Չկալովի անվան կարի և «Արշալույս» գուլպա-նասկեղենի արտադրական միավորի մէջները, Լուկաշինի անվան մանարանը, տրիկոտաժի ֆաբրիկաները։
Գյումրիի մէջ ՍՍՀՄ տեքստիլ արդյունաբերության կարևոր կենտրոննէն մէկնէ և ամենախոշորը Հայկական [[ՍՍՀ]]-մի մէջ։ Հանրապետութեան մէջ առաջինը Գյումրիի հիմք դրվեցաւ տրիկոտաժեղենու արդյունաբերությանը։ [[1924]] թվականին «Մեղու» արտելի բազայի վրա ստեղծվեցաւ գուլպա-տրիկոտաժեղենու առաջին ֆաբրիկան, որը [[1980]] թվականին դրությամբ հանրապետության թեթև արդյունաբերության խոշոր ձեռնարկութիւններեն մէկնէ։ Կարևոր ճյուղերենէին նաև կոշիկի ու կարի արդյունաբերութիւնը։
 
Գուլպա-նասկեղենի գործարանը
Գյումրին մեքենաշինական կարևոր կեդրոն էր. կուտար քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 22,8%-ը (1977)։ Կը գործէր 13 մեքենաշինական գործարան։ Առաջատար ճյուղերնէին էլեկտրատեխնիկական մեքենաշինութիւնը, հաստոցաշինութիւնը, սարքաշինութիւնը։ Խոշոր ձեռնարկութիւննեենէին հղկող հաստոցներու, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորի մէջներու, էլեկտրատեխնիկական, միկրոէլեկտրաշարժիչներու, կենցաղային էլեկտրասարքավորի մէջներու, «Ստրոմմաշինա» սարքաշինական գործարանները։ Ստեղծվածէր կենտրոնական ձուլարան։ Կը գործէին երկաթուղու շարժական կազմի վերանորոգման, դարբնոցա-մամլիչային սարքավորի մէջներ, քարհատ ու քար մշակող մեքենաներ արտադրող ձեռնարկութիւններ։
 
Զարգացած էր սնունդի արդյունաբերութիւնը (քաղաքի արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 17,4%-ը, [[1977]])։ Կար միսի պահածոներու, հրուշակեղենու, գարեջուրի, ոչ ալկոհոլային խմիչքներու, կաթի, հացի և այլ ձեռնարկութիւններ։ Կարևոր տեղ ունի Լենինականի միսի-պահածոներու կոմբինատը։ Արդյունաբերության մյուս ճյուղերենէին շինանյութերու (երկաթբետոնե կոնստրուկցիաներ, շինաքար), փայտամշակման, ապակու արտադրության ձեռնարկութիւնները։
 
Արդյունաբերական ապրանքների շատ տեսակներ կ՛առաքվէին հանրապետութիւնէն դուրս, իսկ 40 արտադրատեսակ՝ կ՛արտահանվէր արտասահմանյան 35 երկիր, ինչպես՝ Ֆրանսիա, Իտալիա, ԳՖՀ, Ֆինլանդիա, ԳԴՀ, Չեխոսլովակիա։
 
1988 թվականին Սպիտակի երկրաշարժից հետօ Գյումրիի տնտեսութիւնն անկի մէջ ապրեց։ Շատ գործարաններ փլվեցին։ Հայաստանի անկախացի մէջից հետօ գրեթե բոլոր գործարանները փակվեցին։ [[2013]] թվականին դրությամբ աշխատուի Գյումրի գուլպա-նասկեղենի, շաքարի և գարեջրի գործարանները։
Լենինականի 5 արդյունաբերական ձեռնարկութիւն պարգևատրվածէ [[ՍՍՀՄ]] շքանշաններով, քաղաքի 9 առաջավոր կոլեկտիվ ետպատերազմյան տարիներին շուրջ 70 անգամ արժանացածէ համամիութենական սոցմրցման հաղթողի փոխանցիկ դրոշների, դիպլոմների կամ պատվոգրերի, 17-ը՝ հանրապետական սոցմրցման շուրջ 250 դրոշի, դիպլոմի կամ պատվոգրի։ Լենինականի արդյունաբերական ձեռնարկութիւնների ու հիմնարկների շուրջ 26 հազար առաջավոր պարգևատրվածէ [[ՍՍՀՄ]] շքանշաններով և մեդալներով, իսկ 6 լավագույնները՝ հրահանգիչ-մեքենավարներ Անդրանիկ Խաչատրյանն ու [[Սերգեյ Միքայելյան]]ը, երկաթուղային հանգույցի ավագ էլեկտրամեխանիկ [[Սարգիս Գևորգյան]]ը, ջուլհակուհի Աստղիկ Պետրոսյանը, հրահանգիչ ենթավարպետ [[Գարեգին Տոնոյան]]ը, արժանացել են սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի կոչման։ Տեքստիլ կոմբինատի ենթավարպետ [[Միհրան Ստեփանյան]]ը դարձածէ ՍՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։
[[1936]] թվականիէն Գյումրիի մէջ ստեղծվածէ պետական տնկարան, որը ցրտադիմացկուն տնկիներ է մատակարարի մէջ հանրապետության լեռնային շրջաններին։
Գյումրիուիին տեղաբաշխված Շիրակի նյութատեխնիկական, մատակարարման և բաշխիչ բազաները։ Շիրակի բնակչութիւնը օգտվուի Գյումրիի մշակութային, առողջապահական, կուլտուր-կենցաղային և մյուս հիմնարկ-ձեռնարկութիւնների ծառայութիւններից։ [[1980]] թվականին դրությամբ գործուիր մանրածախ առևտրի 500 խանութ-կրպակ, հասարակական սննդի 200 ձեռնարկութիւն։
Ներկայի մէջս տնտեսության մէջ առանձնանի մէջ են թեթև, սննդի, մեքենաշինության, գործիքաշինության ճյուղերը։ Հայտնի են «Գյումրի», «Ալեքսանդրապոլ» գարեջրի գործարանները, «Լուսաստղ Շուգրե» հայ-ամերիկյան տնաշինական միավորները և այլն։
 
=== Տրանսպորտ ===
Սովետական միության տարիներուն Գյումրին տրանսպորտային կեդրոնէր, Անդրկովկասի երկաթուղային տրանսպորտի խոշոր հանգույցներէն մէկը։ Գյումրիով կ՛անցնէին Հարավ-անդրկովկասյան՝ Թբիլիսի-Երևան - [[Բաքու]] երկաթուղային մայրուղին, [[Լենինական]] - [[Արթիկ]] - [[Մարալիկ]] և [[Լենինական]] - [[Կարս]] երկաթուղիները։ Գյումրիէն ճառագայթաձև դուրս կուգայ ավտոճանապարհային 7 մայրուղի (Գյումրի - [[Աշտարակ]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Արմավիր]] - [[Երևան]], [[Գյումրի]] - [[Ստեփանավան]] - [[Թբիլիսի]], [[Գյումրի]] - [[Վանաձոր]] - [[Դիլիջան]], [[Գյումրի]] - [[Ամասիա]] - [[Ախալքալաք]], [[Գյումրի]] - [[Ախուրիկ]], [[Գյումրի]] - [[Կարս]]), որոնք Գյումրին կը միացնէն հանրապետության բոլոր շրջաններուն և հարևան հանրապետութիւններուն հետ, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ։
 
Գյումրին օդային տրանսպորտով և ավտոբուսային երթուղիներով կապված էր ԽՍՀՄ և հարևան հանրապետութիւններու մի շարք քաղաքներու հետ (Երևան, [[Սոչի]], [[Թբիլիսի]], [[Կրասնոդար]], [[Նալչիկ]], [[Բաթի]] մէջ, [[Սուխ]]ի մէջ, [[Ախալքալաք]], [[Մառնեուլ]])։ Սովետական իշխանության տարիներուն ստեղծված է ժամանակակից քաղաքային տրանսպորտ։ Կը Գործէին տրոլեյբուսի (5 երթուղի, 49 կմ միակողմանի գիծերով), ավտոբուսի, միկրոավտոբուսների երթուղիներ (ներքաղաքային, միջքաղաքային) և ավելի քան 300 տաքսիներ, որոնք տարեկան կը փոխադրեն մոտ 40 մլն ուղևոր (1980 թվականին դրությամբ)։
Կը գործէ Շիրակ օդանավակայանը։ Երկաթուղային ուղերթներէն կան Գյումրի - Երևան, Գյումրի - Բաթի մէջի ուղերթները։ Ժամանակ առ ժամանակ կը գործէ Գյումրի - Վանաձոր ուղերթը։
[[2010]] թվականին դրությամբ տրոլեյբուս այլևս չի գործէր։
==== Ավտոբուսային ուղղերթներ և գրաֆիկներ ====
* Գյումրի-[[Երևան]] — շարժվուի, երբ բոլոր տեղերը լրանի մէջ են
* Գյումրի-[[Վանաձոր]] — 10։00, 11։00, 14։00, 15։00, 16։30
* Գյումրի-[[Արմավիր]] —11։00, 15։00
* Գյումրի-[[Հովունի]] — 9։00, 9։05, 11։00, 13։00, 14։30, 16։00, 17։15
* Գյումրի-[[Թբիլիսի]] — 10։30
* Գյումրի-[[Շիրակ (գյուղ)|Շիրակ]] — ?, 10։00, 11։00, 13։00, 15։00, 17։00
* Գյումրի-Նոր [[Ախուրյան]] — ?, ?,10։00, 11։10, 14։00, 15։00, 16։10, 18։00
* Գյումրի-[[Ստեփանավան]] — 9։00
* Գյումրի-[[Ծաղկահովիտ]] — 14։00
* Գյումրի-[[Ախալցխա]] — 14։30
* Գյումրի-[[Էջմիածին]] — ?, 15։00
* Գյումրի-[[Արեգնադեմ]]-[[Գետաշեն (Արմավիրի մարզ)|Գետաշեն]] — 9։00, 16։30
* Գյումրի-[[Արմավիր]]-[[Էջմիածին]] — 10։00
* Գյումրի-[[Պեմզաշեն]]-[[Արթիկ]] — 9։15, 14։00, 17։30
* Գյումրի-[[Ջաջուռ]]-[[Լեռնուտ]] — 7։00, 9։00, 11։00, 13։00, 15։00, 17։00
* Գյումրի-[[Ողջի (Շիրակի մարզ)|Ողջի]]-[[Բյուրակն (Շիրակի մարզ)|Բյուրակն]] — 7։40, 9։30, 10։00, 13։00, 13։30, 16։00, 16։30
* Գյումրի-[[Գուսանագյուղ]] — 8։00, 12։00, 15։00, 17։00
* Գյումրի-[[Ողջի (Շիրակի մարզ)|Ողջի]]-[[Մեղրաշատ]]-[[Բյուրակն (Շիրակի մարզ)|Բյուրակն]] —8։00, 10։00, 12։00, 14։00, 17։00
* Գյումրի-[[Շիրակավան]]-[[Լուսաղբյուր (Շիրակի մարզ)|Լուսաղբյուր]] — 8։00, 11։00, 13։00, 15։00, 17։00
* Գյումրի-[[Մարալիկ]]-[[Սառնաղբյուր (Շիրակի մարզ)|Սառնաղբյուր]] — 7։10, 8։15, 11։00, 12։30, 14։00, 16։10, 17։00
* Գյումրի-[[Պեմզաշեն]]-[[Լեռնակերտ]] — 7։10, 9։00, 12։00, 15։00, 17։00
* Գյումրի-[[Վահրամաբերդ]]-[[Կապս]] — 7։15, 8։00, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-[[Աշոցք]]-[[Փոքր Սեպասար]]-[[Կրասար]] — 8։00, 15։00
* Գյումրի-[[Ջաջուռավան]]-[[Կրաշեն]]-[[Մեծ Սարիար]] — 7։00, 8։00, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-[[Աշոցք]]-[[Թավշուտ]]-[[Սիզավետ]]-[[Սարագյուղ]] — 7։30, 9։30, 14։00, 16։05
* Գյումրի-[[Ազատան]] — 7։15, 7։30, 7։45, 8։00, 8։15, 8։30, 8։45, 9։00, 9։15, 9։30, 9։45, 10։00, 10։15, 10։30, 10։45, 11։00, 11։15. 11։30, 11։45, 12։00, 12։15, 12։30, 12։45, 13։00, 13։15, 13։30, 13։45, 14։00, 14։15, 14։30, 14։45, 15։00, 15։15, 15։30, 15։45, 16։00, 16։15, 16։30, 16։45, 17։00, 17։15, 17։30, 17։45, 17։85
* Գյումրի-[[Գետք]] 7։20, 7։40, 8։00, 8։20, 8։40, 9։00, 9։20, 9։40, 10։00, 10։20, 10։40, 11։00, 11։20, 11։40, 12։00, 12։20, 12։40, 13։00, 13։20. 13։40, 14։00, 14։20, 14։40, 15։00, 15։20, 15։40, 16։00, 16։20, 16։40, 17։00, 17։20, 17։40, 18։00
* Գյումրի-[[Ոսկեհասկ]] — 7։20, 8։00, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-[[Մարմաշեն]]-[[Քաշաբերդ]]-[[Ձիթհանքով]] — 7։10, 7։45, 12։00, 14։10, 16։45
* Գյումրի-[[Թորոսգյուղ]]-[[Գոգհովիտ]]-[[Հողմիկ]] — 7։30, 15։00
* Գյումրի-[[Արթիկ]] — ? - ? 8։00, ?, ?, ?
* Գյումրի-Ամասիա-Բանդիվան-Հովտուն — 7։20, 8։30, 11։00, 13։00, 15։0017։00
* Գյումրի-Իսահակյան-Աղին-Սարակապ — 7։45, 8։00, 11։20, 14։00, 14։30, 16։00, 15։30
* Գյումրի-Ջրափի-Հայկաձոր-Բագրավան-Անիավան-Անիպեմզա — 7։30, 13։30, 16։30
* Գյումրի-Սպանդարյան-Արևշատ-Մեծ Մանթաշ-Փոքր Մանթաշ — 7։40, 8։10, 9։40, 12։15, 13։30, 15։30, 17։30
* Գյումրի-Վարդաքար-Փանիկ-Մեղրաշեն-Գեղանիստ — 7։30, 8։00, 11։30, 13։45, 13։00, 14։30, 17։50
* Գյումրի-Վարդաղբյուր-Աշոցք-Ղազանչի-Բավրա — 8։45, 12։00, 15։30, 17։35
* Գյումրի-Փանիկ-Գետափ-Անուշավան-Արթիկ — 9։15, 10։30, 12։30, 14։20, 17։00, 18։00
* Գյումրի-Մարմաշեն — 7։15, 7։50, 8։30, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-Արևիկ-Այգաբաց — 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, ?, ?, ?, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-Կառնուտ-Հովիտ-Բասեն-Ջրառատ — 7։00, 8։00, 8։30, 10։00, 10։30, 12։00, 12։30, 14։00, 14։30, 16։00, 16։30, 18։00
* Գյումրի-Ջրափի — 9։00, 11։30, 15։00, 17։30
* Գյումրի-Հացիկ-Կարմրաքար — 7։30, 8։00, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-Հոռոմ-Նոր Կյանք-Արթիկ — 8։00, 10։00, 10։10, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 14։40, 16։00, 16։30
* Գյումրի-Ղարիբջանյան-Ախուրիկ — 7։30, 8։00, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-Լանջիկ — 8։00, 8։15, 10։10, 11։30, 13։45, 14։15, 16։30
* Գյումրի-Ախուրյան — 7։30, 8։30, 9։30, 10։30, 11։30, 12։30, 13։30, 14։30, 15։30, 16։30, 17։30
* Գյումրի-Կամո — 7։00, 8։00, 9։00, 10։00, 11։00, 12։00, 13։00, 14։00, 15։00, 16։00, 17։00, 18։00
* Գյումրի-Մարալիկ — 7։30, 8։40, 10։10, 10։30, 13։10, 15։00, 15։15, 17։30
* Գյումրի-Վարդաղբյուր-Մուսայելյան-Հարթաշեն — 7։50, 15։00
* Գյումրի-Աշոցք-Մեծ Սեպասար-Փոքր Սեպասար-Կրասար — 8։30, 13։30
* Գյումրի-Ամասիա-Բերդաշեն-Ձորակերտ-Ծաղկուտ-Գառնառիճ-Շաղիկ — 7։00, 16։00
* Գյումրի-Բենիամին-Լուսակերտ-Սարատակ-Հովտաշեն-Արթիկ — 7։30, 8։30, 10։15, 11։00, 13։30, 15։20, 16։05
* Գյումրի-Մայիսյան-Քեթի-Փոքրաշեն — 7։00, 7։30, 7։45, 8։15, 8։45, 9։00, 9։15, 9։45, 10։15, 10։45, 11։00, 11։15, 11։45, 12։15, 12։45, 13։00, 13։15, 13։45, 14։15, 14։45, 15։00, 15։15, 15։45, 16։15, 16։45, 17։00, 17։45-18։00
* Գյումրի-Առափի — 7։30, 8։30, 9։00, 9։30, 10։25, 11։00, 11։30, 12։15, 12։45, 13։30, 14։00, 14։30, 15։00, 15։30, 16։00, 16։30, 17։15, 18։15, 18։45
 
=== Կապ ===
1980 թվականին դրությամբ Գյումրիի մէջ կը գործէր կապի 21 բաժանմունք, հեռախոսակայաններ (մոտ 15 000 աբոնենտ), ռադիոհաղորդի մէջներու և հեռուստատեսության հանգույցներ։ 2013 թվականին դրությամբ Գյումրին այլևս հեռագրատուն և արտասահմանյան երկրներու հետ հեռախոսակայաններ չունի։ Հեռագրատան ծառայութիւնն իր վրա է ստանձնել Գյումրիի փոստային բաժանմունքները, իսկ հեռախոսակայանները վերացվել են տեխնիկայի զարգացման հետ զուգընթաց։ Քաղաքի բնակիչները հիմա ակտիվորեն կ՛օգտվէն բջջային ծառայութիւններէն, որի համարալ քաղաքը հագեցված է համապատասխան ալեհավաքներով։ 2013 թվականին դրությամբ ստացիոնար ինտերնետային կապի մատակարար կը հանդիսանա Բիլայն ընկերութիւնը։ Քաղաքն ունի կաբելային հեռուստատատեսութիւն։
 
=== Գազաֆիկացի մէջ և ջրամատակարարի մէջ ===
1977 թվականին քաղաքի բնակելի ֆոնդը մոտ 1800 000 մ2 էր, որմէ պետականը՝ 1300 000 մ2։ Գյումրին ունի ժամանակակից էլեկտրա-գազաջրամատակարարման խիտ ցանց։ Բնակելի ֆոնդի 92,4%-ը ապահովված է ջրատար ցանցով, 89,4%-ը՝ կոյուղով, 99%-ը գազաֆիկացված է։ 1940 թվականին ջրատար ցանցի երկարութիւնը 10,6 կմ էր, 1975 թվականին՝ 258 կմ։ [[1939]] - [[1941]] թթվականին և [[1974]] թվականին կառուցված ջրատարներով Գյումրին ջուր կը ստանա նաև Ղազանչիէն։
 
=== Առողջապահութիւն ===
[[1924]] թվականին Գյումրիի մէջ կար 1 հիվանդանոց, 1 ծննդատուն։ 1977 թվականին կը գործէր 25 բժշկական հիմնարկ, ինչպես նաև 8 հիվանդանոց (1190 մահճակալով), 1 ծննդատուն (200 մահճակալով), 5 մասնագիտացված դիսպանսեր (345 մահճակալով), 15 դեղատուն։ Գյումրին առողջարանային քաղաք է. 1980 թվականին դրությամբ կը գործէն մանկական առողջարան (200 մահճակալով), պանսիոնատպրոֆիլակտորիի մէջ (175 մահճակալով), 5 պիոներական ճամբար։ Առողջապահական հիմնարկներուն մէջ կ՛աշխատէին մոտ 400 բժիշկ, 1400 կրտսեր բուժաշխատող (1977)։
2013 թվականին դրությամբ Գյումրիի բոլոր հիվանդանոցները կենտրոնացված են մի մասնաշենքի մէջ։ Կը գործէ ծննդատունը, Ավստրիական և Բեռըլլայ մանկական հիվանդանոցները և որոշ պոլիկըլլայկաներ։
 
=== Մշակույթ ===
Գյումրին ունի հզոր մշակութային կոլորիտ։ Հին ժամանակ է ի վեր Գյումրին եղած է արվեստներու և արհեստներու քաղաք։ Քաղաքի վարպետները բազմաթիվ շենքեր ու եկեղեցիներ հրաշակերտել, որոնցմէ շատերը պահպանվել ու հասել են մեզ։ Քաղաքը լի է արձաններով ու հուշարձաններով, գեղեցիկ այգիներով ու պուրակներով։ Գյումրին այն եզակի քաղաքներից է, որտեղ ճարտարապետները աշխատած են պահել ու պահպանել Գյի մէջրվա ուրույն ճարտարապետութիւնը, որի հիմնաականը Անիի և Կարսի ճարտարապետական ոճերը։
 
Քաղաքն աչքի ինկած է իր աշուղներով, որոնք իրար հետ մրցի մէջներ կազմակերպած էն։ Աշուղներու պատվին նույնիսկ արձան է կանգնվեցել։
 
1912 թվականին, առաջին անգամ Հայաստանի մէջ, այստեղ բեմադրված է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ օպերան» օպերան և դրվել ազգային օպերային թատրոնի հիմքը։
 
Քաղաքի մէջ զարգացած եղած է արհեստագործութիւնը։ Արհեստներէն յուրաքանչյուրը հանդես եկած է մի համքարութիւնով և ունեցածէ իր սեփական դրոշակը։ Զարգացած եղած է Ատաղծագործական, Դարբնոցային, Կարի Համքարութիւնները։ Այդ համքարութիւններու դրոշակները կարելի է տեսնել Գյի մէջրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանին մէջ։
 
Հետաքրքիր սովորույթ եղած է կամրջագործ վարպետների համար։ Ըստ ավանդության՝ կամուրջը կառուցելէն հետօ կամրջագործի ողջ ընտանիքը՝ ներառյալ երեխաները պետք է գտնվեն կամուրջի տակ, իսկ վարպետը ֆայտոնով պետք է անցնի կամուրջին վրայով։ Այնպես որ, եթե կամուրջը լավ չկառուցվի, կամրջագործ վարպետն իր ընտանիքով կզոհվի։
Գյումրին Հայաստանին տված է մշակույթի այնպիսի մեծագույն գործիչներու, որոնցից են գրողներ Հովհաննես Շիրազը, Ավետիք Իսահակյանը և դերասան [[Մհեր Մկրտչյան]]ը։
 
2003 թվականին առաջին անգամ Գյումրիի մէջ նշվեց «Գյումրու օր» տոնակատարութիւնը, վերջին անգամ այս տոնը նշվածէ 2013 թ. [[հոկտեմբեր]]ի [[13]]-ին։<ref>[http://shirak.gov.am/news/item/2011/10/22/gyumruor/ ԳՅՈՒՄՐՈՒ ՕՐ ՏՈՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, Շիրակի մարզպետարանի կայում]</ref>, վերջին անգամ այս տոնը նշվել է 2013 թ. հոկտեմբերի 13-ին <ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/media-center/announcements/274-10102013 Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք]</ref>
 
=== Ճարտարապետութիւն ===
[[Պատկեր:Gyumri building 13 c.jpg|մինի|աջից|250px|Քաղաքի հին շենքերից]]
[[Պատկեր:Old Gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Պոլոզ Մուկուչ գարեջրատունը]]
Գյումրին հայտնի է իր ուրույն ճարտարապետությամբ։ Գյումրվայ ճարտարապետութիւնը իր ոճը վերցրած է Կարսէն, և բավականանին նմանատիպ շինութիւններ կարելի է գտնել այդ երկու քաղաքների միջև։ Գյումրիի շինութիւններէն շատերը քանդակազարդէն, ունին աղեղնաձև կամարներով եզերվող լուսամուտներ և մուտքեր։ Շինութիւնները հիմնականը կառուցվածէն սև և կարմիր տուֆով։
Գյումրիի տարածքի հնագույն ճարտարապետական հուշարձաններէն է պեղի մէջներով հայտնաբերված 7 դարի Դպրեվանք քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին, որ ունի պայտաձև հատակագծով Ավագ խորան՝ երկու կողմերուն ուղղանկյուն ավանդատուներ, արլևելյան ճակատը զարդարված է «հայկական խորշերով», միակ մուտքը հարավեն է։ Եկեղեցիի շուրջը եղած է Կումայրի հին բնակավայրը՝ փողոցներու անկանոն ցանցով, կիսագետնափոր և մեկ հարկանի բնակելի տուներով։
 
=== Քաղաքաշինութիւն ===
Հայաստանը Ռուսաստանին միանալէն հետօ Կումայրին կառուցապատվածէ ռուսական առաջադեմ քաղաքաշինական սկզբունքներով։ Գյումրի և Ախուրյան գետերի միջև՝ բարձունքի վրա սրբատաշ սև տուֆէն կառուցված է աշտարակավոր պարսպապատ ամրոց, որ ուներ զինանոց, տնտեսական շենքեր, 15 000 կայազորի համար զորանոց և գմբեթավոր եկեղեցի։ Բերդը ուներ չորս դարպաս՝ Երևանի, Թիֆլիսի, Կարսի, Ախալքալաքի։
 
[[1828]] թվականինց հետօ, երբ բնակչութիւնը զգալիորեն աճածէ Կարինից ([[Էրզրում]]), [[Բայազետ]]ից, Կարսից ու այլ վայրերից գաղթած հայերի հաշվին, շինարարութիւնը նոր թափ առած է, կառուցվածէն եկեղեցիներ, հանրային շենքեր ու մասնավոր տներ, որոնք այսօր ալ հիացմունք կը պատճառէն իրենց բարձր արվեստով։ Ռուսական կայազորի մշտական առկայութիւնը ևս ազդածէ քաղաքաշինության զարգացման վրա։
 
[[1837]] թվականին կը կազմվուի բնակավայրի առաջին գլխավոր հատակագիծը։ Ալեքսանդրապոլ վերանվանված նորաստեղծ քաղաքը ծավալված է հին Կումայրիէն դեպի արևելյան ազատ տարածության վրա։ Չնայած բարդ ռելիեֆին, քաղաքը կը կառուցապատվուիր կանոնավոր հատակագծման սկզբունքով։ Հյուսիսից-հարավ և արևելքից-արևմուտք ձգվող փողոցներու ուղղանկյուն ցանցով քաղաքը կը բաժանվէր մեծ (100 մ X 150 մ) և փոքր (50 մ X 75 մ) թաղամասերու՝ կառուցված 1 - 2-հարկանի, սև և կարմիր տուֆի սրբատաշ քարե տուներով։ Հետագա՝ 1841 թվականին և [[1845]] թվականին հատակագծերուն մէջ պահպանված են նախորդ հատակագծման սկզբունքները։ Հասարակական կենտրոնը Շուկայի հրապարակն էր ([[2013]] թվականին դրությամբ՝ Վարդանանց), որմէ ճառագայթվող փողոցներու վրայ կը գտնուէին խանութներ, արհեստանոցներ, վարչական շենքեր և եկեղեցիներ։
 
19 դարի կառույցներէն նշանավորէն Ամենափրկիչ ([[1858]]-[[1876]]), [[Սուրբ Աստվածածին]] ([[1843]] - [[1856]]), [[Սուրբ Նշան]] ([[1876]]-[[1885]]), [[Սուրբ Գևորգ]], «[[Պատվո բլուրի]]» ([[ռուսական]]) եկեղեցիները։ Ամենափրկիչը Անիի Մայր տաճարի նմանությամբ կեդրոնական հրապարակի վրա կառուցած են Թադևոս Անտիկյանը և Մանուկ Պետրոսյանը (Արդար Մանուկը)։ Սուրբ Աստվածածինը կառուցած է վարպետ Մկրտիչ Թուրանյանը, ռուսական եկեղեցին՝ վարպետ Գևորգ Յուզբաշյանը։
 
Քաղաքաշինական աշխատանքները առավել ծավալված են 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, հատկապես՝ Թիֆլիս - Ալեքսանդրապոլ Կարս երկաթուղու կառուցի մէջէն հետօ։ [[1872]] թվականին կազմված գլխավոր հատակագծով քաղաքը ընդարձակվածէ, կառուցապատված են Ալեքսանդրովսկայա (այժմ՝ Աբովյանի), Կարսսկայա (այժմ՝ Սվերդլովի), (այժմ՝ Մաքսիմ Գորկու), Թիֆլիսյան (այժմ՝ Ռուսթավելու), Գրուզինսկայա (այժմ՝ Վահան Տերյանի) փողոցները։ Զորանոցային թաղամասերը կառուցապատված են սև տուֆե, միատիպ երկհարկանի շենքերով։
 
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտարապետության զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանի մէջ սովետական կարգերու հաստատի մէջը։ [[1924]] թվականինց քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեցաւ վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով։ [[1925]] թվականին Ալեքսանդր Թամանյանը կազմած է Լենինականի գլխավոր հատակագիծը, որը [[1926]] թվականին երկբաշարժէն հետօ, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927 թվականին վերափոխած է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դավիթ Չիսլյանը։ Կազմված է կեդրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի [[1930]]-ական թթ. ստեղծված է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացված են Ինտերնացիոնալ և Կիրովի (այժմ՝ Ռիժկովի) փողոցները։ Մշակվածէ բնակելի երկհարկանի տուներու երեք տիպ, որոնք համապատասխանած են սեյսմիկ պայմաններուն, ժամանակի սոցիալական պահանջներուն, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ)։ Բնակելի շինարարության մէջ կիրառված են տիպային նախագիծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
 
Քաղաքի որոշ տներ ունեցած են ներքին կամարներ, որոնցով սենյակը բաժանված է 2 մասի։ Կամարի մէկ կողմը գտնուած է հյուրասենյակը, իսկ մյուս կողմը նախատեսված եղած է ներկայացի մէջներ բեմադրելու համար։ Բեմադրության սենյակին մէջ սովորաբար դաշնամուր եղած է։ Բացի այդ բամադրության սենյակը կամարի երկայնքով վարագույր ունեցած է, որպեսզի անհրաժեշտության պարագային ան կը փակվի և բեմականացնողները նախապատրաստվեն։
 
[[Պատկեր:Gyumri apartament 23 b.jpg|մինի|աջից|250px|Կարսի ճարտարապետական տարրեր ունեցող առանձնատուն]]
[[1932]] թվականին կազմված է Լենինականի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտարապետ Միքայել Մազմանյան), որը կը նախատեսուէր քաղաքի զարգացի մէջը հյուսիսային ուղղությամբ։ Կը պահպանուէր փողոցներու արդեն կազմավորուած ցանցը՝ թաղամասերի խոշորացի մէջով։ Կեդրոնի մէջ կը ստեղծվէր հարավ-հյուսիս առանցքային մայրուղին, որի վրա կը գտնուէին Մայիսյան ապստամբության, [[Լենին]]ի և Աստղի հրապարակները։ Նախկին «Գորկա» հասարակական այգին վերակառուցվեցաւ կուլտուրայի և հանգիստի զբոսայգու, ստեղծվեցան չորս նոր զբոսայգիներ։
 
Արդյունաբերական շրջանի տեղը կը կանխորոշէր արդեն կառուցուած տեքստիլ կոմբինատի համալիրը։ [[1938]] - [[1940]] թթվականին Հայ-պետնախագիծ ինստիտուտը, հիմք ընդունելով Միքայել Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լենինականի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտարապետներ Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական հիմնավորի մէջը՝ Ա. Հակոբջանյանի), ըստ որի քաղաքը կը զարգանան հյուսիս հարավ ու հարավ-արևելյան ուղղութիւններով, իսկ տեքստիլ կոմբինատը կանաչ գոտիով կանջատվէր բնակելի թաղամասերէն։ Նոր մայրուղիները նախատեսված էին ելնելով ուղղութիւնէն և տեղէն՝ փակ ու բաց հեռանկարներով։
 
[[1930]]-ական թթ. Լենինականը կառուցապատված է 2 - 3-հարկանի բնակելի շենքերով։ Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերու օգտագործի մէջը աշխուժութիւն մտցուց քաղաքի՝ հիմնականը սև շենքերով փողոցներու և հրապարակներու ճարտարապետական կերպարին մէջ, իսկ 3 - 4-հարկանի հասարակական շենքերու կառուցի մէջը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լենինականին։ 1930-ական թթ. կազմավորվեցան Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտարապետական անսամբլը, որուն շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղութիւններու կը պատկանին։ Հրապարակի արևմտյան կողմը կառուցված հյուրանոցի շենքին մէջ ([[1927]], ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ արվածէր կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը։ «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը ([[1926]], ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրին մէջ դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտարապետ Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործութիւններեն է։
 
[[1920]] - [[1940]]-ական թթ. Լենինականի հասարակական և արտադրական շենքերէն աչքի կինան երկաթուղայիններու պալատը, Տեքստիլագործներու պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվան մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան)։
[[Պատկեր:Gyumri apartament 12.jpg|մինի|ձախից|250px|Անիի ճարտարապետական տարրեր կրող առանձնատուն]]
Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակին մէջ վերակառուցվեցան Լենինի, Գորկու, Կաըլլայնի փողոցները, ձևավորվեցաւ Լենինի հրապարակի (այժմ՝ Անկախության հրապարակ) ճարտարապետական անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքէն ([[1952]], ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութէն (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործներու մշակույթի պալատէն , փոստէն և բնակելի տուներէն։ [[1959]] - [[1961]] թթ.-ուն կազմվեցաւ Լենինականի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեցաւ զարգացի մէջը դեպի հյուսիս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով։ Բարելավվեցաւ փողոցներու ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեցաւ օղակա-շառավղայինու հետ։ [[1960]]-ական թթ. սկսեցաւ նոր խոշոր բնակելի թաղամասերու (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցի մէջը։
 
Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով։ Կենտրոնական մասի վերակառուցի մէջը կ՛ընթանար հարկայնության բարձրացման և ճարտարապետական հուշարձաններուն ներդաշնակման սկզբունքով։ Քաղաքաշինության հաջողութիւններեն է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որ Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կը կապէ Հաղթանակի պուրակ-պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերու մասը կազմող քառագագաթ Արագածը։ Փողոցի հարավային կողմը տեղադրվածեն բազմասեկցիոն, իսկ հյուսիսը՝ բլոկ-սեկցիաներով բնակելի շենքերը։ Այդ շենքերը, ի տարբերութիւն տիպային բնակելի մյուս տուներուն, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններուն համապատասխան. բաց պատշգամբներու փոխարեն բնակարանները ունին լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով։ Կերպարանափոխվածէ Սայաթ-Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցված են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան)։ Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որ կը գտնուէր Փողոցի կարմիր գիծէն զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրայ, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, անոր արտահայտչականութիւնը կը ստեղծուի քարե պատերու մեծ մակերեսներու և ապակեպատ բացվածքներու հակադրությամբ։
[[Պատկեր:Gyumri building 09.jpg|մինի|աջից|250px|Շենք տեքստիլագործների ավանում]]
Քաղաքի ճարտարապետութիւնը իր բնիկ ազգային դրսևորի մէջներով Գյումրեցի վարպետներուն անունը հռչակած է ամբողջ Կովկասին մէջ։ Այդ համբավը կը խարսխվէր այնպիսի փայլուն կառույցներու վրա, ինչպիսիք են Սուրբ Յոթ Վերքը ([[1837]]), Սև ու կարմիր բերդերը, Ամենափրկիչ եկեղեցին, բազմահարկ առևտրական դպրոցը, որը մի ամբողջ թաղ բռնէ ([[1902]]), օրիորդաց գիմնազիան՝ նույնպես բազմահարկ ([[1912]]), Վանեցյաններու, Խոյեցյաններու բնակելի տուները, հռչակավոր հիմնադիր վարպետ Թաթոս Անտիկյանի ([[1835]] - [[1899]]) երկհարկանի բնակելի տունը, որի նկուղային հարկի մի քանի տասնյակ կշռող ուղիղ, հորիզոնադիր քարե առաստաղը կարելի է համարել ժողովրդական ճարտարապետության մի կենդանի հրաշալիք։
[[Պատկեր:Old Gyumri by Asbed.jpg|մինի|ձախից|250px|Արաքս հյուրանոցի շենքը]]
Մի առանձին գեղեցկութիւն ունի Իսահակյաններու հարմարավետ, բազմասենյակ երկհարկանու տունը, որը անցյալ դարի 20-ական թվականներուն վերջերուն կառուցած է Ավետիք Իսահակյանի պապը՝ Նիկողոս Իսահակյանը։ Այդ տունը այժմ Ավետիք Իսահակյանի հուշաթանգարանն է։ Միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաք Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման ստորերկրյա ուղիներ ու շինվածքներ կառուցվել Գյումրիի մէջ (Սև բերդի դիմաց), որոնք մինչև օրս ալ պահպանվել են գրեթե անվթար վիճակի մէջ։
 
Գյումրեցի վարպետները շենքեր կառուցած էն Կարսի մէջ, Երևանի մէջ, Էջմիածնի մէջ, Թիֆլիսի մէջ, Բաքվի մէջ։ Անոնց բնատուր արվեստը Ավետիք Իսահակյանը գնահատած է այսպես. «Մեր Գյի մէջրվա վարպետներու ճարտարապետության մէջ կան անթիվ տարրեր, ընդօրինակի մէջներ հին մեր՝ Անիի, վանքերու, ճարտարապետական մնացորդներէն, կոթողներէն, մոտիվներ, տրամադրութիւններ, զգացի մէջներ, ձևեր... Գյի մէջրվա որմնադիր վարպետները Անիի, աշակերտներն են, անտեսանելի, անանուն, անունները մոռացված վարպետներու աշակերտներ, որոնք, դիտելով մանուկ օրերէն Անիի շենքերը, ավերակները, աոել են անոնց արվեստը, արվեստի գաղտնիքները...»։ Եվ պատահական չէ, որ Անիի Կաթողիկե՝ մայր եկեղեցիի տիպարով Գյումրեցիները [[1858]] - [[1876]] թթվականին՝ գրեթե քսան տարի, իրենց քաղաքին մէջ հրաշակերտած են Ամենափրկիչ եկեղեցին՝ վիթխարի, ներշնչող՝ իր չափերով, և կախարդական՝ իր գեղեցկությամբ։
 
=== Եկեղեցիները ===
{{Հիմնական|Գյումրու եկեղեցիներ}}
Գյումրի քաղաքը հարուստ է եկեղեցիներով, որոնցմէ շատերը իրար մոտ են։ Ընդհանուր առմամբ ողջ պատմության ժամանակ Գյումրիի մէջ 16 եկեղեցի կառուցված է և մի կաթոլիկ եկեղեցի ալ կը կառուցվի [[2013]] թվականին դրությամբ։ Այդ եկեղեցիներէն 5-ը ռուսական զորամասային եկեղեցիներ, մեկը՝ հայ կաթոլիկ, մյուսն ալ՝ հունական։
 
Գյումրիի մէջ հիշատակված առաջին եկեղեցին՝ Դպրեվանքը եղած է հայ ճարտարապետական ոսկեդարի՝ 7-րդ դարւա կառույց։ Դպրեվանքը առաջին եկեղեցիներեն է, որոնց ճարտարապետական կառուցվածքը բազիլիկ գմբեթավորէն անցած է կենտրոնագմբեթ խաչաձև եկեղեցուն։ Այն կը համարվի վաղ քրիստոնեկան քատամաթ գմբեթավոր բազիլիկի լավագույն նմուշներէն մեկնէ։ Եկեղեցիի մէջ պահված է Աստվածածնի նշանավոր խաչը, որով բուժված է Վրաց թագավոր Դեմետրե I-ի ([[1125]]–[[1156]]) կինը, այնուհետև ս. Խաչը տեղափոխած են Վրաստանի Վարձիա վանքը։ Եկեղեցին քանդված է ռուսական ամրոցի կառուցման պատճառով։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://lusamut.net/level2_.php?id=90&id_2=931&cat_=6&s=3 |title=Դպրեվանք |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>
 
Գյումրիի մէջ եկեղեցաշինությունը մեծ թափ առած է 19-րդ դարուն և անոնց մեծ մասը հասած է մեզ։ Անոնք բոլորն ալ հայկական եկեղեցաշինության վառ նմուշներ էն։
 
[[Պատկեր:Gyumri-DCP 5482.JPG|մինի|աջից|250px|Սուրբ Աստվածածին (Յոթ Վերք) եկեղեցին]]
Քաղաքի գլխավոր եկեղեցին Սուրբ Յոթ Վերքն է, որը կառուցված է [[1874]]-[[1886]] թթ., և կը գտնուի քաղաքի Կենտրոնական՝ այժմ Վարդանանց հրապարակին մէջ։ Եկեղեցու իրական անունը Սուրբ Աստվածածին է, բայց այն վերանվանված է Յոթ Վերք՝ ի պատիվ Մարիամ Աստվածածնի «Յեօթն խոցէն» արբապատկերին, որն ըստ Ղ. Ալիշանի՝ նկարած է Ղուկաս Ավետարանիչը և Հայաստան բերած է Գրիգոր Մագիստրոսը։ Նկարին մէջ պատկերված է Սուրբ Մարիամն իր յոթ վերքերով։ Եկեղեցին պատրաստուած է սև քարէ։ Եկեղեցիէն առաջ հոն եղածէ փայտե մատուռ, որտեղ և ժամանակին գտնուած էր վերը նշված նկարը։ Յոթվերք եկեղեցին ըստ հատակագծի ասիմետրիկ է, սակայն եկեղեցու հետաքրքիր լուծման պատճառով այն արտաքնապես սիմետրիկ կըւ երևի։ Եկեղեցին գործած է անգամ Սովետական Միության տարիներուն, երբ Հայաստանի մէջ փակված էին բոլոր եկեղեցիները, բացի երկուքեն։ Երկրորդ եկեղեցին Էջմիածնի Մայր Տաճարն էր։ 1988 թվականին ավերիչ երկրաշարժից Սուրբ Յոթ Վերքը քիչ մը տուժած է։ Երկու փոքր գմբեթները ամբողջությամբ պոկվել և ընկել են վար։ Այդ գմբեթների հիմա դրված են եկեղեցու բակին մէջ։<ref name=Yot_verq>{{cite web|url=http://www.building.am/arm/page.php?id=382 |title=Յոթ Վերք Եկեղեցի, Գյումրի, Հայաստան |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref><ref name=Yot_verq_church>{{cite web|url=http://www.findarmenia.com/arm/sights/yot-verk |title=Սուրբ Աստվածածին Յոթ Վերք եկեղեցի |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref>
 
[[Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին մինչև 1988 թվականին ավերիչ երկրաշարժը]]
Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է [[1869]]-[[1874]] թթվականին։ Այն ևս կը գտնուի Գյումրիի Վարդանանց հրապարակի մէջ՝ Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցիին դեմ դիմաց։ Եկեղեցին հանդիսանուի Անիի մայր տաճարի կրկնօրինակը։ Չափերով և կառուցվածքով այն լիովին կը համապատասխանի իր բնօրինակին, բայց նախշերի առի մէջով Գյումրիի կրկնօրինակն ավելի հարուստ է։ Եկեղեցին կառուցվածէ քաղաքի հանգանակություններով։ Ամենամեծ ներդումը ըրած է Դրմփոնց աղան, որը խոստացածէր կրկնապատկել այն գումարը, որը կհավաքվեր։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://surbhakobgyumri.blogspot.com/p/blog-page_7.html |title=Գյումրիի եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Եկեղեցու ճարտարապետն էր Թադևոս Անտիկյանը։ Շինարարության ժամանակ ճարտարապետը կառքով ժամանակ առ գացածէ Անի, որպեսզի եկեղեցին հնարավորինս մոտ ըլլայ բնօրինակին։ Խորհրդային միության տարիներուն եղեղեցին փորձած են քանդել։ Այն պայթեցուցածէն, հետօ ալ փորձածէն քանդել ռազմական տեխնիկայի օգնությամբ։ Եկեղեցին կանգուն մնացած է և այն վերածվածէ համերգասրահի։ 1988 թվականին ավերիչ երկրաշարժէն եկեղեցին փլվածէ և կանգուն մնացածէ միայն արևելյան կողմը և զանգակատան պատաշարը։ Եկեղեցին 2013 թվականին դրությամբ դեռ վերանորոգուի։ Եկեղեցիին մէջ նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասյանի նախաձեռնությամբ կանգնեցվածէն Ջուղայի կորսված խաչքարերը։
[[Պատկեր:Surb Nshan 01, Gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Նշան եկեղեցին]]
Սուրբ Նշան եկեղեցին ՀՀ Շիրակի մարզի Գյումրի քաղաքին մէջ։ Եկեղեցին կառուցվածէ 1859-1864 թթ.՝ իշխան Ղահրաման Երկայնաբազուկ Արղությանցի կտակած և ժողովրդի հանգանակած գումարով։ Սկիզբէն այն անվանվածէ Սուրբ Աստվածածին, քանի որ Աստվածամոր Յոթ Վերքերով նկարը գտնուածէ այստեղ։ Բայց, երբ նախկին փայտե մատուռի տեղի մէջ՝ որտեղ և կը գտնուէր վերոհիշյալ նկարը, կանգնեցվեցաւ նոր եկեղեցին, եկեցին անվանափոխեցին։ Նոր եկեղեցին ստացած Սուրբ Աստվածածին անունը, որն հետագայի մէջ ժողովրդի կողմէն ստացավ Յոթ Վերք անունը, իսկ Երկայնաբազուկի հանգանակած գի մէջարներով եկեղեցին վերանվանվեցաւ Սուրբ Նշան։ Տիրամոր նկարը տեղափոխվեցաւ նորակառույց Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցին վերածվածէ գարու և ցորենի պահեստի։ 1988 թվականին Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով խոնարհված են զույգ գմբեթնեը։ Եկեղեցին վերանորոգվածէ Վարդան Ղուկասյանի հանգանակություններով։
[[Պատկեր:Gexconc jam 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին՝ Գեղցոնց ժամը]]
Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը կամ Գեղցոնց ժամը կառուցվածէ [[1870]]-[[1980]] թթ.՝ Գյումրիի Ձորի թաղի բնակիչներուն հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունեցածէ եռանավ, կենտրոնագմբեթ կառույց և փոքր զանգակատուն։ Եկեղեցու հարակից տարածքի մէջ գտնուող բնակչութիւնը զբաղվածէ հողագործությամբ և անասնախահությամբ։ Անոր համար ալ ժողովուրդը եկեղեցին անվանածէ Գեղցոնց ժամ։ Սովետական միության տարիներուն եկեղեցու գմբեթը քանդածէն և եկեղեցին վերածել են պահեստի։ 1988 թվականին Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով եկեղեցին խարխլվածէ, բայց չէ փլած։ Լրացուցիչ ամրությունների միջոցով կանգնեցրած են եկեղեցու հետագա փլուզումը, բայց եկեղեցին այդպես ալ չեն վերանորոգած։ 2003 թվականին եկեղեցին ինքնափլուզվածէ։ Կանգուն մնացած է միայն ժամերգության գավիթը։ Չնայած անոր շատերը կայցեէն եկեղեցին և մոմ կը վառէն։ 2013 թվականին դրությամբ եկեղեցին այդպես ալ կը մնա առանց վերանորեգման։ Եկեղեցին կը
գտնուի Ջիվանի փողոցի մէջ։
 
[[Պատկեր:St-Hagop gyumri.jpg|մինի|աջից|250px|Սուրբ Հակոբ Մեծբինեցի եկեղեցին]]
Սուրբ Հակոբ եկեղեցին կառուցվածէ [[2002]] թվականին, Գյումրիի նորակառույց Անի թաղամասի մէջ։ Անի թաղամասը բավականին հեռու էր քաղաքի կեդրոնէն ուստի և եկեղեցու կարիք շատ ուներ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ճարտարապետ Բաղդիկ Արզի մէջանյանի նախագիծով՝ միջանդարյան Անիի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցու նմանությամբ։ Եկեղեցին կառուցվածէ ամերիկահայ բարերար Սարգիս Հովհաննիսյանի հանգանակություններով։ Եկեղեցին ունի 5 գմբեթ, որոնցմէ զանգակատուներէն։ Այն իր չափերով գերազանցուի քաղաքի գլխավոր եկեղեցիին՝ Սուրբ Յոթ Վերքին։ Ունի ընդարձակ աղոթասրահ և եկեղեցական արարողություններուն կրնաան մասնակցիլ 500 հավատացյալներ։<ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref><ref name=surb_Hakob_1>{{cite web|url=http://armenpress.am/arm/news/371683/garegin-b-katoxikosi-handisapetutyamb-otsvecin-----------.html |title=Գարեգին Բ. կաթողիկոսի հանդիսապետությամբ օծվեցին Գյումրիի սուրբ Հակոբ եկեղեցու խաչերը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref>
 
[[Պատկեր:Surb Sargis 02 Gyumri.jpg|մինի|ձախից|150px|Սուրբ Սարգիս մատուռը]]
Սուրբ Սարգիս մատուռը կառուցվածէ [[2008]] թվականին՝ Ոսկե բլուր հյուրանոցային համալիրի մէջ (նախկին մանկական երկաթուղու տարածք)։ Եկեղեցին կառուցվածէ Գյումրեցի Արտաշես Սարգսյանի միջոցներով։ Մատուռի տարածքը վերանորոգված և բարեկարգված է։ Տարածքի մէջ կա ռեստորան, հյուրանոց և գեղեցիկ քանդակներ։ Եկեղեցու կողքին կը գտնուի սիրամարգերու մեծավանդակը։
 
[[Պատկեր:Gyumri, la Iglesia rusa.JPG|մինի|աջից|150px|Պլպլան ժամը]]
Ալեքսանդրապոլի տարիներուն քաղաքի մէջ կառուցվածէ մի ժամատուն և 2 եկեղեցիներ՝ Կազաչի պոստի եկեղեցին և Ալեքսանդրա Հռոմեացի եկեղեցիները, որոնք կը գտնուին ռուսական զորամասերուն մէջ։ Միխայիլ Արխիստրատիգի անվանումով ռուսական ժամատունը ժողովրդի կողմէն ստացածէ Պլպլան ժամ անվանի մէջը՝ փայլուն թիթեղե տանիքի պատճառով։ Ժամատունը կառուցվածէ [[1877]]-[[1878]] թթվականին և օծվածէ 1886 թվականին։ Այն կը գտնուի «Պատվո բլուրի»։ 2011 թվականին ժամատունը և «Պատվո բլուրը» վերանորոգված և բարեկարգվածէն։ Ժամատան հարևանությամբ տեղադրվածէ ռուս-թուրքական պատերազմի մէջ տարած հաղթանակի հուշարձանը, որը Կարսի մէջ կառուցված հուշարձանի փոփոխումներով տարբերակն էր։<ref name=plplan_jam>{{cite web|url=http://www.gyumri.am/gyumris/moreCulture/8 |title=Գյումրի. Պատվո բլուր |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 16}}</ref> Ռուսական զորամասային 5 եկեղեցիներքն այժմ կանգուն է միայն երկուքը։ Անոնք տուժած են 1988 թվականին կործանարար երկրաշարժէն, բայց հետագայի մէջ վերանորոգվածէն և գործի մէջ են։
 
Գյումրիի մէջ մյուս եկեղեցիներէն են Կումայրու Բազիլիկ եկեղեցին (տարեթիվ՝ էդ), որը կը գտնուի Բուսաբանական այգիին մէջ, և Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին, որը կը գտնուի Ֆրանց Վերֆելի հրապարակին մէջ։<ref name=Gyumri_churches>{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/churches |title=Գյումրու եկեղեցիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 8}}</ref> Քաղաքի նշանավոր եկեղեցիներեն եղած է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հունական եկեղեցին, որ գտնուածէ Ամենափրկիչ եկեղեցու դիմացը՝ ներկայիս Շահի մէջյանի արձանի մոտիկ գտնուող առևտրական շենքերուն մէջ։ Եկեղեցին փլվածէ [[1926]] թվականին կործանարար երկրաշարժէն։
 
<gallery perrow=5 caption=>
<centre><gallery>
Պատկեր:Gexconc_jam_69.JPG| Գեղցոնց ժամի (եկեղեցու) կանգուն մնացած խորանը
Պատկեր:Խաչքարներ Գյումրիի Ամենափրկիչ եկեղեցու բակում 02.JPG|Խաչքարեր Ամենափրկիչ եկեղեցու բակում
Պատկեր:Գյումրիի Ամենափրկիչ եկեղեցի 20.JPG|Ամենափրկիչ եկեղեցու խորանի զարդաքանդակներ
Պատկեր:Khacqar near Surb Nshan in Gyumri 02.JPG|Խաչքար Սուրբ Նշան եկեղեցու բակում
Պատկեր:Գյումրիի Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցի 08.JPG|Աղբյուր Սուրբ Յոթ Վերք եկեղեցու բակում
</gallery>
 
=== Բերդերը ===
[[Պատկեր:Gyumri, el fuerte ruso.JPG|մինի|[[Գյումրու Սև բերդը|Սև բերդը]]]]
Գյումրիի մէջ կա երկու կանգուն բերդ։ Գյումրիի Սև և Կարմիր բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցված է [[1834]] թվականին։ Անիի ստորգետնյա կառույցներու նման Սև բերդի համար ալ ստորգետնյա ուղիներ կառուցած և բերդէն ճանապարներ էն եղել դեպի Մայր Հայաստան հուշարձանը և «Կարմիր» բերդը։ «Սև բերդը» եղած է պաշտպանական կառույց և ծառայած է որպես զինվորական բանտը։ Գյումրեցիները «Սև բերդին» կ՛անվանէն «Սև Ղուլ»։ Բերդը [[2005]] թվականին պաշտպանության նախարարությունէն գնած է Հայկ Հայրապետյանը՝ փորձելով այն վերականգնել։ Սակայն 5-6 տարի անց Հայրապետյանը մահացած է և [[2012]] թվականին սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներուն բերդը վաճառված է Միսակ Բալասանյանին։ Վերջինս կը պլանավորէ բերդը վերականգնել և զբոսավայրի վերածել, բայց անոր համար 2.5 միլոն դոլարի ներդրում պետքէ։
«Կարմիր» բերդը ավելի ուշ կառուցված է։ Շինարարությունը սկսված է [[1830]]-ականներուն և ավարտված է [[1864]] թվականին։ Բերդը հիմա կը պատկանի ռուսական բանակին։
 
Երկու բերդերէն ոչ մեկը ռազմական գործողություններու չէ մասնակցած, այլ լոկ ծառայած են թշնամիին սաստելու համար։<ref name=sev_berd>{{cite web|url=http://www.asparez.am/news-hy/sev_berd-hy/ |title=Գյումրիի Սև բերդը |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 7}}</ref>
 
=== Ճարտարապետական արժեք ներկայացնող շենքերը ===
[[Պատկեր:Hovhannes Shirazi tun tangaran 01.jpg|մինի|աջից|250px|Հովհաննես Շիրազի տուն-թանգարանը]]
Ալեքսանդրապոլի բնակելի տուները գյուղատիպ և քաղաքատիպ էին, 19-րդ դարի 1-ին կեսին կառուցված գյուղատիպ տուները հիմնականը կը կրկնուէին Շիրակի ժողովրդական բնակարանի հորինվածքը։ Անոնք «կոմպլեքս» տուներ էին, բաղկացած «հազարաշեն» ծածկով գլխատնէ, որը մյուս բնակելի օժանդակ սենյակներու հետ խմբավորված էր ներքին ծածկված բակին շուրջ և ամփոփված միասնական ծավալի մէջ։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին կառուցվածէն 1 - 2-հարկանի քաղաքատիպ բնակելի շենքէր, որոնք կը բաժանուին սենյակներու միաշար կամ երկշարդասավորությամբ երկու խումբի։ Սև սրբատաշ տուֆե տուները բակի կողմէն ունին պատշգամբներ և փողոցին նայող շքեղ կամարակապ դարպասներ։
 
Ճակատները աչքի կինան կատարման բազմազանությամբ, որը ստացված է դեկորատիվ հարդարանքին մէջ կարմիր տուֆի կիրառումով և շարվածքի կարաններու ընդգծումով։
 
[[Պատկեր:Gyumri apartament 04 inside.jpg|մինի|ձախից|250px|Գյումրեցու տան բակը]]
Շենքերու ճարտարապետական կերպարն արտահայտած է տանտիրոջ սոցիալական դիրքը. հարուստներու բնակելի տուները ունեցած են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտներու երեսակալներ, պատշգամբներու փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ։ Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի կինան Աղսախալյաններու ([[1873]]), Ավագյաններու ([[1880]]), Քեշիշյաններու ([[1886]]) տուները։ 19-րդ դարի 2-րդ կեսին քաղաքի կեդրոնին մէջ կառուցվածէն նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տուներ», որոնց առաջին հարկը եղածէն խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ։ Անոնց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը ([[1872]], վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան)։ Բաղնիքներու ու հյուրանոցներու շարքին մէջ առաված նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյաններու երկհարկանի պանդոկը ([[1865]] - [[1867]])՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով։ 19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին Ալեքսանդրապոլին մէջ ռուսական կլասիցիզմի ոճով կառուցվածէն հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա-առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը ([[1905]]), օրիորդաց գիմնազիան ([[1906]])։
 
=== Արհեստները և արվեստները ===
Քաղաքին մէջ արհեստագործությունը սկիզբ առած է հնագույն ժամանակներէն։ Այդ հանգամանքի հաստատումն է [[1930]]-ական թթ. քաղաքի հարավային մասին մէջ, միսի-պահածոներու կոմբինատի կառուցման տեղը, հազարամյակներէն եկող հալոց-ձուլարանի հայտնաբերումը։ Դարեր անց ձևավորված է արվեստագործությունը, որի վկայություններենէն VII դարի խաչքարերը, գտնուած քաղաքի շրջագծին մէջ, Ախուրյանի մոտիկ և [[1837]] թվականին կառուցված հռչակավոր Սև Ղուլ բերդին մէջ։
 
Գյումրվա արհեստներն ու արվեստները համաձույլ հանդես եկած էն շատ հաճախ։ Այդ երևույթը նկատելի է ճարտարապետության, քարգործության (առանձնապես՝ գերեգմանաքարերի կերտման մէջ), փայտագործության, արծաթագործության, հատկապես՝ ոսկերչության, ապա՝ պղնձագործության, գորգագործության, ժանյակագործության, երկաթագործության և մի շարք ուրիշ ոլորտներուն մէջ։ Գրեթե անհնարին է գտնել հին գյումրեցիների մի տուն, մի գերդաստան, որտեղ տվյալ արհեստն ու արվեստը միայն մեկի զբաղմունքը եղած ըլլան։
 
Հաճախ գերդաստանները կոչված են արհեստներու անուններով՝ Մազմընենք (Մազմանյանները), Ղույումչոնք (Ղույումչյանները-Ոսկերչյանները), Փախըրջոնք (Պղնձագործենք), Դամըրչոնք (Երկաթագործենք), Ցափուջոնք (Որմնադիրենք), Խըզարջոնք (Մղոցողենք), Ֆայտոնջոնք (Կառապանենք-Կառագործենք)։ Մի այդպիսի գերդաստան է Տարախչոնց գերդաստանը, որը տվել է ոսկերիչ վարպետներու չորս սերունդ, ընդգրկել գրեթե դար ու կես։ Տոհմապետը Մարտիրոսն է, որի պատրաստած ոսկեզօծ արծաթե գավը Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդեսին մէջ Ոսկե մեծ մեդալի արժանացած է [[1889]] թվականին։ Հայտնի էր նաև նրա որդին՝ Մաշտի Գուրգենը ([[1897]] - [[1943]])։ [[Եղիշե Չարենց]]ը Գուրգենին համարել է «առաջնակարգ վարպետ-ոսկերիչ»։ Գուրգեն Տարախչյանը քանդակել-փորագրել է Խորհրդային Հայաստանի առաջին շքանշաններն ու կրծքանշանները, որոնցմէ մի քանիսի բնօրինակները, մեծարվեստ հոր գործիքների, կաղապարների և առանձին կերտվածքներու հետ, կը պահուին իրենց տան՝ թանգարանի վերածված սենյակի մը մէջ։ ճանաչված ոսկերիչ վարպետ է Տարախչյանների չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչը, Գուրգենի կրտսեր որդին՝ Օնիկ (Հովհաննես) Տարախչյանը։
 
Հին Գյումրվա արհեստավորներու վարպետությունը պատկերածէն Ավետիք Իսահակյանը «Դարբին Գևորգը» պատմուածքին մէջ, Մ. Արմենը «Հեղնար աղբյուր» վիպակում և ուրիշներ։ Մեծանուն քանդակագործ-գյումրեցի, ՍՍՀՄ ժողովրդական նկարիչ Սերգեյ Մերկուրովը ([[1881]] - [[1952]]) իր պատանեկության, Գյումրվա հմուտ վարպետների ձեռքին տակ ստեղծագործական նախնական քայլերու մասին հետագայում պատմած է. «Տուն մը կը շինէինք։ Տան տերը ցանկացավ մուտքի կամարին քանդակել տալ մի աղավնի։ Վարպետս գործը ինձ հանձնեց։ Քանդակեցի աղավնին։ Քանդակեցի կարմիր քարէ։ Տարա վարպետիս։ Նայեց-նայեց, նետեց աղավնիս քարերուն, փշուր-փշուր արեց, ի՝նչ կը շինես։ Բան շինե, բան։ Այդպես կրկնվեցաւ մի քանի անգամ։ Վերջը, երբ վախվխելով հարցուցի, թե ի՞նչը չի հավնիր, նկատեց, էմպես պըտի շինես, օղուլ, օր տեսնողը գիտենա, թե՝ էս է, յա նոր է իջե երկընքեն, յա էս է՝ երկինք պըտի թըռնի... Հետօ գացի շատ երկրներ, ծանոթացա արվեստների տեսություններուն, բայց ոչ մի բան չկարողացավ մոռացնել տալ քանդակագործական արվեստի կոչման՝ քարի կենդանացման այն խորունկ հայտնագործությունը, որ ադամանդի բյուրեղացմամբ կատարած էր գյումրեցի վարպետս»։
Այսօրվա Գյումրիի շքեղացման՝ հոյակապ շենքերու, հրապարակներու, փողոցներու, պողոտաներու, հուշարձաններուն մէջ կենդանի է մեծարվեստ նախորդների թողած ավանդույթը։
 
=== Թատրոն ===
[[Պատկեր:Gyumru dramatikakan tatron 01.jpg|մինի|աջից|250px|Դրամատիկական թատրոն]]
Առաջին թատերական ներկայացումը Ալեքսանդրապոլի մէջ [[1865]] թվականին [[մայիսի 23]]-ին, թատերասերներու ուժերով, Ա. Մելիք-Հայկազյանի օժանդակությամբ, բեմադրվել է Հ. Կարինյանի «Շուշանիկ»-ը։ Նույն թվականին ռուս թատերասերները ներկայացրած են [[Նիկոլայ Գոգոլ]]ի «Ռևիզոր»-ը։ [[1866]] թվականինց կազմակերպված է թատերական մասնախումբ։ [[1879]] թվականին առաջին անգամ խաղացված է [[Գաբրիել Սունդուկյան]]ի «Պեպո»-ն։ [[1888]] թվականին իր փոքրիկ խմբով տեղի թատերասերներու հետ ներկայացումներ տված է [[Պետրոս Ադամյան]]ը։ Հետօ հյուրախաղերով հանդես են եկել Ա. և Ս. Սաֆրազյանները, [[Արամ Վրույր]]ը, Ջաբելը, Գ. Պետրոսյանը, [[Հովհաննես Աբելյան (դերասան)|Հովհաննես Աբելյան]]ը, [[Սիրանույշ]]ը և հայ թատրոնի բազմաթիվ ականավոր դերասաններ։
 
Նախասովետական տարիներուն ներկայացումներ եղած էն տեղական և ռուսական, վրացական, ուկրաինական, ադրբեջանական եկվոր թատերախմբերը։ Թատերական արվեստի զարգացմանը նպաստել են բժիշկ-ռեժիսոր Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը, մանկավարժ-դերասաններ Մ. և Ա. Տեր-Սարգսյանները, Հ. Ղուկասյանը, դերասան-դերասանուհիներ Կ. Քյանդարյանը, Մ. Չարչօղլյանը, Ն. Կիրակոսյանը, Կ. Աբովյանը և ուրիշներ։ Շեքսպիրի դրամատուրգիան առաջին անգամ ներկայացրած է Կ. Գալֆայանը (Համլետ, [[1901]])։ [[1917]] - [[1918]] թթվականին ներկայացումներ է տվել Հ. Զարիֆյանի խումբը։
 
Սովետական իշխանության հաստատումէն հետօ թատերական գործը դրված է կայուն հիմքերու վրա։ [[1922]] - [[1928]] թթվականին գործած է Ալեքպոլի Քաղլուսվարի դրամատիկական թատրոնը (ղեկավար՝ Ա. Արմենյան), [[1923]] - [[1926]] թթվականին՝ Լենինականի օպերա-օպերետային թատրոնը, [[1931]] - [[1936]] թթվականին՝ պատանի հանդիսատեսի թատրոնը, [[1928]] թվականինց՝ Ա. Մռավյանի անվան [[Գյումրիի Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոն|դրամատիկական]], [[1935]] թվականինց՝ տիկնիկային թատրոնները։
 
[[2013]] թվականին դրությամբ վերը նշված թատրոններից Գյումրիի մէջ միայն կը գործէ դրամատիկական թատրոնը։
 
=== Կրթություն ===
[[Պատկեր:Gyumru Arvestneri akadenia 01.jpg|մինի|աջից|250px|Արվեստների ակադեմիայի շենքը]]
XIX դ-ի կեսերուն քաղաքին մէջ գործած է 10 դպրոց ու վարժարան (Արղության, Սահականուշյան և այլն), տպարան (1870-ից)։ [[XIX դար]]ի վերջին և [[XX դար]]ի սկզբին Ալեքսանդրապոլի մէջ գործել են առևտրական, հոգևոր, ծխական, օրիորդաց դպրոցներ, քաղաքային ուսումնարաններ, իգական գիմնազիա։ Սակայն ժողկրթությունը բուռն վերելք է ապրել Հոկտեմբերյան հեղափոխությունէ հետօ։ [[1977]]/[[1978|78]] ուս. տարիներուն Գյումրին ուներ 68 նախադպրոցական հիմնարկ (7860 երեխա), 36 հանրակրթական ցերեկային (31684 սովորող), 7 երեկոյան ([[1870]] սովորող), 6 գիշերօթիկ (810 սովորող) դպրոց և մեկ ուսումնական կոմբինատ։ Կ՛աշխատէր շուրջ 2 000 ուսուցիչ (հիմնականում բարձրագույն կրթությամբ)։ Ուներ 14 պրոֆտեխնիկական ուսումնարան (5200 սովորող)։
 
[[Պատկեր:Gyumrii tiv 26 dproc 01.jpg|մինի|ձախից|250px|Թիվ 26 դպրոցը]]
Գյումրիի մէջ կը գտնուին Միքայել Նալբանդյանի անվան [[Գյումրիի մանկավարժական ինստիտուտ|մանկավարժական]] ինստիտուտը, Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի Գյումրու մասնաճյուղը, ստացիոնար և հեռակա բաժիններով (բացված է 1959 թվականին, շուրջ 3000 ուսանող), հաստոցագործիքա-շինական (676 սովորող), թեթև արդյունաբերության (554 սովորող), երկաթուղային տրանսպորտի (375 սովորող), շինարարական (560 սովորող), դաշտավարական (679 սովորող) տեխնիկումները, Մռավյանի անվան մանկավարժական (346 սովորող), Կարա-Մուրզայի անվան երաժշտական (400 սովորող), բժշկական (954 սովորող) ուսումնարանները, [[Սերգեյ Մերկուրով]]ի անվան նկարչական, [[Նիկողայոս Տիգրանյան]]ի, [[Կոմիտաս]]ի, [[Արմեն Տիգրանյան]]ի, Ա. Բրուտյանի, Շերամի անվ. № 6 երաժշտական (2300 սովորող ու 315 ուսուցիչ) դպրոցները։ Մինչև [[1988]] թվականին [[Սպիտակի երկրաշարժ]]ը կը գործէին Մռավյանի անվան [[Գյումրիի Վարդան Աճեմյանի անվան պետական դրամատիկական թատրոն|դրամատիկական]] և տիկնիկային թատրոններ, Հայհամերգ միավորման Լենինականի բաժանմունքն իր գեղարվեստական խմբերով, 5 մշակույթի պալատ (Ե. Սեյանի անվան երկաթուղայինների, տեքստիլագործների, շինարարների, գուլպայի «Արշալույս» արտադրական միավորման և երիտասարդության), 12 ակումբ և տուն (սպայի տուն, ուսուցչի տուն, արվեստի աշխատողների տուն և այլն), պիոներների պալատ, ավելի քան 30 մասսայական գրադարան (անոնցմէ 17-ը միավորված է կենտրոնական միասնական գրադարանային համակարգի մէջ, որի կեդրոնը Ավետիք Իսահակյանի անվան մարզային գրադարանն է), 9 մասսայական և 8 մանկական (ընդամենը 1 320 000 գրքային ֆոնդ, 1978-ի հունվար), 16 կինոթատրոն, երկրագիտական թանգարան, տուն-թանգարաններ ([[Ավետիք Իսահակյան]]ի, [[Բագրատ Ղարիբջանյան]]ի և այլն), որոնց այցելուներուն թիւը տարեկան կը կազմէ մոտ 100 000։
 
Գյումրին ունի Հայաստանի սովետական գրողների ([[ՀՄԳ]]) միության բաժանմունք (կը գործէ [[1928]] թ.-էն)։ Տարբեր ժամանակներ անոր կազմին մէջ եղած էն [[Գուրգեն Մահարի]]ն, [[Մկրտիչ Արմեն]]ը, [[Գեղամ Սարյան]]ը, [[Հովհաննես Շիրազ]]ը, Տ. Սիրասը, Աղավնին, [[Ալեքսանդր Արաքսմանյան]]ը, [[Մկրտիչ Կորյուն]]ը և ուրիշներ։ [[1980]] թվականին դրությամբ բաժանմունքին մէջ ընդգրկված են ՍՍՀՄ գրողների միության 7 անդամ և 30-ից ավելի երիտասարդ ստեղծագործողներ։
 
Գյումրիի մէջ կը գտնուին [[ԽՍՀՄ]] [[ԳԱ]] գեոֆիզիկայի ու ինժեներական սեյսմոլոգիայի [[ԳՀԻ]] կոնստրուկտորական բյուրոներ, «Հայպետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցը։ [[1980]] թվականին դրությամբ Գյումրին ունեցած է խաղողագործության, գինեգործության ու պտղաբուծության ինստիտուտի հատուկ բաժանմունք։
 
Կը գործէն 30 նախադպրոցական հիմնարկ, 57 հանրակրթական, 9 երաժշտական և արվեստի, 31 մարզային դպրոցներ, 7 պետական և 1 ոչ պետական միջին մասնագիտական հաստատություններ, Միքայել Նալբանդյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտը, [[ԵՊՃՀ]]-ի և [[ԵՊՏՀ]]-ի մասնաճյուղերը, ոչ պետական 2 բուհ, 15 գրադարան, 6 հյուրանոց, 15 ամբուլատոր-պոլիկըլլայկական հիմնարկներ, 11 հիվանդանոց, քաղաքային մարզադաշտ, ծածկած լողավազան և ՀՀ հյուսիսային տարածաշրջանի սեյսմիկ պաշտպանության կենտրոնը, [[ՀՀ]] [[ԳԱԱ]] Երկրաֆիզիկական և ճարտարագիտական սեյսմաբանության [[ԳՀԻ]]-ն, Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական և Ալիխանյանի անվան տիկնիկային թատրոնները, հայրենագիտական թանգարանը, [[Ավետիք Իսահակյան]]ի ([[1963]]), [[Մինաս Ավետիսյան]]ի ([[1982]]), [[Սերգեյ Մերկուրով]]ի ([[1984]]), «Կումայրի» պատմամշակութային արգելոցը ([[1985]]), Երանուհի և [[Մարիամ Ասլամագյան քույրեր]]ի ([[1987]]), [[Հովհաննես Շիրազ]]ի ([[2003]]) թանգարանները, [[Մհեր Մկրտչյան]]ի ([[2006]]) տուն-թանգարանը և այլն, 4 հեռուստա և ռադիոընկերություններ, մարզային նշանակության մշակութա-լուսավորչական կեդրոններ։
 
=== ԶԼՄ ===
Գյումրիի մէջ լույս տեսած հետևյալ պարբերականները՝
* «Էմինյան ազգագրական ժողովածու» ([[1901]] - [[1913]]),
* «Ախուրյան» ([[1907]] - [[1915]]),
* «Արագած» ([[1912]]),
* «Գավառի ձայն» ([[1913]]),
* «Նոր կյանք» ([[1917]] թվականին հուլիս),
* «Գյուղացիական միություն» ([[1919]]),
* «Ալեքսանդրապոլի լրաբեր» ([[1919]]),
* «Բանվորի խոսքը» ([[1921]]),
* «Կարմիր Շիրակ» ([[1921]] - [[1922]]),
* «Շիրակի ռանչպար» ([[1922]] - [[1923]]),
* «Բանվոր» ([[1923]]-անհայտ),
* «Սուլիչ» ([[1931]]),
* «Երկաթուղային» ([[1931]] - [[1935]]),
* «Ստալինյան ուղեգիր» ([[1935]] - [[1946]]),
* «Հարվածային տեքստիլշչիկ» ([[1930]] - [[1931]]),
* «Մանածագործ» ([[1931]] - [[1959]]),
* «Տեքստիլագործ» ([[1959]]-անհայտ)
* և այլ պարբերականներ։
 
== Գյումրին հումորի քաղաք ==
Գյումրու քաղաքային կենցաղի մէջ մշտապես տեղ գտած էն զվարճախոսությունները։ Գյումրին իր ուրույն ավանդույթներով, կենցաղով և հոգեբանությամբ՝ նաև բարբառով, հայրենասիրությամբ, կատակասիրությամբ, սրամտությամբ, հումորով, անլեգալ դարձվածքներով և ինչու չէ հայհոյանքով, ստեղծել է յուրատեսակ մի միջավայր, որը ծնունդ և սնունդ տված է զվարճախոսություններուն։
 
Գյումրու բանարվեստը տված է տեղական և համահայկական նշանակության մի շարք զվարճախոսներ, որոնց մասին կան բազմաթիվ գրառված նյութերը։ Ամենանշանավոր գյումրեցի զվարճախոսը [[Պոլոզ Մուկուչ]]ն է (Մկրտիչ Ղազարի Մելքոնյան), այլ նշանավոր երգիծախոսներեն էին Ծիտրո Ալեքը, Նալն Կարոն, Սաբի Կարոն, Ջղեր Խաչիկը, Կուժիկը և այլք<ref>http://www.gyumri.am/gyumris/feature</ref>։
 
[[1989]] թվականին լույս տեսած էն Հրաչյա Իկիլիկյանի «Գյումրին, Պոլոզ Մուկուչը և երգիծական մանրապատումներ» գիրքը, իսկ [[2013]] թվականին Գագիկ Վարդանյանի «Հումորի հայրաքաղաք՝ Գյումրի» գիրքը, որտեղ տեղ գտած էն տարբեր ժամանակներ Գյումրիի մէջ ապրած հայտնի ու անհայտ սրախոս մարդկանց կատակների ընտրանին։
 
== Գյումրիի հայտնի մարդիկ ==
=== Խորհրդային Միության Հերոսները ===
* [[Աշոտ Ամատունի]]
 
=== Սպորտ ===
* [[Արթուր Պետրոսյան]]
* [[Յուրի Վարդանյան]]
* [[Ռոբերտ Էմմիյան]]
* [[Լևոն Ջուլֆալակյան]]
* [[Տիգրան Մարտիրոսյան]]
* [[Նազիկ Ավդալյան]]
* [[Արա Խաչատրյան]]
* [[Գևորգ Դավթյան]]
* [[Նշան Մունչյան]]
* [[Արթուր Հովհաննիսյան]]
* [[Լևոն Իշտոյան]]
* [[Ալյոշա Աբրահամյան]]
* [[Ֆուրման Աբրահամյան]]
* [[Վարդան Միլիտոսյան]]
 
=== Գրականություն ===
* [[Ավետիք Իսահակյան]]
* [[Հովհաննես Շիրազ]]
* [[Հովհաննես Գրիգորյան]]
 
=== Թատրոն, Կինո ===
* [[Մհեր Մկրտչյան]]
* [[Արտավազդ Փելեշյան]]
* [[Ալբերտ Մկրտչյան]]
* [[Գուժ Մանուկյան]]
* [[Հովհաննես Հովհաննիսյան]]
* [[Լուդվիկ Հարությունյան]]
* [[Անի Պետրոսյան]]
* [[Արտաշես Գյոդակյան]]
* [[Հենրիկ Ալավերդյան]]
* [[Արզո Արզումանյան]]
* [[Ալբերտ Յավուրյան]]
* [[Հրաչյա Մեքինյան]]
 
=== Գեղանկարչություն, Քանդակ ===
* [[Հրաչյա Ռուխկյան]]
* [[Աշոտ Մելքոնյան]]
* [[Էդուարդ Արծրունյան]]
* [[Աշոտ Հովհաննիսյան]]
* [[Սերգեյ Մերկուրով]]
* [[Զավեն Կոշտոյան]]
* [[Ալբերտ Վարդանյան]]
* [[Վահան Թոփչյան]]
 
=== Երգ երաժշտություն ===
* [[Շերամ]]
* [[Լևոն Մադոյան]]
* [[Տիգրան Համասյան]]
* [[Գեորգի Գյուրջիև]]
* [[Արմեն Տիգրանյան]]
* [[Նիկողայոս Տիգրանյան]]
* [[Ազատ Շիշյան]]
 
=== Հումորիստներ ===
* [[Պոլոզ Մուկուչ]]
* [[Ծիտրո Ալեք]]
* [[Ջղեր Խաչիկ]]
 
== Գյումրիի պատվավոր քաղաքացիները ==
Գյումրիի մէջ սահմանված է պատվավոր քաղաքացու կարգավիճակ, պատվավոր քաղաքացիներ գրանցվածէն ակադեմիկոս [[Վիկտոր Համբարձումյան]]ը, նկարիչ [[Մարտիրոս Սարյան]]ը, կոմպոզիտոր [[Արամ Խաչատրյան]]ը, ՍՍՀՄ մարշալ [[Հովհաննես Բաղրամյան]]ը, բանաստեղծ [[Ավետիք Իսահակյան]]ը։
 
Ամբողջական ցուցակն հետևյալն է.<ref name="պատվավոր_քաղաքացիներ">{{cite web|url=http://gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/honorary-citizens-of-gyumri |title=Գյումրու պատվավոր քաղաքացիները |date= |accessdate=2013 Հուլիսի 14}}</ref>
{| class="wikitable sortable"
|-
!Թիվ !! Անձ !! Մասնագիտություն
|-
| 1964 || [[Մարտիրոս Սարյան]] || նկարիչ
|-
| 1964 || [[Վիկտոր Համբարձումյան]] || ակադեմիկոս
|-
| 1964 || [[Արամ Խաչատրյան]] || կոմպոզիտոր
|-
| 1965|| [[Վալենտինա Տերեշկովա]] || տիեզերագնաց
|-
| 1965|| [[Անդրիան Նիկոլաև]] || տիեզերագնաց
|-
| 1966 || [[Տիգրան Պետրոսյան]] || շախմատիստ
|-
| 1968 || [[Հովհաննես Բաղրամյան]] || մարշալ
|-
| 1968 || [[Արտյոմ Միկոյան]] || ավիակոնստրուկտոր
|-
| 1999 || [[Շահեն Խաչատրյան]] || Հայաստանի ազգային պատկերասրահի տնօրեն
|-
| 2000 || Հովհաննես Օյունջյան || բարերար
|-
| 2000 || Սիմոն Եզնիկ Բալյան || բարերար
|-
| 2000 || Ջոն Հանթսման || բարերար
|-
| 2001 || [[Շառլ Ազնավուր]] || բարերար, երգիչ և բանաստեղծ
|-
| 2001 || Ռոբեր Պողոսյան || բարերար
|-
| 2001 || Ժան Պողոսյան || բարերար
|-
| 2001 || Ալբեր Պողոսյան || բարերար
|-
| 2001 || [[Նիկոլայ Ռիժկով]] || ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի նախագահ
|-
| 2002 || [[Ռոբերտ Քոչարյան]] || ՀՀ երկրորդ նախագահ
|-
| 2002 || Դին Հերշ || «Միջազգային Վորլդ Վիժն» կազմակերպության նախագահ
|-
| 2002 || Սարգիս Հակոբյան || բարերար
|-
| 2002 || Գոհար Խաչատրյան || բարերար
|-
| 2002 || Մուրադ Մուրադյան || պետական գործիչ
|-
| 2002 || Դոնարա Հարությունյան Ասքանազի || պետական գործիչ
|-
| 2003 || Բորիս Շչերբինա || ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ
|-
| 2003 || [[Ժան-Նոէլ Գերինի]] || Ֆրանսիայի Բուշ-Դյու-Ռոն նահանգի նահանգապետ
|-
| 2003 || [[Ալբերտ Մկրտչյան]] || ռեժիսոր
|-
| 2003 || [[Վիկտոր Կազանցև]] || ՌԴ հերոս, բանակի գեներալ
|-
| 2004 || Վահագն Հովնանյան || բարերար
|-
| 2005 || [[Ալեքսանդր Հարությունյան]] || կոմպոզիտոր
|-
| 2005 || [[Էդվարդ Միրզոյան]] || կոմպոզիտոր
|-
| 2005 || Վլադիմիր Ռեսին || քաղաքական գործիչ
|-
| 2006 || Գորիկ Հակոբյան || գեներալ-լեյտենանտ
|-
| 2006 || [[Սերժ Սարգսյան]] || ՀՀ պաշտպանության նախարար
|-
| 2008 || [[Ֆրիդրիխ Սողոյան]] || վաստակավոր քանդակագործ
|-
| 2008 || [[Յուրի Վարդանյան]] || Օլիմպիական խաղերի չեմպիոն
|-
| 2009 || Ջեննեթ Սաջոնյան (քույր Արուսյակ) || Տիրամայր Հայաստան կուսաստանի մեծավորուհի
|-
| 2009 || Անտոնինո Մոնտալտո || ՀՀ-ում Իտալիայի պատվավոր հյուպատոսը Գյումրիում
|-
| 2009 || Արթուր Բաղդասարյան || ՀՀ Ազգային անվտանգության խորհրդի քարտուղար
|-
| 2009 || Արարատ Գոմցյան || ՌԴ հարավային դաշնային տարածաշրջանում ՀՀ գլխավոր հյուպատոս
|-
| 2009 || Տաճատ Սարգսյան || ՀԿԿ նախագահ
|-
| 2010 || [[Նիկոլայ Հովհաննիսյան]] || գիտության վաստակավոր գործիչ
|-
| 2012 || [[Ավետիք Սահակյան]] || բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր
|-
| 2012 || [[Հասմիկ Պապյան]] || ՀՀ ժողովրդական արտիստ, երգչուհի
|-
| 2012 || [[Հասմիկ Կիրակոսյան]] || ՀՀ մշակույթի վաստակավոր գործիչ
|-
| 2012 || [[Ռոբերտ Էմմիյան]] || ԽՍՀՄ սպորտի վաստակավոր վարպետ
|}
 
== Քույր-քաղաքներ ==
 
{| cellpadding="10" width=100%
|- valign="top"
|
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} [[Ալեքսանդրիա (Վիրջինիա)|Ալեքսանդրիա]], [[ԱՄՆ]]
* {{դրոշ|Եգիպտոս}} [[Ալեքսանդրիա]], [[Եգիպտոս]]
* {{դրոշ|Հունաստան}} [[Սալոնիկ]], [[Հունաստան]]
* {{դրոշ|Բուլղարիա}} [[Պլովդիվ]], [[Բուլղարիա]]
* {{դրոշ|Բրազիլիա}} [[Օզասկու]], [[Բրազիլիա]]
* {{դրոշ|Էստոնիա}} [[Տարտու]], [[Էստոնիա]]
* {{դրոշ|Ֆրանսիա}} [[Կրեթեյ (Ֆրանսիա)|Կրեթեյ]], [[Ֆրանսիա]]
* {{դրոշ|Հյուսիսային Օսիա}} [[Մոզդոկ]], [[Ռուսաստան]]
* {{դրոշ|Իտալիա}} [[Նարդո]], [[Իտալիա]]<ref>[http://www.gyumricity.am/index.php/hy/gyumri/sister-cities- Գյումրու քաղաքապետարանի պաշտոնական կայք, Քույր քաղաքներ]</ref>
* {{դրոշ|Վրաստան}} [[Քութայիս]], [[Վրաստան]]
* {{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Ուլյանովսկ]], [[Ռուսաստան]]
* {{դրոշ|Էստոնիա}} [[Տարտու]], [[Էստոնիա]]
* {{դրոշ|Ռումինիա}} [[Պիտեշտ]], [[Ռումինիա]]
* {{դրոշ|Չինաստան}} [[Սիան]], [[Չինաստան]]
* {{դրոշ|Լեհաստան}} [[Բելաստոկ]], [[Լեհաստան]]
* {{դրոշ|Մոլդովա}} [[Չադիր-Լունգա]], [[Մոլդովա]] 2014
|}
 
== Պատկերասրահ ==
<gallery perrow=5 caption=>
<centre><gallery>
Պատկեր:Gyumri Saint Vardan and the city hall.jpg|Վարդանանց հրապարակ
Պատկեր:100 5061.jpg| Բնակելի շենք
Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre1926.jpg|Հին քաղաքը
Պատկեր:Surb Amenaprkitch pre88.jpeg|Ամենափրկիչ եկեղեցին
Պատկեր:Фонтаны города Гюмри.jpg|Կենտրոնական հրապարակի շատրվանները
Պատկեր:Gorku Aygi 010.jpg|Թիակով աղջկա արձան Կենտրոնական զբոսայգում
Պատկեր:Գյումրու_Գորկայի_այգի_042.jpg|Հունական ոճի կամարներ Կենտրոնական զբոսայգում
Պատկեր:Գյումրու Գորկայի այգի 048.JPG|[[Ալեքսանդրապոլ]]ի աղբյուրը
Պատկեր:Չլդրենց Աղբյուրը Գյումրիում 06.JPG|Չադրենց աղբյուրը
Պատկեր:Պոլոզ Մուկուչի արձանը Գյումրիում 02, Cropped.JPG|[[Պոլոզ Մուկուչ]]ի արձանը
Պատկեր:Գյումրվա ծառուղի թատերական հրապարակին կից.jpg|Թատերական հրապարակին կից ծառուղի
Պատկեր:Բնակելի տուն Կումայրի արգելոցում 072.jpg|Ձիթողցոնց շենքի շարունակությունը
Պատկեր:Գյումրու Օրիորդաց գիմնազիան 01.JPG|Օրիորդաց վարժարանը
Պատկեր:Գեղամովների տունը Գյումրիում 01.JPG|Գեղամովների տունը
Պատկեր:Gyumies View from the bridge 05.JPG|Տեսարան Գետառի վրայի կամուրջից
 
</gallery>
{{Համայնապատկեր|Gyumri Liberty Square.jpg|1200px|Գյումրու Ազատության հրապարակի համայնապատկերը}}
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}
 
[[Կատեգորիա:Հայաստանի քաղաքներ (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Արևմտահայերեն հոդվածներ]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Գիւմրի» էջէն