«Երկաթէ Դար» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Երկաթէ դարը կը համընկնի վաղ դասակարգային յարաբերութիւններու ծագման։ Կը յաջորդէ պրոնզէ դարուն։ «Երկաթէ դար» եզրը գիտութեան մէջ մտցուցած է դանիացի հնագէտ Կ․ Յու․ Թոմսէնը 19-րդ դարու կիսուն։ Տարբեր ժամանակներու մէջ երկաթի արտադրութեան նախնական շրջան ունեցած են բոլոր ժողովուրդները, սակայն «Երկաթէ դար» եզրը սովորաբար կը վերաբերիէ միայն նէոլիթ եւ պրոնզէ դարուն մէջ առաջացած քաղաքակիրթ ստրկատիրական պետութիւններու ([[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]], [[Յունաստան]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]], [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]] եւ այլն) տարածքէն դուրս բնակուող նախնադարեան ցեղերուն։ Քանի որ երկաթը այժմ ալ շատ օգտագործուող մետաղ է, հնագիտութեան մէջ ընդունուած է նաեւ վաղ Ե․ դ․ արտայայտութիւնը։ Երկաթէ դարը նախնադարեան հասարակութեան կեանքի նախորդ փուլերու՝ քարէ դարու եւ պրոնզէ դարու համեմատ, խիստ կարճ տեւած է. հիմնական ժամանակագրական սահմանները մ․ թ․ ա․ 9-7-րդ դարերն են, երբ [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] եւ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] նախնադարեան շատ ցեղեր արդէն ունեցած են երկաթի սեփական արտադրութիւն, եւ հիմք դրուած է դասակարգային հասարակութեան ու պետութեան։▼

Որոշ գիտնականներ երկաթէ դարու վերջը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ կը համարեն մ․թ․ա․ 1-ին առաջին դարը, երբ երեւան եկած են հռոմէական գրաւոր յուշարձանները, որոնք տեղեկութիւններ կը հաղորդեն արեւմտաեւրոպական ցեղերու մասին։ Առաջին երկաթէ առարկաներու հումք է ծառայել երկնաքարային երկաթը, որմէ պատրաստուած զարդարանքներ գտնուած են մ․թ․ա․ 3-րդ հազարամեակի եգիպտական դամբարաններուն մէջ։ Ըստ առաւել հաւանական ենթադրութիւններէն մէկուն՝ հանքային երկաթը առաջին անգամ օգտագործուած է [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհի]] մէջ (Անտիտաւրոս) մ․թ․ա․ 15-րդ դարուն։ Մ․թ․ա․ 11-րդ դարէն [[Փոքր Ասիա (արեւմտահայերէն)|Փոքր Ասիոյ]], [[Հարաւային Կովկաս|Հարաւային Կովկասի]], [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստանի]] եւ այլուր լայնօրէն կը տարածուին երկաթէ գործիքներն ու զէնքերը Հարաւային Եւրոպայի, Արեւելեան Եւրոպայի, [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետքի]] մէջ երկաթի արտադրութեամբ զբաղուած են մ․թ.ա․ 8-7-րդ դարերուն, [[Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ|Ամերիկայի]], [[Աւստրալիա|Աւստրալիոյ]] եւ [[Խաղաղ ովկիանոս|Խաղաղ ովկիանոսի]] շատ կղզիներու մէջ՝ միայն 16-17-րդ դարերուն, եւրոպացիներու միջոցով։▼

Հայաստանի մէջ երկաթի արտադրութեան թուագրման համար բացառիկ նշանակութիւն ունին Թեյշեբաինիի մէջ (Կարմիր բլուր) գտնուած դարբնոցային արհեստանոցը եւ Լճաշէնի մէջ պեղուած ձուլարանը (մ․թ․ա․ 13-12-րդ դարեր)։ Հայկական լեռնաշխարհին մէջ երկաթի մշակոյթը առաւելապէս զարգացած է ուրարտական ժամանակաշրջանումին․ գտնուած են բազմաթիւ երկաթէ առարկաներ (գութանի խոփեր, բրիչի ծայրակալներ, մանգաղներ, մուրճեր, կացիններ, դռներու փականքներու օղակներ, նիզակներու ու նետերու ծայրապանակներ, երկաթէ սուրեր, թերթաւոր զրահներ եւ այլ)։ Երկաթի մշակոյթի զարգացման համար Ուրարտուն ապահովուած էր տեղական հումքով, հարուստ էին [[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշի]], [[Պիթլիս|Պիթլիսի]], [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վանի]], [[Ուրմիոյ Լիճ|Ուրմիոյ լիճի]] շրջակայքի, [[Աղձնիք (արեւմտահայերէն)|Աղձնիքի]], [[Բարձր Հայք (արեւմտահայերէն)|Բարձր Հայքի]] եւ այլ վայրերու հանքերը։ 19-րդ դարու վերջին Կարմիր վանքի, Թազաքէնդի, Ռեդկին–լագէրի, Լոռիի մէջ եւ այլուր յայտնաբերուած են մ․թ․ա․ Ա. հազարամեակի սկիզբի երկաթէ նիզակներ, դանակներ, սուրեր, որոնց վաղ շրջանի նմուշները ունին պրոնզէ բռնակներ։ Մեծամօրի մէջ, մ․թ․ա․ Ա. հազարամեակի սկիզբին վերաբերող շերտերէն գտնուած են հեմատիտէ թիթեղիկներ եւ խարամի կտորներ, որոնց որոշ հատուածներուն մէջ կան հեմատիտէ բիւրեղիկներու խումբեր։ Կ՛ենթադրուի, որ երկաթահումքը բերուած է Հրազդանի եւ Մարմարիկի երկաթահանքերէն։ Խրտանոցի, Աստղի բլուրի, Գոլովինոյի, Լենինականի, Կուրթանի, Ջարխեջի, Նոյեմբերեանի, Շամշադինի ու շատ այլ վայրերու հին դամբարաններուն մէջ գտնուած են մ․թ․ա․ 8-7-րդ դարերու մեծ քանակութեամբ երկաթէ առարկաներ։▼

Երկաթէ գործիքները բնութեան դէմ պայքարելու, արտադրողական ուժերու եւ արտադրական յարաբերութիւններու զարգացման լայն հնարաւորութիւններ ընձեռեցին։ Երկաթը մեծ դեր ունեցաւ նաեւ ռազմական գործին մէջ, քարէ եւ պրոնզէ զէնքերը հետզհետէ դուրս եկան ասպարէզէն։ Աշխատանքի արտադրողականութեան բարձրացման շնորհիւ աւելցաւ մթերքներու արտադրութիւնը, որ իր հերթին նախադրեալներ ստեղծեց մարդու կողմէ մարդու շահագործման համար։ Աստիճանաբար վերացան ցեղային միութիւնները, ուժեղացաւ դասակարգային շերտաւորումը, արտադրութեան միջոցները դարձան մասնաւոր սեփականութիւն, անջատուեցաւ ցեղային աւագանին, միջցեղային կռիւները անխուսափելի դարձան։▼