«Զարգացած Միջնադարու Հայկական Դպրոց» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

[[Բագրատունիներու տիրապետութիւն|Բագրատունիներու տիրապետութեան]] ժամանակաշրջանին`ժամանակաշրջանին՝ ու վերջերէն մինչեւ [[11-րդ դարու կէս]]երը, ինչպէս եւ հետագայ դարերուն կրթութիւնը աշխուժութիւն ապրեցաւ։ Հայաստանի մէջ կը կազմակերպուէին երկու կարգի ուսումնական կեդրոններ`կեդրոններ՝ նախկին`նախկին՝ աւանդաբար եկող պարզունակ ''տարրական'' եւ ''բարձր տիպի'' դպրոցներ։

Այդ շրջանին բարձր տիպի դպրոցները նորութիւն էին հայկական կեանքին մէջ։ Տարրական դպրոցները երկու կարգի էին`էին՝ ''հասարակական'' եւ ''մասնաւոր'': Հասարակական էին այն դպրոցները, որոնք կը պահպանուէին եկեղեցւոյ եւ պետութեան միջոցներով։ Այդպիսի դպրոցներ կային բազմաթիւ բնակավայրերուն մէջ, ինչպէս`ինչպէս՝ [[Անի (արեւմտահայերէն)|Անիի]], [[Կարս (արեւմտահայերէն)|Կարսի]] եւ այլ շրջաններու մէջ։ Աշակերտները կը ստանային տարրական գիտելիքներ [[թուաբանութիւն]]էն, կը սորուէին գրել-կարդալ, [[երգեցողութիւն]]: Մասնաւոր դպրոցներուն մէջ կ՝ ուսուցանէին եկեղեցական պարզունակ գիտելիքներ [[պատարագ (արեւմտահայերէն)|պատարագի]], ժամասացութեան մասին։ Աշակերտը, դպրոցը աւարտելով, կարող էր կարդալ [[Աստուածաշունչ]]ը, երգել [[շարական (արեւմտահայերէն)|շարականներ]]: Այս կարգի դպրոցները կը կազմակերպուէին հոգեւորականներու կողմէն։ Տարրական երկու կարգի դպրոցներուն մէջ ուսումը կը տեւէր երեք-չորս տարի, կը սորուէին 12-13 տարեկան հասակի երեխաները<ref>{{Գիրք

}}</ref>։ Բարձրագոյն դպրոցները կամ ուսումնական հաստատութիւնները`հաստատութիւնները՝ [[վարդապետարան]]ները, [[հայ դպրութիւն|հայ դպրութեան]] նշանաւոր կեդրոններ էին։ Ուսումնասիրուող ժամանակաշրջանի [[վանք (արեւմտահայերէն)|վանքերը]] երկու բնոյթի գործառնութիւն կ՝ իրականացնէին։ Անոնց մէկ մասը կ՝ ըզբաղէր զուտ կրօնական գործառնութեամբ`գործառնութեամբ՝ [[քարոզ (արեւմտահայերէն)|քարոզով]], բարեգործութեամբ, հիւանդներու, ծերերու խնամքով եւ այլն, իսկ միւս մասի համար հիմնական տեղ կը գրաւէր գիտակրթական գործունէութիւնը։ Այդպիսի վանքերուն մէջ կային վարդապետարաններ, որոնք բարձրագոյն դպրոցներ էին`էին՝ ուսուցման որոշակի մշակուած ծրագրերով։ Վարդապետարանները գիտակրթական կեդրոններ էին, որ աւարտելով`աւարտելով՝ սաները կ՝ ըստանային վարդապետական աստիճան, իսկ այդ կը համարուէր գրագիտութեան, գիտնականութեան բարձր տիտղոս։ Սովորական վարդապետներէն զատ այդ տիտղոսը կ՝ ըստանային նաեւ եպիսկոպոսները։ Ուսումնական այդ կեդրոնները կը գլխաւորէին ժամանակի նշանաւոր գիտնականները։ Անոնց կ՝ անուանէին ''վարդապետներ'', ''րաբունապետեր'', ''ուսուչապետեր'', ''դպրապետեր'': Վարդապետարաններ կային Անիի, [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]], Կարսի, [[Կամրջաձոր (արեւմտահայերէն)|Կամրջաձորի]], [[Սանահին (արեւմտահայերէն)|Սանահինի]], [[Հաղպատ (արեւմտահայերէն)|Հաղպատի]], [[Երզնկա (արեւմտահայերէն)|Երզնկայի]], [[Նարեկ (արեւմտահայերէն)|Նարեկի]], [[Սկեւռա]]յի, [[Սիս (արեւմտահայերէն)|Սիսի]] եւ շրջաններու մէջ։

Անիի վարդապետարանը [[Յովհաննէս Իմաստասեր]]ի շնորհիւ ծաղկում ապրեցաւ [[12-րդ դար]]ուն: Ան համակարգեց վարդապետարանի ուսումնական ծրագրերը, կազմեց հանձնարարելի գիրքերու ցանկը, որ յայտնի է «Սարկաւագեան մատենացանկ» անունով։ Անոր հին ու նոր կտակարաններէն եւ առհասարակ աստուածաբանութիւնէն զատ ընդգրկուած էին [[փիլիսոփայութիւն]], [[ճարտասանութիւն]], [[քերականութիւն|քերականութեան]] վերաբերեալ աշխատութիւններ։ Քերականութիւնը ան կը համարուէր գիտութեան բանալին։ Յովհաննէս Իմաստասերը անձամբ կը դասաւանէր տոմարագիտութիւն, որ վարդապետարանի ուսումնական ծրագիրներու մէկ մասը կը կազմէր։ Ան կազմած է վարդապետարանի սաներու համար թուաբանութեան ձեռագիր դասագիրք`դասագիրք՝ «Յաղագս անկիւնաւոր թուոց» խորագրով։ Յովհաննէս Իմաստասերը գիտաուսումնական ծրագրերու հիմքին մէջ դրաւ փորձաքննական մեթոդը։

Վարդապետարանները ուսումնականին հետ դարձած էին գրական-գիտական կեանքի հիմնական կեդրոններ։ Անոնցմէ կը կատարուէին թարգմանութիւններ, մեկնութիւններ, կը գրեն կամ կ՝ արտագրեն ձեռագիրներ, մեծապէս կը խդանեն ստեղծագործական աշխատանքները։ Այդ առումով աչք մտած է [[Վասպուրական (արեւմտահայերէն)|Վասպուրականի]] [[Ռշտունեաց գաւառ]]ի [[Նարեկավանք (արեւմտահայերէն)|Նարեկավանքի]] գիտաուսումնական կեդրոնը, որ գործած է [[10-րդ դար]]ու երկրորդ կիսուն<ref group="Ն">Նարեկա վանքի գիտական դպրոցի մասին մեզ հասած գրական ժառանգությունը համակողմանի ու հիմնավոր ուսումնասիրել է Հրաչյա Թամրազյանն իր մի շարք մենագրություններում և հոդվածներում</ref>: Նշանաւոր դէմքեր էին [[Անանիա Նարեկացի (արեւմտահայերէն)|Անանիա Նարեկացին]], [[Խոսրով Անձեւացի (արեւմտահայերէն)|Խոսրով Անձեւացին]] եւ [[Գրիգոր Նարեկացի (արեւմտահայերէն)|Գրիգոր Նարեկացին]]: Նարեկավանքի դպրոցի հիմնադիր Անանիա Նարեկացին [[մանկավարժ (արեւմտահայերէն)|մանկավարժ]], [[փիլիսոփայ]], [[աստուածաբան]], եկեղեցական յայտնի գործիչ էր։ Ան [[Անի (արեւմտահայերէն)|Անիի]] եւ [[Կիլիկիա (արեւմտահայերէն)|Կիլիկիոյ]] դպրոցներէն զատ մեծ ազդէցութիւն ձգած է ժամանակի մտաւոր կեանքի վրայ։ Նարեկացին, ինչպէս եւ իր գործակիցները ծանօթ էին նախորդ դարաշրջանի հայ գիտական մտքի, յունաբան դպրոցի ներկայացուցիչներու՝ [[Դաւիթ Անհաղթ (արեւմտահայերէն)|Դաւիթ Անհաղթի]] , [[Դաւիթ Քերականի]], [[Ստեփանոս Սիւնեցի (արեւմտահայերէն)|Ստեփանոս Սիւնեցիի]] եւ [[Անանիա Շիրակացի (արեւմտահայերէն)|Անանիա Շիրակացիի]] գործերուն։ Օգտագործած են նաեւ անտիկ հեղինակներու`հեղինակներու՝ [[Պլատոն (արեւմտահայերէն)|Պլատոնի]], [[Արիստոտել (արեւմտահայերէն)|Արիստոտելի]] եւ ուրիշներու աշխատութիւնները։ Նարեկեան դպրոցի ձեւաւորման ու զարգացման մէջ մեծ ազդեցութիւն ձգած են հատկապէս [[Դիոնիսիոս Արեոպագացի (արեւմտահայերէրն)|Դիոնիսիոս Արեոպագացին]] վերագրուող երկերը<ref>{{Գիրք

Հրաչեայ Թամրազեանը շարք մը վկայութիւններու հիման վրայ եկած է այն հետեւութեան, որ Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» ստեղծման գաղափարը կ՝ առնչուի Անանիա Նարեկացիի անուան հետ։ Վերջինս ստեղծագործած է մինչեւ 10-րդ դարու 90-ական թուականները, իսկ աշակերտը`աշակերտը՝ Գրիգոր Նարեկացին`Նարեկացին՝ մինչեւ [[1003]] թուականը։ Կը նշանակէ, որ ուսուցիչն ու աշակերտը շուրջ մէկուկես տասնամեակ համատեղ ստեղծագործական կեանք ունեցած են։ Այդ համագործակցութեան եւ Նարեկեան դպրոցի շնորհիւ ալ Գրիգոր Նարեկացին լուրջ ձեռքբերումներ ունեցաւ<ref>{{Գիրք

[[Գիտութիւն]]ը եւ ուսուցումը կը համատեղուէր նաեւ Հայաստանի միւս վարդապետարաններուն մէջ, ուր կ՝ ըստեղծագործէին նոյնպէս ժամանակի անուանի դէմքերը։ Այդ վարդապետարաններու եւ անոնց ուսուցչապետերու գործունէութեան մասին շատ քիչ տեղեկութիւններ պահպանուած են։ Նշանաւոր եղած է [[Սանահինի մտաւոր կեդրոն]]ը, որ գոյատեւած է դարեր շարունակ։ Ժամանակակիցները գիտակրթական այդ օճախը կը բնուդագրեն որպէս բարձր աստիճանի հասած «մեծահռչակ» հաստատութիւն։ Դասընթացները անցած են «Մագիստրոսի ճեմարան», կոչուած քարէ նստարաններ ունեցող կամարակապ գեղեցի շէնքին մէչ։ Այդտեղ դասախօսութիւններ կարդացած է [[Գրիգոր Մագիստրոս (արեւմտահայերէն)|Գրիգոր Մագիստրոսը]], որուն համար ալ դահլիճը եւ շէնքը կոչուած է անոր անունով։ Սանահինի կրթական այդ կեդրոնը կը հիվանաւորէր [[Աշոտ III թագաւոր]]ը եւ կինը`կինը՝ [[Խոսրովանուշ (արեւմտահայերէն)|Խոսրովանուշը]], ուր թաղուած էին իրենց հարազատ [[Կիւրիկեաններ]]ը: Սանահինի մէջ դասաւանդուած են [[աստուածաբանութիւն]], հոգեւորական արուեստ, [[քերականութիւն]], [[տոմարագիտութիւն]],[[երաժշտութիւն]] եւ այլ առարկաներ։ Սանահինի եւ ի մէջհոգեւորականներու հետ սաներու թիւը կը հասնէր 500-ի<ref>{{Գիրք

Դաւիթ Քոբայրեցին անուանի ուսուցիչ էր, կը պատմէր [[«Պատճառաց գիրքով»]], ան մասնակցած է [[Զաքարիա (արեւմտահայերէն)|Զաքարիա]] սպասալարի [[Լոռի (արեւմտահայերէն)|Լոռի]] ([[1204]]) եւ Անի ([[1205]]) ժողովներուն։ Նշանաւոր եղած է [[Վարդան Հաղբատեցի]]ն, որ մեկնած է Կիլիկիա`Կիլիկիա՝ [[Ներսէս Շնորհալի]]ի մօտ, հմտացած ասորերէնի եւ յունարէնի մէջ։ Շնորհալիի մահէն ետք ան կը մեկնի Հաղբատ եւ հոն ալ կը գործէ<ref>{{Գիրք

[[Միջնադարեան Հայաստան]]ի բարձրագոեյն դպրոցներու մէջ նշանաւոր էր մասնաւորապէս [[Գլաձորի համալսարան (արեւմտահայերէն)|Գլաձորի համալսարանը]]: Այդ վարդապետութեան հիմնադիրն է [[Ներսէս Մշեցի]]ն: Ան [[Խոր Վիրապի (արեւմտահայերէն)|Խոր Վիրապի]] վարդապետութեան ուսուցչապետ [[Վարդան Արեւելցի]]ի սանն էր։ Իր նախնական կրթութիւնը ստացած է [[Մշոյ Առաքելոց վանք (արեւմտահայերէն)|Մշոյ Առաքելոց]] կամ Ս. Ղազարի վանքին մէջ, ապա [[1266]] թուականին մեկնած է Խոր Վիրապ`Վիրապ՝ գիտելիքները խորացնելու, ուր ստացած է վարդապետական աստիճան<ref>{{Գիրք

}}</ref>: [[1271]] թուականին Վարդան Արեւելցիի մահէն ետք Մշեցին կը փոխարինէ ուսուցչապետին, ապա դպրոցը կը տեղափոխէ [[Տարօնի Առաքելոց վանք]]ը, ուր կը գործէ շուրջ մէկ տասնամեակ։ Մինչեւ [[1281]] թուականը`թուականը՝ Ներսէս Մշեցիի վարդապետութիւնը Մշոյ Առաքելոց վանքին մէջ էր, իսկ յաջորդ տարին, հալածուելով քիւրտերէն, կ՝անցնի [[Վայոց Ձոր (արեւմտահայերէն)|Վայոց Ձոր]]<ref>{{Գիրք

[[Թամարա թագուհի (արեւմտահայերէն)|Թամարա թագուհիի]] օրով ([[1184]]–[[1212]]) [[հայ-վրացական զօրք]]ը Զաքարէ եւ [[Իվանէ Զաքարեան]]ներու գլխաւորութեամբ`գլխաւորութեամբ՝ [[12-րդ դար]]ու վերջը, [[սելճուք թուրքեր]]էն կ՝ ազատագրեն [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանի]] եւ Հայաստանի տարածքները։ [[Զաքարեան եղբայրներ]]ը ազատագրուած տարածքներէն կը հատկացնէին իրենց զօրահրամանատարներուն։ [[Լիպարիտ Օրբելեան]]ը կ՝ ըստանայ [[Սիւնիք]]ը, իսկ [[Վասակ Խաղբակեան]]ը կամ [[Պռոշեան]]ը` Վայոց ձորի մէկ մասը: Այս իշխանական տուները եւ տասներկու թեմերու հոգեւոր առաջնորդ, կաթողիկոսի կողմէն [[Սիւնեաց մետրոպոլիտ]] հաստատուած [[Ստեփանոս Օրբելեան]]ը կը հովանաւորուէին [[Գլաձորի համալսարան (արեւմտահայերէն)|Գլաձորի համալսարանը]]: Անոնք, վասալական կախման մէջ ըլլալով մոնղոլներէն, կարողացած էին որոշ ինքնավար իրաւունքներ ձեռք բերել: Օրբելեանը իր լիազօրութիւնները եւ եկեղեցւոյ կալուածքները վերականգնելու համար երեք անգամ մեկնած է մոնկոլ խաներու նստավայրը եւ վերադարձած դրական արդիւնքներով<ref>{{Գիրք

Մէկ վայրի մէջ, եթէ գիտաուսումնական գործընթացը կազմակերպելու կամ շարունակելու համար, օտար տիրապետութեան պայմաններուն տակ, աննպաստ կամ անհնարին իրավիճակ կ՝ըստեղծէր` լուսաւորութեան գործի նուիրեալները, այդ թիւին մէջ`մէջ՝ վարդապետարանները աւարտող, վարդապետի աստիճան ստացող սաները կը ձգէին, կը հեռանային լեռներով պատսպարուած համեմատաբար խաղաղ անկիւն մը եւ այնտեղ կը շարունակէին կամ կը սկսէին կրթական գործը։ [[Նիկողայոս Ադոնց (արեւմտահայերէն)|Նիկողայոս Ադոնցը]] կը նշէ Զաքարեաններու շրջանին մէջ հայ իշխանական տուներու գոյութեան մասին, սակայն ոչ միայն Զաքարեաններու օտարերկրեայ տիրապետութեան այլեւ յետագայ դարերուն մէջ ալ, թեկուզ եւ թուլացած, հայ իշխանական որոշ տուներ կը պահպանուէին երկրի տարբեր վայրերուն մէջ։ Անոնք, որպէս կանոն, կը հովանաւորէր գիտակրթական, առհասարակ մշակութային ձեռնարկումները։ Ուսումնակրթական այդ ջանքերու շնորհիւ է, որ սելճուքեան, ապա մոնկոլական տիրապետութեան դժուարին պայմաններուն մէջ ոչ միայն չխաթարուեցաւ, այլ աւելի մեծ թափ առաւ վարդապետական ուսուցումը։

[[1282]] թուականին [[Ներսէս Մշեցի]]ն իր դպրոցը կը հիմնէ Վայոց ձորի [[Աղբերէ վանք (արեւմտահայերէն)|Աղբերէ վանքին]] մէջ, որ հետագային կ՝ անուանուի Գլաձորի վանք, իսկ վարդապետութիւնը`վարդապետութիւնը՝ Գլաձորի համալսարան<ref>{{Գիրք

Համալսարանի ուսումնական ծրագիրը եղած է «յոթ ազատ արուեստներու» կամ յոթ իմաստասիրական առարկաներու իւրացումը, ինչպէս նաեւ որոշ այլ գիրքերու ուսումնասիրութիւնը։ [[Գլաձոր (արեւմտահայերէն)|Գլաձորի]] մէջ ու անոր աւանդները շարունակող եւ զարգացնող [[Տաթեւ]]ի ուսումնագիտական կեդրոնին մէջ կ՝ ուսուցանուէին միջնադարեան համալսարաններուն մէջ ընդունուած աշխարհիկ ու հոգեւոր կրթութեան նուիրուած առարկաներու ամբողջ համակարգ մը։ Բարձագոյն դպրոցներուն կամ վարդապետարաններուն մէջ հիմնական դասընթացը եղած է [[աստուածաբանութիւն]]ը, հին եւ նոր կտակարաններու անքննադատ իւրացումը։ Նոյնը եղած է նաեւ եւրոպական երկրներու միջնադարեան համալսարաններուն մէջ։ Հայաստանի մէջ ձեռագիրերու ստեղծման, արտագրութեան, անոնց հետ ուսուցանելու գործնական պահանջի թելադրանքով էական տեղ կը տրուէր բանասիրութեան։ «Յոթ ազատ արուեստները» կամ գիտութեան յոթ ճիւղերը կը բաժնուէին երկու մասի. եռեակ`եռեակ՝ [[քերականութիւն]], [[ճարտասանութիւն]] ու [[տրամաբանութիւն]] եւ քառեակ`քառեակ՝ [[թուբաբանութիւն]],[[երկրաչափութիւն]], [[աստղաբաշխութիւն]] ու [[երաժշտութիւն]]: Եռեակը կ՝ ընդգրկէր հասարակական գիտութիւններու ոլորտը, իսկ քառեակը`քառեակը՝ բնական կամ ճշգրիտ գիտութիւնները։

Համալսարանին մէջ այս առարկան կ՝ ուսուցանուէր հիմնականին մէջ [[Եսայի Նշեցի (արեւմտահայերէն)|Եսայի Նշեցիի]] [[«Վերլուծութիւն քերականութեան»]] աշխատութեամբ։ Հայագետ Գ. Յովսէփեանը համալսարանի րաբունապետի գործունէութիւնը երեք մասի կը բաժնուի`բաժնուի՝ դպրոցական, եկեղեցական եւ մատենագրական-գիտական։ Նշեցին աղբիւրները եւ գրականութիւնը օգտագործելու մեծ հմտութիւն ունէր։ Գ. Յովսէփեանը ծանրակշիռ աշխատութիւն կը համարուի Եզեկիելի մեկնութիւնը, որ ան գրած է [[1302]] թուականին՝ [[Ստեփանոս Օրբելեան]]ի պատուերով։ Նշեցիի այդ գործը նշանաւոր է առատ աղբյիւրներու օգտագործմամբ, որոնց մէջ հիմնականը եղած է [[Կիւրեղ Ալեքսանդրացի]]ն: Ան օգտուած է [[Որոգինես (արեւմտահայերէն)|Որոգինեսի]],[[Հիպոլիտ (արեւմտահայերէն)|Հիպոլիտի]] եւ ուրիշներու աղբիւրներէն, որոնց բնագիրները կորսուած են։ Նշեցիի երկրորդ ծաւալուն աշխատութիւնը քերականութիւնն է, որ նոյնպէս ստեղծուած է`է՝ հիմնուելով նախորդ հեղինակներու գործերու վրայ։ Ան օգտուած է Յովհաննէս Երզնկացիի [[1281]] թուականին Կիլիկիոյ մէջ դասախօսած աշխատութիւնէն։ Նշեցիի աշխատութեան մէջ էականը քարոզն է, որուն առիթով իր խօսքը կ՝ ուղղէ Աստծոյ։ Ան կը տիրապետէր յունարէնին։ Լ. Խաչերեանը կը գտնէ, որ հայ քերականագիտութիւնը արգասաւորուած է յունական միջավայրէն, սակայն ան ձեւաւորած ու զարգացած է`է՝ սնուելով հայկական դպրութեան ակունքներէն<ref>{{Գիրք

Երրորդ առարկայի`առարկայի՝ տրամաբանութեան կամ [[դիալեկտիկա]]յի ուսուցման համար կ՝ օգտագործուէին [[Արիսթոթել]]ի, [[Պորփիւր]]ի եւ [[Դաւիթ Անհաղթ]]ի երկերը։ Այս բնագաւառին մէջ Նշեցիի գործը շարունակեց ու խորացուց [[Յովհան Որոտնեցի]]ն, որ գրեց քանի մը աշխատութիւններ ու առարկայի դասաւանդումը աւելի բարձր աստիճանի բարձրացուց իր վերահաստատած [[Որոտան (արեւմտահայերէն)|Որոտանի]] եւ [[Տաթեւ]]ի համալսարաններուն մէջ։ Ան օգտագործեց [[Արեւմտեան Եւրոպա]]յի մէջ ստեղծուած տրամաբանական երկասիրութիւնները, որոնց թարգմանութիւնները կատարուած էր [[Քռնայի դպրոց (արեւմտահայերէն)|Քռնայի դպրոցին]] մէջ։ [[Յովհաննէս Քռնեցի]]ն` Եսայի Նշեցիի աշակերտը, դասաւանդութեան հարցում շեղուեցաւ իր ուսուցիչի ուղիէն, կաթոլիկութիւն ընդունեց, երբ իր հրաւերով [[Մարաղա (արեւմտահայերէն)|Մարաղայէն]] եկաւ [[կաթոլիկ (արեւմտահայերէն)|կաթոլիկ]] քարոզիչ [[Բարդուղիմէոս Քոլոնացի]]ն: Այդուհանդերձ, գիտութեան բնագաւառին մէջ շարունակեց Գլաձորի աւանդները եւ որոշակի ներդրում ունեցաւ գիտութեան ասպարեզին մէջ<ref>{{Գիրք

[[Մխիթար Սասնեցի (արեւմտահայերէն)|Մխիթար Սասնեցին]] կը հաստատուի [[Քաջբերունի գաւառ]]ի [[Մեծոփա վանք (արեւմտահայերէն)|Մեծոփա վանքին]] մէջ։ Ան Նշեցիի հանձնարարութեամբ կը պայքարի միարարներու դեմ։ [[Կողբա վանք (արեւմտահայերէն)|Կողբա վանքի]] դպրոցին մէջ էր [[Մատթէոս Մլճեցի]]ն, որ քահանայութիւն ստացած էր Կիլիկիոյ [[Մլիճի վանք (արեւմտահայերէն)|Մլիճի վանքին]] մէջ։ [[Առաքել Հաղպատեցի (արեւմտահայերէն)|Առաքել Հաղպատեցին]] կը ղեկավարէր [[Տփխիսի դպրոց (արեւմտահայերէն)|Տփխիսի դպրոցը]], [[Կիրակոս Երզնկացի (արեւմտահայերէն)|Կիրակոս Երզնկացին]] հայրենի գաւառին մէջ րաբունապետ էր։[[Սալմաստի դպրոց (արեւմտահայերէն)|Սալմաստի դպրոցի]] րաբունապետը [[Աւագ]]ն էր, իսկ [[Թեղենիքի դպրոց (արեւմտահայերէն)|Թեղենիքի դպրոցին]] մէջ`մէջ՝ [[Մկրտիչ Թեղենացի (արեւմտահայերէն)|Մկրտիչ Թեղենացին]]: Յովհաննէս Քռնեցին՝ Քռնայի, [[Յովհաննէս Ծործորեցի|Յովհաննէս Ծործորեցին՝]] [[Ծործորի վանք (արեւմտահայերէն)|Ծործորի վանքին]] մէջ, Ներսէս Տարոնացին՝ [[Տարոնի Առաքելոց վանք]]ին մէջ ուսուցչապետեր էին<ref>{{Գիրք

Վարդապետարաններուն մէջ կ՝ ուսանէին գերազանցապէս քահանայական աստիճան ունեցողները։ Քահանայական ուսուցումը կը տեւէր 3 տարի, իսկ վարդապետական աստիճան ստանալու համար կը սահմանուէր`սահմանուէր՝ 7–8 տարի։ Շրջանաւարտը պարտաւոր էր քննութիւններ հանձնել անցած դասընթացքէն։ Անոնցմէ զատ ան աւարտաճառ կը ներկայացնէր, որուն պաշտպանութիւն կը կատարուէր հրապարակաւ, հատուկ հանձնախումբի միջոցով<ref group="Ն">Լ. Խաչիկյանը պարզել է, որ Գլաձորի համալսարանի ուսանողները ներկայացրել են ավարտաճառեր: Նա Մ. Մաշտոցի անվան մատենադարանի 631 ձեռագրում հայտնաբերել է 8–10 էջից բաղկացած տասից ավելի ավարտաճառեր, որոնց մասնագետները համարել էին քարոզներ</ref><ref>{{Գիրք

Որոտնեցիի համալսարանը [[Տաթեւ]]ի եւ [[Որոտնավանք (արեւմտահայերէն)|Որոտնավանքի]] մէջ կը մնայ մինչեւ [[1384]] թուականը`թուականը՝ մինչեւ թուրքերու կողմէն Որոտանի գրաւումը։ Անկէ ետք Որոտնեցին տեղէ տեղ է կը փոխադրուի եւ երկու տարի ետք կը մահանայ։ Անոր կը փոխարինէ Գրիգոր Տաթեւացին։ Վերջինս [[1373]] թուականին վարդապետութեան աստիճան կը ստաանայ ու Տաթեւի ուսումնամանկավարժական, մատենագիտական, հասարակական լայն գործունէութիւն ծաւալում։ 1408 թուականին ան կը տեղափոխուի [[Մեծոփա վանք (արեւմտահայերէն)|Մեծոփա վանք]] եւ այնտեղ կը հիմնէ գրչութեան բարձր տիպի դպրոց։[[1409]] թուականին Տաթեւացին [[Երեւան]]ի [[Անանիա Առաքեալ (արեւմտահայերէն)|Անանիա Առաքեալի]] վանքին մէջ վարդապետական աստիճան կու տայ քաջբերունցի իր 10 աշակերտներուն։ Անոնք Տաթեւի համալսարանի վերջին շրջանաւարտներն էին։ Րաբունապետ Գրիգոր Տաթեւացին կը մահանայ [[1410]] թուականին<ref>{{Գիրք

[[Բագրատունեաց շրջան]]էն սկսած գիտակրթական ծաւալուն շարժում սկսած էր։ Մտաւոր այդ շարժումը, [[12-րդ դար]]ուն նոր թափ առնելով, առաւել ուժգին դրսեւորուեցաւ։ Անոր նախաձեռնողներն էին ժամանակի գրասեր դէմքերը`դէմքերը՝ գերազանցապէս հոգեւորականները, որոնք, որպէս կանոն, ունէին տեղի իշխանական տուներու եւ բնակչութեան աջակցութիւնն ու հովանաւորութիւնը։

Գիտալուսաւորական այդ կեդրոններուն մէջ ուսուցման գործընթացը կ՝ ընթանար երկու ուղղութեամբ։ Կը հիմնուէին վարդապետարաններ, ուր բարձրագոյն դպրոցի եռեակ կամ քառեակ ծրագիրներով, կամ այդ առարկաներու մէկ մասով կը կազմակերպուէր ուսուցումը, որ աւարտելով`աւարտելով՝ սաները կ՝ ըստանային վարդապետական աստիճան։ Ուսուցման միւս, նոյնպէս տարածուած ձեւը այն էր, երբ մէկ կամ քանի մը երիտասարդներ հմուտ մասնագետներու մօտ տարիներով կը մասնագիտանար ձեռագրական գործի մէջ, կ՝ուսումնասիրէր, կ՝արտագրէր ձեռագիրներ, մատենագրի պատրաստութիւն կ՝ ըստանար։ Նոր Գետիկի կամ Գոշավանքի վարդապետարանը 12–[[13-րդ դար]]երուն արգասաւոր կը գործէր։ [[Մխիթար Գոշ (արեւմտահայերէն)|Մխիթար Գոշը]] Կիլիկիայէն վերադարձած էր [[Կարին (արեւմտահայերէն)|Կարին]] եւ իր վարդապետարանը նախապէս հիմնած էր այնտեղ, ապա փոխադուած Գանձակ։ Այստեղ եւս հարմարավետ չէր, ուստի կը տեղափոխուի [[Գետիկի վանք (արեւմտհայերէն)|Գետիկի վանքի]] մերձակայ [[Տանձուտ ձոր (արեւմտահայերէն)|Տանձուտ ձորը]], ուր կը հիմնէ Գետիկի վարդապետարանը, որ հետագային կ՝ անուանուի Գոշավանք։ Գոշավանքի կառուցմանը եւ Գոշի գիտաուսումնական ձեռնարկումները կը հովանաւորուէին Զաքարեան եղբայրները, հատկապէս [[Իվանէ Զաքարեան]]ը, իսկ յետագային անոր որդի [[Աւագ]]ը:

[[Սիս (արեւմտահայերէն)|Սիսը]], որ դարձած էր Կիլիկիոյ հայկական պետության մայրաքաղաքը, մտաւոր նշանաւոր կեդրոն էր։ Այստեղ բուռն զարգացում ապրած են գիտութեան շարք մը ճիւղեր`ճիւղեր՝[[փիլիսոփայութիւն]]ը, [[դպրութիւն]]ը, [[աստուածաբանութիւն]]ը, [[տրամաբանութիւն]]ը, [[ճարտասանութիւն]]ը, [[քերականութիւն]]ը, [[երաժշտութիւն]]ը, [[երկրաչափութիւն]]ը, [[գրչութեան արուեստ]]ը, [[մանրանկարչութիւն]]ը եւ այլն։ Սիսի մէջ հիմնուած է համալսարան, ուր դասախօսութիւններ կարդացած են ժամանակի նշանաւոր գիտնականներ ու ուսուցչապետերը։ Համալսարանէն զատ`զատ՝ այստեղ եղած է նաեւ վարժարան։ Յակոբ կաթողիկոսը, որ կրթութեան ջատագով էր, կը հրաւիրէր Յովհաննէս Երզնկացին (Պլուզ), որ քերականութիւն կը սորուէր։ Սիսի համալսարանուն մէջ մեծ էր նշանաւոր փիլիսոփայ [[Վահրամ Րաբունի (արեւմտահայերէն)|Վահրամ Րաբունիի]] գիտամանկավարժական վաստակը։ [[Լեւոն Ա Մեծագործ]]ը, անոր գործը շարունակող [[Հեթում Ա թագաւոր]]ը հոգ կը տանէին Սիսի գիտաուսումնական կեդրոնի նկատմամբ<ref>{{Գիրք

Կիլիկիոյ մէջ ուսումնագիտական կեդրոններուն հատուկ եղած է լեզուներու ուսուցման բարձր մակարդակը, քանի որ աշխարհագրական դիրքը, ծովային առեւտուրը օտար լեզուներու իմացութեան անհրաժեշտ պահանջ կ՝ առաջադրէ։ Կիլիկիոյ մէջ թագաւորները, անգամ թագուհիները մեծապէս աջակցած ու հովանաւորած են ուսումնագիտական ձեռնարկումները։ [[Մլեհ իշխան (արեւնտահայերէն)|Մլեհ իշխանը]] հիմնադրած է [[Մեծքար ուսումնագիտական կեդրոն]]ը, որուն յետագայ հովանաւորը եղած է [[Լեւոն Բ թագաւոր]]ը: Այս բնագաւառին աջակցած ու հովանաւորած են [[Հեթում Ա թագաւոր]]ը եւ անոր կինը`կինը՝ Զապէլ թագուհին։ Հեթում Ա-ի պատուերով [[Վարդան Արեւելցի (արեւմտահայերէն)|Վարդան Արեւելցին]] գրաղ է «Յաղագս մեկնութեան քերականի» երկը։ Զապէլ թագուհիի հովանաւորութեան մասին կը վկայէ Վահրամ Րաբունին։

[[Եւրոպա]]յի մէջ բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնները երեւան կու գային միեւնոյն ժամանակաշրջանին`ժամանակաշրջանին՝ 11–12-րդ դարերուն։ Անոնք կ՝ օգտուիէն ինքնավարութենէն, թեպետ ձեւականօրէն կը գտնուէին [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|Հռոմի]] պապի ընդհանուր վերահսկողութեան ներքեւ։ Այստեղ եւս ուսման գործընթացի հիմքին մէջ ինկած է «յոթ ազատ արուեստները»: Մեծ նշանակութիւն էր կը տրուի անտիկ հեղինակներու երկերի մեկնաբանմանը, օգտագործմանը։ «Յոթ ազատ արուեստներու» վրայ կը կարեւորուէին երեք մասնագիտութիւններ, որոնք կենտրոնացուած էին երեք նշանաւոր համալսարաններուն մէջ. [[իրաւագիտութիւն]]ը՝ [[Պոլոնիա (արեւմտահայերէն)|Պոլոնիայի]] մէջ, [[աստուածաբանութիւն]]ը` [[Փարիզ (արեւմտահայերէն)|Փարիզի]] մէջ, [[բժշկութիւն]]ը` [[Սալերնօ|Սալերնոյի]] մէջ<ref>{{Գիրք

}}</ref>: Ինչպէս Եւրոպայի մէջ, այնպէս ալ Հայաստանի մէջ զարգացած միջնադարուն երեւան եկաւ գիտնականներու ամբողջ սերունդ մը, որուն վիճակուած էր նոր մակարդակի բարձրացնել կրթութիւնը։ Եւրոպական երկրներուն մէջ, այդ թիւին մէջ եւ հատկապէս Բիւզանդիոյ բարձրագոյն դպրոցներուն մէջ կը դասախռսէոն երկրի նշանաւոր գիտնականները։ Նոյնը կը կատարուէր նաեւ Հայաստանի մէջ։ Բարձրագոյն ուսումնական հաստատութիւնները, համալսարանները կ՝ ըստեղծուէին հասարակութեան զարգացման որոշակի աստիճանին մէջ, հասուն կամ զարգացած միջնադարուն։ Այդ դարաշրջանին կրթութեան ոլորտում կ՝ ուժեղանայ աշխարհականացման միտումը։ Քառեակ ծրագրով կ՝ ուսուցուէր [[թուաբանութիւն]], [[երկրաչափութիւն]], [[աստղաբաշխութիւն]] եւ [[երաժշտութիւն]], այսինքն`այսինքն՝ աշխարհիկ առարկաներ։ Այսպիսով`Այսպիսով՝ կրթութեան ոլորտը կ՝ առաջդիմէր դարաշրջանի առաջադրած պահանջներու ոգով։ Հայաստանի մէջ ան կ՝ ընդանար եւրոպական երկրներու ուսումնական գործընթացին համահունչ։ Եւրոպական երկրներու հետ կար էական մը, վճռորոշ տարբերութիւն։ Կրթական կեդրոնները այնտեղ կ՝ առաջանային երկրի խաղաղ, նպաստաւոր պայմաններուն մէջ։ Պետութիւնը կ՝ աջակցէր, դիւրին կը դարձնէր անոնց գործուէութիւնը։ Եւրոպական պետութիւններէն Հայաստանի հարեւան [[Բիւզանդիա (ադեւմտահայերէն)|Բիւզանդիոյ]] մէջ, անոր մայրաքաղաք [[Կոստանդնուպոլսիս (արեւմտահայերէն)|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ բարձրագոյն դպրոց կամ համալսարաններ կը բացուին աւելի վաղ`վաղ՝ [[9-րդ դար]]ուն: Նման կրթօճախներ պետութիւնը, որոնց մէկ մասի հիմնական նպատակը պետական ապարատի համար պաշտօնեաներ պատրաստելն էր<ref name="ReferenceA">{{Գիրք

}}</ref>: [[10-րդ դար]]ուն բարձրագոյն հաստատութիւններրն կը մեկնէր դասախօսներուն կայսրը աշխատավարձ կը վճարէր, իսկ ուսանողներուն նիւթական օգնութիւն ցոյց կու տային<ref name="ReferenceA"/>: Կոստանդնուպոլսոյ մէջ [[11-րդ դար]]ուն կը գործէր համալսարան, որ աշխարհիկ կրթութեան կեդրոն էր եւ, որ գոյատեւեց մինչեւ [[1204]] թուականը`թուականը՝ մինչեւ խաչակիրներու կողմէն Բիւզանդիոյ մայրաքաղաքի գրաւումը։ Համալսարանը ունէր երկու ուղղութիւն կամ միանգամայն ինքնուրոյն գործող երկու դպրոց կամ հիմնարկ`հիմնարկ՝ իրաւունքի եւ փիլիսոփայութեան։ Այդ ուղղութիւններու տնօրէնները կ՝ օգտուէին լայն արտոնութիւններէն`արտոնութիւններէն՝ բարձր վարձատրութիւն կը ստանար եւ իրենց պաշտօնը կը վարէր ցմահ<ref>{{Գիրք

Հայաստանի մէջ իրավիճակը միանգամայն այլ էր։ [[Բագրատունեաց պետութիւն|Բագրատունեաց պետութեան]] անկումէն, [[11-րդ դար]]ու կէսերէն սկսած ոչ միայն ազգային պետութիւն չկար, այլեւ երկրին մէջ կ՝ իշխէին [[սելճուք-թուրք]]երը, [[մոնկոլ թաթարներ|մոնկոլները]], որոնք անխնայ կ՝ աւերէին, կը ոչնչացնէին նաեւ գիտակրթական կեդրոնները։ Բարձրագոյն դպրոցները Հայաստանի մէջ հիմնականին ստեղծուեցան եւ գոյատեւեցին հենց դժուարին այդ ժամանակաշրջանին`ժամանակաշրջանին՝ 12–14-րդ դարերուն։ Նման դժուար իրավիճակի մէջ վարդապետարաններու ստեղծումը եւ ամէն տեսակ դժուարութիւններ հաղթահարելու գնով անոնց պահպանումը աւելի քան բարձր արժեւորման կարիք ունի։