«Զիմպապուէ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 100.
 
== Աշխարհագրական Տուեալներ ==
[[Պատկեր:Victoria5.jpg|ձախից|220px]]
 
Զիմպապուէն [[Ափրիկէ]]ի հարաւի փակ երկիր է կը գտնուի [[15-րդ հարաւային զուգահեռական|15<sup>րդ</sup>]] ու [[23-րդ հարաւային զուգահեռական]]ներուն եւ [[25-րդ արեւելեան միջօրէական|25<sup>րդ</sup>]] ու [[34-րդ արեւելեան միջօրէական]]ներուն միջեւ: Սահմանակից է հարաւէն Հարաւային Ափրիկէին, արեւմուտքէն եւ հարաւ-արեւմուտքեն՝ [[Պոթսուանա]]յին, հիւսիս-արեւմուտքէն՝ Զամպիոյ եւ [[Մոզամպիք]]ին՝ արեւելքէն եւ հիւսիս-արեւելքէն: Անոր հիւսիս արեւմտեան անկիւնը 150 մեթրի վրայ է [[Նամիպիա]]յէն, համարեայ թէ ձեւաւորելով չորս երկիրներու հատման կէտ: Երկրին տարածքի մեծ մասը բարձրադիր է, տեղադրուած է 1 000-էն մինչեւ 1 600 մ բարձրութեան հարաւ-արեւմուտքէն դէպի հիւսիս ձգուող կեդրոնական Մաթապելէ եւ Մաշոնա սարաւանդներուն վրայ: Երկրի ծայր արեւելքը լեռնային է, ամէնաբարձր 2 592 մ բարձրութեան Նեանկանի լեռնագագաթով: <br>
Տարածքի մօտաւորապէս 20%-ը 900 մեթրէն ցածրադիր է: Երկրի ծայր հիւսիս-արեւելքին կը գտնուի եւ [[Զամպեզի]] գետի մաս կը կազմէ աշխարհի ամէնամեծ եւ տեսարժան ջրվէժներէն մեկը՝ Վիքթորիա ջրվէժը: Խոշոր գետերն են [[Զամպեզի]]ն եւ [[Լիմփոփոյ|Լիմփոփոն]]։<br>
Զիպապուէն ունի արեւադարձային քլիմա: Կեդրոնական բարձրավանդակին որոշ մասերուն բնորոշ են ձմեռուայ սառնամանիքները: Անձրեւային սեզոնը հիմնականին կը տեւէ Հոկտեմբերէն մինչեւ Մարտը: Պարբերաբար կը պատահեն երաշտներ, վերջինը եղած է 2015-ի սկիզբին եւ տեւած է մինչեւ 2016-ը:<ref>Baughan, M. (2005). Continent in the Balance: Zimbabwe-Juvenile literature. Philadelphia, PA: Mason Crest Publishers; {{ISBN|1590848101}}.</ref>
== Կենդանականութիւն եւ Բուսականութիւն ==
Տող 109.
Ցածրադիր գոտիներուն տարածուած են ջերմասէր ծառերը եւ մեծ տարածում ունեն պաոպապները:<br>
Զիմպապուէի տարածքին հնարաւոր է գտնել 350 տեսակի կաթնասուններ: Կան նաեւ մեծ քանակութեան [[Օձեր (արեւմտահայերէն)|օձեր]] ու մողեսներ, 500-էն աւելի թռչնա- եւ 131 [[Ձուկեր|ձկնատեսակներ]]:
 
== Բնութիւն ==
Կլիման արեւադարձային է։ Խոշոր գետերն են [[Զամպեզի]]ն եւ [[Լիմփոփոյ|Լիմփոփոն]]։
 
[[Պատկեր:Victoria5.jpg|ձախից|220px]]
== Պատմութիւն ==
20<sup>րդ</sup> 80-ական թուականներէն Զիմպապուէն կը գտնուէր Մեծ Բրիտանիոյյի տիրապետութեան տակ։ [[1895 թուական]]էն կոչուած է եղած Հարաւային Ռոտեզիա (գաղութային զաւթման կազմակերպիչ Ճոն Ռոտսի անունով), ապա՝ [[1953 թուական|1953]]-էն մինչեւ [[1963 թուական]]ը եղած է Ռոտեզիաներու եւ Նեասալենտի Դաշնութեան կազմին մէջ։ [[1970 թուական]]ին անկախութիւն ձեռք բերելէն ետք կոչուեցաւ Ռոտեզիոյ Հանրապետութիւն, [[1980 թուական]]ի [[Փետրուար]]էն՝ Զիմպապուէի Հանրապետութիւն։
== Պետութեան կառուցուածքըԿառուցուածքը ==
Զիմպապուէն կառավարման նախագահական համակարգով հանրապետութիւն է: Կիսանախագահական համակարգը վերացուած է 2013-ի հանրաքուէով: Ռապըրթ Մուկապէի Զիմպապուէի Ափրիկէական Ազգային Միութիւն-Ազգային Ճակատը (ԶԱԱՄ-ԱՃ) գերակշռող քաղաքական կուսակցութիւնը եղած է անկախութենէ ի վեր:<ref>Mugabe, Robert. (2007). ''Encyclopædia Britannica 2007 Ultimate Reference Suite'', Chicago: Encyclopædia Britannica.<!--ISSN/ISBN needed, page(s) needed--></ref><br> ԶԱԱՄ-ը յաղթած է բոլոր ընտրութիւնները, 1990-ին Էտկար Թեքերէի Զիմպապուէի Միացեալ Շարժումը ստացած է ձայներու 20%-ը:<ref>{{cite web|url=http://www.newzimbabwe.com/pages/review27.15680.html|title=Tekere says Mugabe 'insecure' in new book|accessdate=6 January 2008|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071227185709/http://www.newzimbabwe.com/pages/review27.15680.html|archivedate=27 December 2007}}</ref>
1995-ի խորհրդարանական ընտրութիւններուն ընդդիմադիր կուսակցութիւնները, ներառեալ ԶՄՇ-ը պոյքոթեցին ընտրութիւնները:<ref name="Frankel">Frankel, Matthew. [http://www.brookings.edu/opinions/2010/0526_myanmar_boycott_frankel.aspx "Myanmar Boycott is Misguided"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511085706/http://www.brookings.edu/opinions/2010/0526_myanmar_boycott_frankel.aspx |date=11 May 2011 }}, [http://www.brookings.edu The Brookings Institution], 26 May 2010.</ref> 2000-ին վերադառնալով ընտրութիւններուն, ընդդիմադիրները խորհրդարանէն ներս ստացան 57 տեղ, որն ընդամենը ԶԱԱՄ-էն հինգով էր պակաս:
Տող 122 ⟶ 117՝
2008-ի 30 Մարտին կայացած ընտրութիւններուն արդյունքները եղած էին ընդդիմութեան առաջնորդ Մորկան Ցուանկիրաիի օգտին: Այս արդիւնքները չեղեալ արուեցին հաստատելով Մուկապէի կառավարութեան կողմէն կատարուած ընտրակեղծիքները:<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/7322468.stm|title=Zimbabwe stands 'on a precipice'|publisher=BBC News|date=31 March 2008|accessdate=6 June 2012}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.cnn.com/2008/WORLD/africa/03/27/zimbabwe.election|title=Mugabe critics predict fraud in Zimbabwe elections|date=28 March 2008|publisher=CNN}}</ref>
== Բնակչութեան Կազմը ==
[[File:Shona witch doctor (Zimbabwe).jpg|մինի|ձախից|180px|Շոնայ բժիշկը եղջերափողով]]
Զիմպապուէի ամբողջ բնակչութիւնը 12.97 միլիոն է: Համաձայն [[Միաւորուած Ազգերու Կազմակերպութիւն|ՄԱԿ-ի]] Առողջութեան Աշխարհային Կազմակերպութեան տղամարդոց կեանքին տեւողութիւնը 56 տարի է, կիներունը՝ 60 (2012).<ref>{{cite web|title=WHO – Zimbabwe|url=http://www.who.int/countries/zwe/en|accessdate=17 January 2015}}</ref> An association of doctors in Zimbabwe has made calls for President Mugabe to make moves to assist the ailing health service.<ref>{{cite news|title=In Zimbabwe, life ends before 40|author=Thornycroft, Peta |location=Harare|work=The Sydney Morning Herald|date=10 April 2006|accessdate=10 April 2006|url=http://www.smh.com.au/news/world/in-zimbabwe-life-ends-before-40/2006/04/09/1144521210993.html}}</ref> Զիմպապուէին մէջ ՁԻԱՎՁԻԱՀ/ՄԻԱՀՄԻԱՎ-ով վարակուածութեան աստիճանը 15-49 տարեկաններուն համար 2009-ին գնահատուած է 14% :<ref>{{cite web|url=http://www.unaids.org/en/regionscountries/countries/zimbabwe|title=Zimbabwe|accessdate=16 January 2011|publisher=UNAIDS}}</ref> [[UNESCO]]ԻՒՆԷՍՔՕ-ն reportedզեկուցած aէ, declineոր inյղի HIVկիներու prevalenceշրջանին amongվայրըսակիրներու pregnantքանակը women from2002-ի 26%-էն inիջած 2002է to2004-ի 21% in 2004.:<ref name = "UNESCO">{{cite web|url=http://www.harare.unesco.org/educaids/zimprevalence.html|title=HIV Prevalence Rates Fall in Zimbabwe|accessdate=3 December 2007|publisher=UNESCO}}</ref>
[[Պատկեր:Zimbabwe-population-pyramid-2017.svg|մինի|ձախից|180px|Զիմպապուէի բնակչութեան տարիքային բուրգը]]
 
[[File:Shona witch doctor (Zimbabwe).jpg|մինի|ձախից|180px|Շոնայ բժիշկը եղջերափողով]]
Զիմպապուէացիներու 85%-ը քրիստոնեայ է, բնակչութեան 62%-ը կաոնաւոր կը մասնակցէ կրօնական ծեսերուն:<ref>{{cite encyclopedia|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761575825_3/Zimbabwe.html|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071031022353/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761575825_3/Zimbabwe.html|archivedate=31 October 2007|title=MSN Encarta |accessdate=13 November 2007}}</ref>
<br>
Տող 130 ⟶ 126՝
Նտեպելէները 19<sup>րդ</sup> դարուն զուլուներէն առանձնացած եւ այլ ցեղերուն միախառնուած են: Մինչեւ մեկ միլիոն նտեպելէներ հեռացած են երկիրէն վերջին հինգ տարիներուն, հիմնականը՝ դէպի Հարաւային Ափրիկէ: Պանթուներու այլ խումբերը կը կազմեն 2-էն 5%-ը՝ վենտաներ, թոնկաներ, շանկաաններ, քալանկաներ, սոթոներ, նտաուներ, թսուանաներ:<br>
Ազգային փոքրամասնութիւնները, որոնցմէ են նաեւ ճերմակները, կը կազմեն բնակչութեան 1%-էն պակասը: Ճերմակ զիմպապուէացիները հիմնականը ունեն բրիտանական ծագում, կան նաեւ յոյներ, փորթուկալցիներ, ֆրանսացիներ: Անոնց առաւելագոյն թիւը եղած է 1975-ին՝ 278 000, որը կը կազմեր բնակչութեան 4.3%-ը
<ref>Wiley, David and Isaacman, Allen F. (1981). ''Southern Africa: society, economy, and liberation''. Michigan State University, University of Minnesota. p. 55</ref> 199-ին հասած էր 120 000-ի, 2002-ին կը կազմեր 50 000-էն պակաս: 2012-ին ճերմակներու քանակը գնահատուած է 28 782՝ բնակչութեան մօտաւորապէս 0.22%-ը, որը 1975-ին եղածի մեկ տասներորդն է: Առաւել մեծ արտագաղթը եղած է դէպի Միացեալ թագաւորութիւն, Հարաւային Ափրիկէ, Պոթսուանա, Զամպիա, [[Քանատա]] եւ Աւստրալիա: Գունաւորները կը կազմեն բնակչութեան 0.5%, որոնք հիմնականին հնդիկներ եւ չինացիներ են:<br>
Հայերուն թիւը կը հասնէ երեսունի<ref>https://news.am/arm/news/422973.html</ref>: Հիմնականին կը զբաղին առողջապահութեան ոլորտին մէջ:
== Հարեւան Երկիրներ ==
{{Հարեւան Երկիրներ
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Զիմպապուէ» էջէն