Ուիքիփետիա

«Թիֆլիս» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
մանր-մունր, փոխարինվեց: → (6) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1.
{{ԱՀ}}
[[Պատկեր:Tbilisi. Panoramic view on Rike area and surroundings.jpg|250px|մինի|աջից]]
'''Թիֆլիսի'''<ref name ="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=54}}</ref> ([[վրացերէն]]՝ თბილისი, հին հայկական անուանումը՝ '''Տփղիս'''<ref name="ՏՈՒՏ"/>, [[19-րդ դար]]ուն եւ [[20-րդ դար]]ու առաջին կիսուն հայկական միջավայրին մէջ, տարածուած էր նաեւ '''Թիֆլիս'''<ref name="ՏՈՒՏ"/> անուանումը (փոխառութիւն ռուսերէնէն (Тифлис), որ մինչեւ այսօր կը գործաուի վանդական [[Սփիւռք]]ի եւ արեւմտահայերու կողմէ), [[Վրաստան]]ի մայրաքաղաք եւ [[Կովկաս]]ի խոշորագոյն բնակավայրերէն մէկը։ Կը գտնուի [[Կուր գետ]]ի ափին։ Բնակչութիւնը՝ 1.181.700 մարդ, որմէ 82,600 (7,63%), ը՝ [[հայեր]] ([[2002]] թ. Մարոց տուեալներ)<ref>http://www.statistics.ge/_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf</ref>։
 
==Թիֆլիսի Հիմնումը եւ Անուան Ծագումը==
Տող 38.
[[1122]] թվուականին քաղաքը օտարերկրացիներու ձեռքէն ազատագրեց [[Դաւիթ IV Շինարար]]ը։ Միասին վրաց պետութեան մայրաքաղաք վերահաստատուեցաւ Թիֆլիսին՝ դառնալով թագաւորանիստ քաղաք։
XII-XIII դարերուն, Թիֆլիսի տնտեսութիւնը առաջընթացք ապրեցաւ։ Ան դարձաւ ժամանակի զարգացած քաղաքներէն մէկը, որուն բնակչութիւնը կը հասնէր 80 հազարի։ Կը զարգանային առեւտուրը եւ արուեստը։ Ձեւաւորուեցան վաճառականներու միութիւններ (համքարութիւններ), վաճառքի վարկային ընկերութիւններ (օրթաղեբի/ ორთაღები)։ Այս բոլորին արդինւքով, բարելաւուեց բնակչութեան վիճակը եւ քաղաքը ընդլայնեց իր տարածքը։ Թիֆլիսի կազմին մէջ, ընդգրկուեցան նաեւ՝ Քաշեթի եկեղեցին եւ Լուրջի վանքը (ლურჯი/Կապոյտ վանք)։ Անոր պարսպէն դուրս կը գտնուէր նշանակալի վայրերէն մէկը՝ Դիդուբէն։ Քաղաքը ընդարձակուցաւ նաեւ Կուրի ձախ ափին, ուր կառուցուեցաւ Թագաւորական ամրոցը։ Այս ժամանակաշրջանին, Թիֆլիսը բազմազգ քաղաք էր։ Վրաց թագաւորները կը վարէին տարբեր ազգութեան ու կրօնի պատկանող ժողովուրդներուն սիրաշահող եւ խրախուսող քաղաքականութիւն, որ կը նպաստէր քաղաքի տնտեսական եւ ընկերային կեանքի կայունութեան։ Այդ ժամանակաշրջանը վրաց պատմութեան մէջ, յայտնի է «Ոսկէ տարիներ» կամ «Վրաստանի վերածնունդ» անուններով։
[[Թամար թագուհի|Թամար թագուհիին]]ին ([[1184]]-[[1213]]) իշխանութեան սկզբներուն Թիֆլիսի ազնուականները ընդուզեցան՝ ցանկալով ընդլայնել իրենց իրաւունքները։ Այդ պատճառուվ պահանջեցին նոր թագաւորական խորհուրդ (սրահ) ե հիմնուէցաւ «Կարաւի» հաստատութիւնը։
 
==Զաւթիչներու Ներխուժումը==
[[1226]] թուականին, խազար ոստիկան [[Ջալալեդի]]ն Թիֆլիսը պաշարեց, աւերեց քաղաքը եւ բնակչութեան դաժանաբար կոտորեց։ XIII դարի 40-ական թուականներէն մոնկոլները գրաւեցին քաղաքը։ Անոնք չվերացուցին վրաց իշխանութիւնը եւ Թիֆլիսը նորէն դարձաւ երկրի կեդրոն։ [[1259]] թուականին, վրաց թագաւոր Դաւիթ VI-ի գլխաւորութեամբ վրաց զօրքը ջախջախեց մոնկոլները՝ ազատագրելով Թիֆլիսը։ [[1260]] թուականին, Դաւիթ VII-ն ապստամբեց [[մոնկոլներ]]ու դէմ, սակայն ապստամբութիւնը ճնշուեցաւ։ XIV դարու 20-ական թուականներուն, մոնկոլներու լուծը թոթափելէն ետք, Թիֆլիսը դարձեալ միացեալ Վրաստանի մայրաքաղաքը կը դառնայ։ [[1366]] թ-ին, Թիֆլիսին մէջ [[ժանտախտ]]ի համաճարակ կը սկսի, որուն զոհ կ'երթայ բնակչութեան կէսը։
[[1386]] թուականին, [[Լենկ Թիմուր]]ը պաշարեց Թոֆլիսը։ Ան Վրաստանի վրայ ութ անգամ յարձակած է, որոնցմէ միայն երկուքին ժամանակ ան կրցաւ ծունկի բերել վրացիները։ Այս արշաւանքներէն ետք, Թիֆլիսի միջազգային դիրքերը թուլցան։ Վրաց Ալեքսանդր I Մեծ թագաւորը (1412-1243 թթ.) սկսաւ քաղաքի վերականգման աշխատանքները, բայց չկրցաւ վերջացնել իր նախաձեռնածը։ Արտաքին զաւթիչներու մշտական գրոհները բացասաբար ազդած էին տնտեսութեան վրայ։ Քաղաքի որոշ թաղամասեր կը շարունակէին աւերակներու մէջ մնալ։ [[1444]] թվուականին, քաղաքը անցաւ [[Թաւրիզ]]ի (Իրան) ենթակայութեան տակ՝ [[Ջահան-Շահ]]ի օրով։ [[15-րդ դար]]ու 70-ական թուականներուն Թիֆլիս նորէն պարսիկներու ձեռքին մէջն էր (Ուզում-Հասանի զօրքերը կեդրոնացուած էր Վրաստանին մէջ)։
[[1490]] թուականին, Վրաստանը մաս տուաւ եւ անոր տարածքին մէջ ձեւավորուեցան առանձին թագաւորութիւններ՝ օտար տիրակալներու իշխանութեան տակ։ Միայն Թիֆլիսը դարձաւ վրաց թագաւորներու քաղաքական եւ վարչական կեդրոնը։ [[1522]] թուականին, Թիֆլիսի մէջ, հաստատուեցան պարսիկները։ Երկու տարի անց, վրաց թագաւոր՝ Դաւիթ X-ը ազատագրեց քաղաքը։ [[1524]]-[[1541]] թուականներուն քաղաքը խաղաղ ապրեցաւ։
[[Պատկեր:Saakadze monument.jpg|մինի|300px|աջից|Գէորգ Սաակաձէի արձանը Թիֆլիսի նոյնանուն հրապարակին մէջ։]]
Վերանորոգուեցան հին շինութիւնները եւ կառուցուեցան նորերը, զարգացան առեւտուրն ու մշակոյթը։ [[1541]] թուականին, քաղաքը գրաւեց Իրանի Շահ [[Թամազ I]]-ը։ [[1578]] թուականին Չիլդիրիի պատերազմին, [[օսմանցիներ]]ը յաղթեցին վրացիներուն, այնուհետեւ Հիւսիսային Կովկասը անցաւ օսմանցիներուն տիրապետութեան տակ։ Թիֆլիսը նոր թշնամիի ձեռքին մէջ իյնկաւ։ Վրաց թագաւոր Սիմոն I-ը կը փորձէր քաղաքը ազատել նախ պարսիկներէն, ետքը օսման բռնապետներէն, բայց չյաջողեցաւ։ [[1609]] թուականին սպարապետ դարձաւ՝ Գէորգի Սաակաձէն։ XVII դարու առաջին կոսուն պարսիկները դաժան ասպատակութիւններ իրականացուցին Թիֆլիսի մէջ, որուն արդիւնքով ան հիմնութեան մէջ աւերուեցաւ։
[[1633]] թուականէն, երբ քաղաքի նահանգապետ նշանակուեցաւ Ռոստոմը, Թիֆլիս նորէն զարթօնք ապրեցաւ։ Դարձեալ աշխուժացաւ տնտեսական եւ մշակութային կեանքը։ Ան որոշակի գումար տրամադրեց քաղաքի բարելաւման համար։ [[1700]] թուականին Թիֆլիսի բնակչութիւնը կը կազմէր 20 հազար։ Քաղաքը նորրն զարթօնք կ'ապրի, կ'աճէր բնակչութեան թիւը։ Այս ընթացքով, հանքային ջուրերու տարածքին մէջ, բաղնիքներ կառուցուեցան։ [[1709]] թուականին, հիմնուեցաւ քաղաքի առաջին տպարանը, ուր տպագրուեցաւ [[Շոթա Ռուսթավելի|Շոթա Ռուսթավելու]] «[[Ընձենավորը]]» պոէմը։
[[1723]] թուականին, քաղաքը կրկին գրաւեցին օսմանցիները, իսկ [[1735]] թուականին՝ Իրանի [[Նադիր շահ|Շահ Նադիրը]] ետ գրաւեց այն։ [[1784]] թուականին՝ վրաց թագաւոր [[Հերակլ II]]-ը ազատագրեց քաղաքը։ [[1755]] թուականին հիմնուեցաւ իմաստասիրաց ճեմարան։ [[1762]] թուականին [[Քարթլի]]ն ու [[Կախեթի մարզ]]ը միաւորուեցան եւ անոնց մայրաքաղաք դարձաւ Թիֆլիս։ XVII դարի 70-ական թուականներուն Թիֆլիս կ'արտադրէր աղ եւ կաւէ անոթներ։ XVII դարու վերջին արտադրական արդիւնաբերութիւնը առաւել զարգացաւ։ [[1795]] թուականին, Իրանի շահ Աղա-Մահմեդ Խանը գրաւեց Թոֆլիսը, որուն հետեւանքով թուլցաւ տնտեսութիւնը (Կրծանիսի պատերազմ)։
Տող 81.
[[Պատկեր:Tbilisi Mtkvari Kur.JPG|160px|մինի|ձախից|Կուր գետը։ Հեռուն&nbsp; [[Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար (Թբիլիսի)|Ծմինդա Սամեբա]] մայր տաճարն է։]]
 
Թիֆլիս Վրաստանի հինաւուրց մշակութային կեդրոններէն մեկն է։ Քաղաքի հարաւ-արեւմտեան մասին մէջ կը գտնուի անոր պատմական ակունքը՝ [[Հին Թիֆլիս|Հին քաղաք]] իր նեղ փողոցներով, ուր մինչեւ այսօր պահպանուած են [[միջնադար]]եան ճարտարապետութեան գիծերը։
 
Այստեղ կարելի է գտնել [[թուրքեր]]ու [[16-րդ դար|16]] - [[17-րդ դար|17]]դդ. Կողմէն վերակառուցուած Նարիկալա միջնաբերդի փլատակները, [[Անչիսխատի]] քարէ եւ [[Մետեխի]] եկեղեցիները, [[Սիոնի]] եւ [[Սուրբ Երրորդութեան մայր տաճար (Թիֆլիսի)|Սամեբա]] տաճարները։
Տող 97.
* [[Վրաստանի Մարջանիշուիլու անուան թատրոն|Թիֆլիսի Կ. Մարջանաշուիլիի անուան ակադեմիական թատրոն]]ը
* [[Շոթա Ռուսթավելու անուան պետական ակադեմիական թատրոն|Թիֆլիսի Շոթա Ռուստաւելիի անուան ակադեմիական թատրոն]]ը, որ կը գտնուի Ռուսթաւելիի հրապարակին մէջ։ <ref name="bse7">Սովետական Մեծ Հանրագիտարան</ref>
* Թիֆլիսի մէջ կը գործէ նաեւ՝ աշխարհի առաւել հին թատրոններէն մէկը՝ [[Թիֆլիսի Պետրոս Ադամեանի անուան պետական հայկական դրամատիկական թատրոն]]ը, որ միակ մշակութային կառոյցն է, որ կը գտնուի Հայաստանի տարածքէն դուրս։ Ան աւելի քան 150 տարեկան է։
* Թիֆլիսի Ս.Ախմեթելիի անուան պետական թատրոնը;
* Թիֆլիսի Վ.Աբաշիդզէի անուան երաժշտական թատրոնը, որ հիմանդրուած է Միխաիլ Չիաուրելիի եւ Դ. Դենիլադզեյի ջանքերով 1934 թ.՝ 1926 թուականէն գործող վրացական “Կոոպթատրոն” երաժշտական-դրամատիկական շրջիկ թատրոնի բազայի հիմքին մէջ:
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թիֆլիս» էջէն