«Թովմա Արծրունի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Տոհմական պատմագիր մըն է '''Թովմա Արծրունի''', ըլլալով Արծրունի տան կամ նախարարութեան պատմիչը:պատմիչը։ Արծրունիք Թ. դարու մրցորդ են Բագրատունեաց:Բագրատունեաց։ Նշանաւոր են Արծրունի երկու իշխաններ՝ Գրիգոր-Դերենիկ եւ Գագիկ, որոնց օրով կը զօրանան Արծրունիք:Արծրունիք։ Մամիկոնեանները արդէն հեռացած են հայկական թատերաբեմէն ու կը փայլին Բիւզանդական կայսրութեան մէջ:մէջ։

Իր կեանքի մասին քիչ տեղեկութիւններ կան:կան։ Եղած է բարձրաստիճան եկեղեցական:եկեղեցական։ Ան մեզի կը ներկայանայ իբրեւ հմուտ, հետաքրքիր եւ բարձր նիւթերով գրող անձ մը : Արծրունի իր գիրքը գրած է Գրիգոր-Դերենիկ իշխանի խնդրանքով, որու մահէն ետք

( 887 ), Գագիկ Արծրունիի, որ կ'ապրէր 930 ական թուականներուն:թուականներուն։

Պատմագրութիւն մըն է «Տանն Արծրունեաց»: Հայոց Պատմութիւն մը ըլլալէ աւելի տոհմի մը պատմութիւնն է ան:ան։ Իր գործին շարադրութիւնը երկար ժամանակ առած է, որովհետեւ ան գրած է մաս առ մաս կամ երբեմն երբեմն իր կեանքի ընթացքին պատահող միջադէպերը աւելցնելով իր պատմութեան վրայ:վրայ։

Թովմա Արծրունի իր գործը բաժնած է չորս դպրութեանց:դպրութեանց։ Այս բաժանումը սակայն ձեւական է մինչդեռ ըստ նիւթի կարելի է զայն բաժնել երկու հիմնական մասերու.-

Ադամէն մինչեւ 850 թուականը:թուականը։ Այս շրջանին համար Արծրունի օգտագործած է հին պատմագիրները, ինչպէս Ագաթանգեղոս, Փաւստոս, Կորիւն, Փարպեցի, Եղիշէ, Խորենացի, եւայլն եւ անյայտ աղբիւրներ ու տոհմական զրոյցներ, որոնք արժէքաւոր են:են։ Այս շրջանի մէջ Արծրունի կը ջանայ մասնակից դարձնել Արծրունիները բոլոր լաւ դէպքերուն եւ ձեռնարկներուն:ձեռնարկներուն։ Հետաքրքրական է հետեւեալը.- Վարդանանց պատերազմի ատեն փայլող Արծրունի իշխան չկայ Եղիշէի մէջ:մէջ։ Թովմա Արծրունիի ուշադրութիւնը կը գրաւէ այդ պակասը եւ իբրեւ մեկնաբանութիւն կը յիշէ թէ ասորի չար վանական մը, Բարծումա անուն, որ թշնամութեամբ լեցուած էր Արծրունեաց հանդէպ, Եղիշէի գործին մէջէն վերցուց, հանեց Արծրունեաց վերաբերեալ մասը:մասը։ Թովմա Արծրունի արագ կ'անցնի այն դէպքերու վրայէն ուր Արծրունիք հեղինակ են վատ արարքներու:արարքներու։

Իր ժամանակաշրջանը:ժամանակաշրջանը։ Իր գործին ամենէն հետաքրքրական եւ արժէքաւոր մասն է որ կը սկսի 851 թուականին:թուականին։ Թովմա Արծրունի այսպէս կ'ըսէ. «Արդ, մեզ կայ առաջի ունել Ջափրայ եւ չար գործոց նորա, ԱՆԳԻՐՍ ՄՆԱՑԵԱԼ ՅԱՅԼՈՑ, զոր կատարեաց ի վերայ աշխարհին Հայոց երկայնագոյն ժամանակաւ...»: Թ. Արծրունի, գործի այս Բ. մասին մէջ մեզի կու տայ նոր նիւթեր մանրամասնօրէն իբրեւ ականատես կամ ականատեսներէ քաղուած:քաղուած։ Ուրեմն գործը արժէքաւոր է թէ մեզի մատուցած իր նիւթերու նորութեամբ եւ թէ անոնց ստուգութեամբ:ստուգութեամբ։ Թովմա Արծրունի իբրեւ պատմիչ շատ բան կը շահի իր ստուգապատում ըլլալէն:ըլլալէն։ Յաճախ ինք անձամբ կատարած է հետազօտութիւններ եւ ճանապարհորդութիւններ իր հաղորդած տեղեկութիւնները ստուգելու եւ պատմած դէպքերու միջավայրը սերտելու համար:համար։ Իր աւագ ու միակ թերութիւնը, զոր յատուկ է առհասարակ բոլոր հայ պատմիչներուն, իր կողմնակալութիւնն է:է։ Անիկա եւս իր տոհմը մեծարելու թերեւս արդարանալի թերութիւնը ունի մեծ չափով:չափով։

Ա. Դպրութիւնը ունի 11 գլուխներ:գլուխներ։ Կը սկսի աշտարակաշինութենէն եւ կը հասնի մինչեւ Թէոդոսի թագաւորութիւնը Յունաց վրայ, Դ. դարու վերջը:վերջը։

Բ. դպրութիւնը ունի 7 մեծ գլուխներ, որոնց մէջ կը պատմէ արաբ ամիրաներու դառն տիրապետութեան, հայ իշխաններու ապստամբութեան եւ գործերու մասին:մասին։ Արծրունի իր նիւթերը քաղած է նախորդ պատմագիրներէն եւ հետեւաբար մեծ արժէք մը չեն ներկայացներ անոնք:անոնք։ Իր բուն նորութիւնները կը սկսին Ե. գլուխէն անդին:անդին։

Գ. դպրութիւնը ունի 29 գլուխներ, Դ. դպրութիւնը ունի 12 գլուխներ:գլուխներ։ Այս երկու դպրութեանց մէջ Արծրունի մանրամասն ու երկարօրէն կը պատմագրէ Թ. դարու դէպքերը , որոնք տեղի ունեցան ընդհանրապէս հայաստանի մէջ եւ մասնաւորաբար Արծրունեաց նահանգի Վասպուրականի մէջ:մէջ։ Գլխաւորաբար երկարօրէն կը պատմէ Արծրունի իշխաններ՝ Գուրգէնի, Դերենիկի, Աշոտի եւ գագիկի մասին, որ յետոյ թագաւոր եղաւ: Իր գործին վերջին մասը յետոյ շարունակուած է ուրիշ անանուն հեղինակի մը կողմէ, որուն յիշատակարանը եւս գրուած է:է։

Թովմա Արծրունի կրած է մեծ ազդեցութիւնը Ս. Գրքի, [[Խորենացի]]ի եւ [[Եղիշէ]]ի:ի։ Ի դէպ յայտնենք որ ինք առաջինն է [[Խորենացի]]ն եւ [[Եղիշէ]]ն յիշատակող:յիշատակող։ Շատ կարևոր է, որ Արծրունեաց այս պատմիչը յստակօրէն վկայում է, թէ Խորենացին իր «Պատմության» շարադրանքը հասցրել է մինչև Հռոմէական (Բիւզանդական) Զենոն կայսեր ժամանակը (474-475թթ., ապա` 475-491թթ.), այսինքն Պատմահօր երկն ունեցել է նաև չորրորդ մաս:մաս։ Այս փաստը կարելի է բացատրել Խորենացու հակամամիկոնեանական և, փաստօրէն, հակակղերական, ինչէս նաև Վասակամէտ դիրքորոշմամբ (պահպանուած երրորդ գրքում Վասակ Սիւնու մասին Խորենացին դրականօրէն է արտայայտւում):։ Իսկ գրքեր կամ դրանց որոշակի հատուածներ վերացնելը այն դարերում խորթ չէ եղել որոշ կղերա-ֆէոդալական շրջանակներու, որոնք այդ կերպ պայքարում էին իրենց հակառակորդների և վերջիններիս գաղափարական ժառանգութեան դէմ:դէմ։ Վերը մենք արդէն բերեցինք հետաքրքրական մի օրինակ, թէ Վարդանանց պատերազմի ատեն փայլող Արծրունի իշխան չկայ [[Եղիշէ]]ի գրքին մէջ:մէջ։ Թովմա Արծրունիի ուշադրութիւնը կը գրաւէ այդ պակասը եւ իբրեւ մեկնաբանութիւն կը յիշէ թէ ասորի չար վանական մը, Բարծումա անուն, որ թշնամութեամբ լեցուած էր Արծրունեաց հանդէպ, Եղիշէի գործին մէջէն վերցուց, հանեց Արծրունեաց վերաբերեալ մասը:մասը։ Այսինքն` սովորական բան էր գրքերի խմբագրումը և անգամ ոչնչացումը:ոչնչացումը։

Իբրեւ պատմիչ Թովման իր գործը չափազանց կենդանի կերպով գրուած է Հայաստանի հողին վրայ եւ ժողովուրդին հետ մեծ հաղորդակցութեան մը բարիքովը : Ունի իբր թերութիւն՝ ճոռոմաբանութիւններ, ծանօթ նիւթերու անհարկի թուումներ եւ կողմնակալութիւն:կողմնակալութիւն։

Թովմա Արծրունիի գործին մէջ հետաքրքրական է այն բաժինը ուր կը պատմէ հայոց մեծ ապստամբութեան մասին արաբներու Յուսուփ ամիրային դէմ:դէմ։ Այս ապստամբութիւնը մեր ժողովրդական մեծ դիւցազնավէպի կազմիչ մէկ տարրն է: է։