«Թովմա Արծրունի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Տոհմական պատմագիր մըն է '''Թովմա Արծրունի''', ըլլալով Արծրունի տան կամ նախարարութեան պատմիչը։ Արծրունիք Թ. դարու մրցորդ են Բագրատունեաց։ Նշանաւոր են Արծրունի երկու իշխաններ՝ Գրիգոր-Դերենիկ եւև Գագիկ, որոնց օրով կը զօրանան Արծրունիք։ Մամիկոնեանները արդէն հեռացած են հայկական թատերաբեմէն ու կը փայլին Բիւզանդական կայսրութեան մէջ։

Իր կեանքի մասին քիչ տեղեկութիւններ կան։ Եղած է բարձրաստիճան եկեղեցական։ Ան մեզի կը ներկայանայ իբրեւիբրև հմուտ, հետաքրքիր եւև բարձր նիւթերով գրող անձ մը :։ Արծրունի իր գիրքը գրած է Գրիգոր-Դերենիկ իշխանի խնդրանքով, որու մահէն ետք

Պատմագրութիւն մըն է «Տանն Արծրունեաց»:։ Հայոց Պատմութիւն մը ըլլալէ աւելի տոհմի մը պատմութիւնն է ան։ Իր գործին շարադրութիւնը երկար ժամանակ առած է, որովհետեւորովհետև ան գրած է մաս առ մաս կամ երբեմն երբեմն իր կեանքի ընթացքին պատահող միջադէպերը աւելցնելով իր պատմութեան վրայ։

Թովմա Արծրունի իր գործը բաժնած է չորս դպրութեանց։ Այս բաժանումը սակայն ձեւականձևական է մինչդեռ ըստ նիւթի կարելի է զայն բաժնել երկու հիմնական մասերու.-

Ադամէն մինչեւմինչև 850 թուականը։ Այս շրջանին համար Արծրունի օգտագործած է հին պատմագիրները, ինչպէս Ագաթանգեղոս, Փաւստոս, Կորիւն, Փարպեցի, Եղիշէ, Խորենացի, եւայլնևայլն եւև անյայտ աղբիւրներ ու տոհմական զրոյցներ, որոնք արժէքաւոր են։ Այս շրջանի մէջ Արծրունի կը ջանայ մասնակից դարձնել Արծրունիները բոլոր լաւ դէպքերուն եւև ձեռնարկներուն։ Հետաքրքրական է հետեւեալըհետևեալը.- Վարդանանց պատերազմի ատեն փայլող Արծրունի իշխան չկայ Եղիշէի մէջ։ Թովմա Արծրունիի ուշադրութիւնը կը գրաւէ այդ պակասը եւև իբրեւիբրև մեկնաբանութիւն կը յիշէ թէ ասորի չար վանական մը, Բարծումա անուն, որ թշնամութեամբ լեցուած էր Արծրունեաց հանդէպ, Եղիշէի գործին մէջէն վերցուց, հանեց Արծրունեաց վերաբերեալ մասը։ Թովմա Արծրունի արագ կ'անցնի այն դէպքերու վրայէն ուր Արծրունիք հեղինակ են վատ արարքներու։

Իր ժամանակաշրջանը։ Իր գործին ամենէն հետաքրքրական եւև արժէքաւոր մասն է որ կը սկսի 851 թուականին։ Թովմա Արծրունի այսպէս կ'ըսէ. «Արդ, մեզ կայ առաջի ունել Ջափրայ եւ չար գործոց նորա, ԱՆԳԻՐՍ ՄՆԱՑԵԱԼ ՅԱՅԼՈՑ, զոր կատարեաց ի վերայ աշխարհին Հայոց երկայնագոյն ժամանակաւ...»:։ Թ. Արծրունի, գործի այս Բ. մասին մէջ մեզի կու տայ նոր նիւթեր մանրամասնօրէն իբրեւիբրև ականատես կամ ականատեսներէ քաղուած։ Ուրեմն գործը արժէքաւոր է թէ մեզի մատուցած իր նիւթերու նորութեամբ եւև թէ անոնց ստուգութեամբ։ Թովմա Արծրունի իբրեւիբրև պատմիչ շատ բան կը շահի իր ստուգապատում ըլլալէն։ Յաճախ ինք անձամբ կատարած է հետազօտութիւններ եւև ճանապարհորդութիւններ իր հաղորդած տեղեկութիւնները ստուգելու եւև պատմած դէպքերու միջավայրը սերտելու համար։ Իր աւագ ու միակ թերութիւնը, զոր յատուկ է առհասարակ բոլոր հայ պատմիչներուն, իր կողմնակալութիւնն է։ Անիկա եւսևս իր տոհմը մեծարելու թերեւսթերևս արդարանալի թերութիւնը ունի մեծ չափով։

Ա. Դպրութիւնը ունի 11 գլուխներ։ Կը սկսի աշտարակաշինութենէն եւև կը հասնի մինչեւմինչև Թէոդոսի թագաւորութիւնը Յունաց վրայ, Դ. դարու վերջը։

Բ. դպրութիւնը ունի 7 մեծ գլուխներ, որոնց մէջ կը պատմէ արաբ ամիրաներու դառն տիրապետութեան, հայ իշխաններու ապստամբութեան եւև գործերու մասին։ Արծրունի իր նիւթերը քաղած է նախորդ պատմագիրներէն եւև հետեւաբարհետևաբար մեծ արժէք մը չեն ներկայացներ անոնք։ Իր բուն նորութիւնները կը սկսին Ե. գլուխէն անդին։

Գ. դպրութիւնը ունի 29 գլուխներ, Դ. դպրութիւնը ունի 12 գլուխներ։ Այս երկու դպրութեանց մէջ Արծրունի մանրամասն ու երկարօրէն կը պատմագրէ Թ. դարու դէպքերը , որոնք տեղի ունեցան ընդհանրապէս հայաստանի մէջ եւև մասնաւորաբար Արծրունեաց նահանգի Վասպուրականի մէջ։ Գլխաւորաբար երկարօրէն կը պատմէ Արծրունի իշխաններ՝ Գուրգէնի, Դերենիկի, Աշոտի եւև գագիկի մասին, որ յետոյ թագաւոր եղաւ:եղաւ։ Իր գործին վերջին մասը յետոյ շարունակուած է ուրիշ անանուն հեղինակի մը կողմէ, որուն յիշատակարանը եւսևս գրուած է։

Թովմա Արծրունի կրած է մեծ ազդեցութիւնը Ս. Գրքի, [[Խորենացի]]ի եւև [[Եղիշէ]]ի։ Ի դէպ յայտնենք որ ինք առաջինն է [[Խորենացի]]ն եւև [[Եղիշէ]]ն յիշատակող։ Շատ կարևոր է, որ Արծրունեաց այս պատմիչը յստակօրէն վկայում է, թէ Խորենացին իր «Պատմության» շարադրանքը հասցրել է մինչև Հռոմէական (Բիւզանդական) Զենոն կայսեր ժամանակը (474-475թթ., ապա`ապա՝ 475-491թթ.), այսինքն Պատմահօր երկն ունեցել է նաև չորրորդ մաս։ Այս փաստը կարելի է բացատրել Խորենացու հակամամիկոնեանական և, փաստօրէն, հակակղերական, ինչէս նաև Վասակամէտ դիրքորոշմամբ (պահպանուած երրորդ գրքում Վասակ Սիւնու մասին Խորենացին դրականօրէն է արտայայտւում)։ Իսկ գրքեր կամ դրանց որոշակի հատուածներ վերացնելը այն դարերում խորթ չէ եղել որոշ կղերա-ֆէոդալական շրջանակներու, որոնք այդ կերպ պայքարում էին իրենց հակառակորդների և վերջիններիս գաղափարական ժառանգութեան դէմ։ Վերը մենք արդէն բերեցինք հետաքրքրական մի օրինակ, թէ Վարդանանց պատերազմի ատեն փայլող Արծրունի իշխան չկայ [[Եղիշէ]]ի գրքին մէջ։ Թովմա Արծրունիի ուշադրութիւնը կը գրաւէ այդ պակասը եւև իբրեւիբրև մեկնաբանութիւն կը յիշէ թէ ասորի չար վանական մը, Բարծումա անուն, որ թշնամութեամբ լեցուած էր Արծրունեաց հանդէպ, Եղիշէի գործին մէջէն վերցուց, հանեց Արծրունեաց վերաբերեալ մասը։ Այսինքն`Այսինքն՝ սովորական բան էր գրքերի խմբագրումը և անգամ ոչնչացումը։

ԻբրեւԻբրև պատմիչ Թովման իր գործը չափազանց կենդանի կերպով գրուած է Հայաստանի հողին վրայ եւև ժողովուրդին հետ մեծ հաղորդակցութեան մը բարիքովը :։ Ունի իբր թերութիւն՝ ճոռոմաբանութիւններ, ծանօթ նիւթերու անհարկի թուումներ եւև կողմնակալութիւն։