«Թունուզ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Նոր էջ «{{Արևելահայերեն|Թունիս}} {{ԱՀ}} '''Թունիսի Հանրապետութիւն''' ({{lang-ar|الجمهورية التونسية}}), պետութիւն Հ...»:
 
No edit summary
Տող 13.
=== Նոր շրջան ===
[[1830]]-ին ստեղծուեցան Թունիսի կանոնաւոր բանակի առաջին միաւորումները, հիմնուեցան պետական գործարաններ եւ ընկերութիւններ, բացուեցան աշխարհիկ ուսումնական հաստատութիւններ։ [[1861]]-ին լիպերալ բարեփոխիչ Հայրատտին ատ-Թունիսիի նախագահութեամբ ընդունուեցաւ Թունիսի 1-ին սահմանադրութիւնը («Տեսթուր»):
 
=== Ֆրանսական Գաղութ ===
XIX դ. 50-ական թթ. եւրոպական դրամատէրերը բաժիններ ստացան Թունիսին մէջ։ Հարկային ճնշումը եւ եւրոպացիներուն արտոնութիւններ տրամադրելը դժգոհութիւն հառաջացուցին բնակչութեան մէջ եւ հանգեցուցին [[1864]]—[[1865]]-ի ապստամբութեան։ [[1869]]-ին [[Անգլիա]]ն, [[Ֆրանսա]]ն, [[Իտալիա]]ն Թունիսի մէջ հաստատեցին միասնական ֆինանսական հսկողութիւն։ [[1881]]-ին ֆրանսական զորքերը ներխուժեցին Թունիս եպ ստիպեցին պայմանագիր ստորագրել խնամակալներուն մասին։ Թունիսը փաստորեն դարձավ [[Ֆրանսա]]յի գաղութը։ [[Հոկտեմբեր]]եան յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Թունիսի մէջ զօրացավ ազգային-ազատագրական շարժումը։ [[1920]]-ին հիմնուեցաւ Թունիսի կոմունիստական կուսակցութիւնը։ Ազգային քաղքենիութիւնը [[1920]]-ին ստեղծեց լիպերալ-սահմանադրական կուսակցութիւնը (Տեսթուր, Տուսթուր): Ան կը պահանջէր սահմանադրական կառավարութիւն եւ արաբներու իրավունքներու հաւասարեցում [[ֆրանսացիներ]]ու հետ։ [[1934]]-ին Հապիպ Պուրկիպան ստեղծեց Նոր տեսթուր ձախ ազգայնական կուսակցութիւնը, որ ազգային-ազատագրական շարժման ղեկավարութիւնէն դուրս մղեց նախկին տեսթուրի ղեկավարներուն, որոնք հիմնած էին Հին տեսթուր կուսակցութիւնը։ [[1940]]—[[1942]]-ին Թունիսը գտնուած է «Վիշիի» կառավարութեան իշխանութեան ներքոյ, ապա զայն գրաւած են իտալալական-գերմանական գործիչնըրը։ Ֆաշիզմի դէմ յաղթանակը խթանեց ազգային-ազատագրական շարժումը։ Ֆրանսական գաղութային իշխանությունները որոշ զիջումներ արեցին։
 
=== Թունիսի Հանրապետութիւն ===
[[1946]]-ին Թունիսը ստացավ Ֆրանսական միութեան «Միացուած պետութեան» վիճակը։ [[1947]]-ին սկսաւ գործադուլային լայն շարժում։ [[1952]]-ի [[Յունուար]]ին մասսայական ձերբակալութիւններ եղան կոմկուսի եւ արհմիութիւններու ղեկավարներու շրջանին։ Թունիսի հարցը քննարկուեցաւ [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր ժողովի 7-րդ եւ 8-րդ նստաշրշաններուն ([[1952]] եւ [[1953]]): [[1954]]-ին [[Ֆրանսա]]ն Թունիսին տուաւ ներքին ինքնավարութիւն, իսկ [[20 Մարտ]] [[1956]]-ին ճանչցաւ անոր անկախութիւնը։ Ընտրութիւններու ժամանակ Սահմանադիր ժողովին մէջ բոլոր տեղերը ստացավ «Ազգային ճակատ» պուրժուա-դեմոկրատական խմբաւորումը՝ Նոր տեսթուր կուսակցութեան ղեկավարութեամբ։ Անոր առաջնորդ Հ. Պուրկիպան կազմեց կառավարութիւն։ [[Յուլիս 25]] [[1957]]-ին Թունիսը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն, նախագահ ընտրուեցաւ Պուրկիպան։ [[1957]]-ին Թունիսը տնտեսական եւ տեխնիկական օգնութեան համաձայնագիր կնքեց [[ԱՄՆ]]-ի հետ եւ հաւանութիւն տուաւ «Էյզենհաուերի տոքթրինային»: Թունիսը քայլեր ձեռնարկեց Հիւսիսաֆրիքեան Դաշնակցութիւն (Թունիս, [[Ալժիր]], [[Մարոք]]) ստեղծելու ուղղութեամբ։ [[1962]]-ին մշակուեցաւ Թունիսի զարգացման տասնամեայ ծրագիր, որուն հիմքին ինկավ այսպէս կոչուած տեսթուրեան սոցիալիզմի տեսակետը. տնտեսութեան մէջ 3 բաժանմունքներու (պետական, գործակցական եւ մասնաւոր) առկայութիւնը՝ պետութեան ղեկավար դերով։ Ընկերա-տնտեսական վերափոխումները կը հանդիպէին արքայական մենաշնորհի դրութիւններու եւ ներքին հետադիմութեան դիմադրութեան։ [[1970]]-ին ծրագրի իրագործումը դադրեցաւ, առաջադիմական բարեփոխումներու կողմնակիցները դուրս եկան կառավարութէնեն, խրախուսեցաւ մասնաւոր դրամագլուխը։ [[1974]]-ին Հ. Պուրկիպան ընտրուեցաւ ցմահ նախագահ։ Թունիսը [[ՄԱԿ]]-ի ([[1956]]-ին), [[Արաբական պետութիւններու դաշնակցութիւններ]]ուն ([[1958]]-ին), Աֆրիքայի միասնութեան կազմակերպութեան ([[1963]]-ին) անդամ է։ Արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզին մէջ կը վարէ դրական չեզոքութեան քաղաքականութիւն, հանդէս գալով գաղութատիրութեան վերացման, միջազգային լարուածութեան հետագայ թուլացման օգտին։ [[1956]]-ին դիւանագիտական հարաբերութիւններ հաստատուած են Թունիսի եւ [[ԽՍՀՄ]]-ի միջեւ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. կնքուեցաւ սովիէթա-թունիսեան համաձայնագրեր (առեւտրական, վճարային, մշակութային եւ այլն), [[ԽՍՀՄ]]-ը վարկաւորեց U տեխնիկական օժանդակութիւն ցույց տուաւ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու կառուցման գործին մէջ։
 
[[Պատկեր:Satellite image of Tunisia in August 2001.jpg|մինի|250px|Թունիսը արբանյակէն]]
[[Պատկեր:Tunisia Topography.png|մինի|աջից|250px|Թունիսի Կլիման քարտեսի վրայ]]
== Աշխարհագրութիւն ==
Թունիսի տարածքը կը ձգուի հիւսիսէն հարաւ, [[Միջերկրական ծով]]էն մինչեւ [[Սահարա անապատ]]ը՝ մոտ 800 քմ երկարութեամբ։ Ափագիծը 1200 քմ է։ Հիւսիսի մէջ ծովափը բարձր է, տեղ-տեղ զառիթափ, արեւելքին մէջ՝ ցածրադիր, ծովալճակներով։ Նշանաւոր են Թունիսի, Համամետ, Տապես ծոցերը եւ Ճերպա, Քերքենա, Տալիտ կղզիները։ Ռելիեֆը գերազանցապէս բլրապատ է։ Տարածքի 1/3-ը զբաղուած է Թել Աթլասի եւ Սահարական Աթլասի արեւելեան լեռնաբազուկներով (1000—1200 մ. բարձրութեամբ) եւ միջլեռնային սարաւանդներով (Հիւսիտաին եւ Բարձր Թել): Թունիսի լեռնաշղթայի արեւմուտքին կը գտնուի Շամբի լեռը (1544 մ)՝ երկրի ամենաբարձր կետը։ Տարածքի մնացած մասը հիւսիսը կը զբաղեցնէ Թունիսի հարթավայրը (Ցածր Թել), հարաւը՝ էս-Սահիլը (աշխարհագրական մարզ): Երկրի կեդրոնական մասի աղուտային անհոսք ցածրավայրերը՝ շոթերը (Ճերիտ, Էլ-Ղա-սա), ծովի մակարդակէն ցած են եւ եզրաւորուած են լեռներով։ Երկրաբանական տեսակետէն Թունիսը կը բաժնեն հիւսիսային ծալքածածկութային սինկլինալային (Թել Աթլաս, ավլակոգեն Պերպերիտ՝ Թունիսի Աթլասին մէջ) եւ հարաւային՝ սալայատակային (Սահարական սալ) մասերու։
 
== Աղբիւրներ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թունուզ» էջէն