«Թունուզ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 24.
== Աշխարհագրութիւն ==
Թունիսի տարածքը կը ձգուի հիւսիսէն հարաւ, [[Միջերկրական ծով]]էն մինչեւ [[Սահարա անապատ]]ը՝ մոտ 800 քմ երկարութեամբ։ Ափագիծը 1200 քմ է։ Հիւսիսի մէջ ծովափը բարձր է, տեղ-տեղ զառիթափ, արեւելքին մէջ՝ ցածրադիր, ծովալճակներով։ Նշանաւոր են Թունիսի, Համամետ, Տապես ծոցերը եւ Ճերպա, Քերքենա, Տալիտ կղզիները։ Ռելիեֆը գերազանցապէս բլրապատ է։ Տարածքի 1/3-ը զբաղուած է Թել Աթլասի եւ Սահարական Աթլասի արեւելեան լեռնաբազուկներով (1000—1200 մ. բարձրութեամբ) եւ միջլեռնային սարաւանդներով (Հիւսիտաին եւ Բարձր Թել): Թունիսի լեռնաշղթայի արեւմուտքին կը գտնուի Շամբի լեռը (1544 մ)՝ երկրի ամենաբարձր կետը։ Տարածքի մնացած մասը հիւսիսը կը զբաղեցնէ Թունիսի հարթավայրը (Ցածր Թել), հարաւը՝ էս-Սահիլը (աշխարհագրական մարզ): Երկրի կեդրոնական մասի աղուտային անհոսք ցածրավայրերը՝ շոթերը (Ճերիտ, Էլ-Ղա-սա), ծովի մակարդակէն ցած են եւ եզրաւորուած են լեռներով։ Երկրաբանական տեսակետէն Թունիսը կը բաժնեն հիւսիսային ծալքածածկութային սինկլինալային (Թել Աթլաս, ավլակոգեն Պերպերիտ՝ Թունիսի Աթլասին մէջ) եւ հարաւային՝ սալայատակային (Սահարական սալ) մասերու։
 
=== Օգտակար Հանածոներ ===
Օգտակար հանածոներէն կան [[երկաթ]], ֆոսֆորիտներ, [[նաւթ]], [[բնական կազ]], զինք, կապար, սնդիկ, ֆլիւյորիտ, պարիա, մանկան, քալիումական աղեր են։
 
=== Կլիմա ===
Թունիսի մեծ մասը մերձարեւադարձային, միջերկրածովային է՝ շոգ եւ չոր [[ամառ]]ով, համեմատաբար զով ու խոնավ [[ձմեռ]]ով։ Ծայր հարաւը արեւադարձային, անապատային է՝ Սահարայէն հաճախակի փչող տաք քամիներով։ Ծովափին [[Յուլիս]]ի միջին ջերմաստիճանը 26°C է, [[Յունուար]]ինը՝ 10°C, հարաւը համապատասխանաբար՝ 33°C եւ 11°C: Տեղումներու առաւելագույնը կ'ըլլայ Հիւսիսային Թելին մէջ (տարեկան՝ 1000—1500 մմ), Թելի մնացած մասերուն մէջ՝ 400—600 մմ, Թունիսի լեռնաշղթայէն հարաւ՝ 100—200 մմ՝։
 
=== Գետեր ===
Գետերը մեծ մասամբ ունին ժամանակաւոր կամ պարբերական հոսք (ունդներ): Խոշոր գետը Մեշերտան է, որուն ջուրերը կ'օգտագործուին ելեկտրականութեան հոսանք ստեղծելու նպատակներով։ Հիւսիսը կը գտնուին քփզերտա եւ Գարաետ Աշկել աղի լիճերը։
 
=== Հողեր ===
Հողաբուսական ծածկույթին մէջ կը գերակշռեն միջերկրածովեան տիպերը։ Հիւսիսին մէջ տարածուած են դարչնագույն քարպոնաթային, Աթլասի լեռները՝ գորշ անտառային, հարաւը՝ մոխրադարչնագույն եւ աղակալած կիսաանապատային եւ անապատային հողերը։
 
=== Բուսական Աշխարհ ===
Անտառները պահպանուած են լեռներուն մէջ, ներկայացուած են սաղարթաւոր եւ փշատերեւ ծառատեսակներով՝ հատկապէս կաղնի, խցանակաղնի, [[սոճի]], կենսածառ։ Մեծ տարածութիւններ կը զբաղեցնեն մակվիսի թփուտները։ Չոր տափաստաններուն մէջ եւ կիսաանապատներուն մէջ կը գերակշռէ չորասեր խոտածածկույթը, անապատներուն մէջ՝ էֆեմեր բույսերը, աղուտներուն մէջ՝ օշանը, ունդներու հովիտներուն մէջ՝ ակացիան, կարմրանը։
 
=== Կենդանական Աշխարհ ===
Կենդանական աշխարհը համեմատաբար աղքատ է։ Պահպանուած են [[հովազ]]ը, վայրի խոզը եւ [[ոչխար]]ը։ Կիսաանապատներուն մէջ բնորոշ են վագրակատուն, [[շնագայլ]]ը, վայրի կատուն, աղուեսը եւ կրծողները։ Բազմազան եւ հարուստ է թռչնաշխարհը։ Շատ են սողունները։ Գիւղատնտեսութեան մեծ վնաս կը հասցնէ մորեխը։ Առափնեայ ջուրերը հարուստ են ձուկերով։ Թունիսին մէջ է Ճեպել-Պու-Խսեդմա արգելանոցը։
 
== Բնակչութիւն ==
Բնակչութիւնը [[2015]] թուականի կազմած է 11,037,225<ref>[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին]</ref> մարդ։ Բնակչութեան 99%-֊ը [[արաբ]]ներն են։ Կան նաեւ եւրոպացիներ։ Պետական լեզուն [[արաբերէն]]ն է, կրոնը՝ [[իսլամ]]ը։ Միջին խտութիւնը՝ 1 քմ-ի վրայ 67 մարդ է։ Քաղաքային բնակչութիւնը 52% է ([[2015]]): Խսոշոր քաղաքներն են Թունիսը, Աֆաքսը, Սուիսը, Պիզերթան, Կայրուանը։
 
== Պետական Կարգ ==
Թունիսը խորհրդարանական հանրապետութիւն է։ Գործող սահմանադրութիւնն ընդունուածէ [[1959]]-ին։ Պետութեան ղեկավարը եւ զինուած ուժերու գերագույն գլխաւոր հրամանատարը նախագահն է։ Նախագահը կ'ընտրուի համաժողովրդական ընտրութիւններու արդիւնքով՝ 5 տարի ժամկետով (ներկայիս նախագահն է [[Պեճի Սաիտ Էսեպսի]]ն ընտրուած է [[31 Դեկտեմբեր]] [[2014]]-ին): Կառավարութեան ղեկավարը Վարչապետն է։ Օրենսդրական բարձրագույն մարմինը միապալատ խորհրդարանն է՝ Ազգային ժողովը։
 
== Տնտեսութիւն ==
=== Տնտեսա-աշխարհագրական ակնարկ ===
Թունիսը ագրարային երկիր է՝ համեմատաբար զարգացած լեռնահանքային արդիւնաբերութեամբ։ Աֆրիքեան երկիրներու մէջ առաջինն է ձիթապտուղի եւ [[ցորեն]]ի արտադրութեամբ, ֆոսֆորիտների հանույթով։ Անկախութիւն ստանալէն ետք ազգայնացուած են երկաթուղիները, առեւտրական նաւատորմը, քաղաքային փոխադրամիջոցը, կապը, որոշ դրամատուներ, օտարերկրացիներուն պատկանող հողերու մէկ մասը, սահմանափակուած են ֆրանսական դրամատէրերու դերը, ֆեոտ, հողատիրութիւնը։ Արտաքին առեւտուրի վրայ սահմանուած է պետական հսկողութիւն։ Պետութիւնը կը վարէ պետական, գործակցական եւ մասնաւոր բաժանմունքներու համագործակցելու քաղաքականութիւն։ Տնտեսութեան մէջ կը թափանցէ [[ԱՄՆ]]-ի, Գերմանիոյ, Իտալիոյ, Շուետի դրամագլուխը։ Դրամական միաւորը թունիսեան տինարն է։
 
=== Արտաքին Առեւտուր ===
Կ'արտահանէ ֆոսֆորիտներ, [[նաւթ]], սուբըրֆոսֆատ, մետաղի հանքաքար, ձիթայուղ, [[գինի]]: Կը Ներմուծէ մեքենաներ եւ փոխադրական սարքաւորումներ, սննդամթերք, լայն սպառման ապրանքներ։ Առեւտրական հիմնական գործընկերներն են [[Եւրոպա]]յի տնտեսական համագործակցութեան երկիրները (հատկապէս [[Ֆրանսա]]ն), [[ԱՄՆ]]-ը։
 
=== Արդիւնաբերութիւն ===
Արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը լեռնահանքային արդիւնաբերութիւնն է, հատկապէս [[նաւթ]]ի հանույթը։ Կարեւոր են նաեւ մետալուրգիական, մեքենաշինական, նաւթավերամշակման, քիմիական արդիւնաբերութեան ճիւղերը։
 
=== Գիւղատնտեսութիւն ===
Տնտեսութեան հիմքը գիւղատնտեսութիւնն է։ Հիմնական ճիւղերն են հացահատիկային մշակութիւնը եւ անասնապահութիւնը։ Ագրարային բարեփոխումներու հետեւանքով առաջացած են մասնաւոր եւ պետական դրամային ֆերմաներ, միջին եւ մանր գիւղացիական տնտեսութիւններ։ Ունեւոր գիւղացիներու միացման փորձեր կը կատարուին։ Գիւղացիներու զգալի մասը հողազուրկ կամ սակավահող է։ Արտահանութեան համար կարեւորը ձիթապտուղի մշակութիւնն է։ Անասնապահութիւնը հիւսիսի մէջ եւ հիւսիս-արեւելքին մէջ ունի արոտավայրային, իսկ կեդրոնական եւ հարաւային շրջաններուն մէջ՝ քոչուոր եւ կիսաքոչուոր բնույթ։ Կը բուծեն գլխաւորապէս մանր եւ խոշոր եղջերաւոր անասուններ, ինչպէս նաեւ ուղտեր, աւանակներ, ձիեր, ջորիներ։
 
[[Պատկեր:Tunismetro1.jpg|մինի|աջից|350px|Գնացք Թունիս քաղաքում]]
 
== Փոխադրամիջոց ==
Երկաթուղիներու երկարութիւնը աւելի քան 2,1 հազար քմ է, խճուղիներինը՝ 19 հազար քմ։ Կը կառուցուի Գաֆսա—Գաբես երկաթուղին։ Ծովային փոխադրամիջոցով կը կատարուի համարեայ ամբողջ արտաքին առեւտուրը։ Գլխաւոր նաւահանգիստներն են՝ Սեխիրան, Սֆաքսը, Պիզերան, Թունիսը, Սուսը։ Միջազգային օդակայանը՝ Քա Էլ-Աուինայում (Թունիս քաղաքի մոտ):
 
== Գրականութիւն ==
Թունիսին մէջ գիր եւ գրականութիւն ստեղծուած է դեռեւս ք.ա. I հազարամեակին մէջ՝ փիւնիկերէն։ Հռոմեական տիրապետութեան շրջանին համաշխարհային գրականութեան շարք մը ականաւոր ներկայացուցիչներ (Ապուլեյ, Օգոստոս Երանելի եւ ուրիշներ) եղած են թունիսցի։ Սեփական գրականութեան ինքնատիպ գիծերը երեւցած են X—XI դդ.՝ ներբողագիր բանաստեղծներ Իպն Հանի ալ-Անտալուսիի ([[931]]—[[973]]) եւ Ալի ատ-Թունիսի (X դ.), գեդոնիստ գրողներ Իպրահիմ ալ-Խուսրիի, Իպրահիմ ար-Դակիկի եւ ուրիշներու ստեղծագործութիւններուն մէջ։ XII—XIV դդ. [[արաբ]], դասական բանաստեղծութեան անկման շրշանին մէջ գերակշռած են արձակի ժանրերը։ Միջնադարի մեծագույն գրողն է Ապտուռահման իպն թալտունը ([[1332]]—[[1406]]): XV դ. ստեղծուած է կենցաղային հարուստ գրականութիւն, XV—XVI դդ. ժողովրդական գրականութիւն՝ արաբերէնի թունիսեան բարբառով։ XVIII դ. աշխուժացած է պալատական ներբողային բանաստեղծութիւնը։ XIX—XX դդ. բանաստեղծներու ստեղծագործութիւններուն մէջ կը հնչեն ազգային-ազատագրական պայքարի զգացումները։ [[1920]]—[[1930]]-ական թթ. ան նշանաւորուած է բանաստեղծ-նորարար Ապուլ-Քասիմ աշ Շապպիի ([[1909]]—[[1934]]), պատմաբան Աւի-ատ-Դուաժիի ([[1909]]—[[1949]]), հրապարակախոս Տահար Հատտատի ([[1901]]—[[1936]]) ստեղծագործութիւններով։ Ազգային վեպի կազմաւորումը կապուած է Պշիր Խրայեֆի եւ Մհամմետ Լարուսի ալ-Մութուիի անուններուն հետ։ [[1960]]-ական թթ. գրականութեան մտան խումբ մը առաջադեմ գրողներ, որոնք արձակ եւ թատերական գործերը կը գրեն արաբերէն, իսկ բանաստեղծութիւնը՝ ֆրանսերէն։ Երիտասարդ արձակագիրներ եւ դրամատուրգներ ստեղծագործութեան բնորոշ են գաղափարական եւ ոճական որոնումները։
 
== ճարտարապետութիւն եւ Կերպարուեստ ==
Թունիսի տարածքին մէջ պահպանուած են քարի դարի, փիւնիկեան, հռոմեական ժամանակներու արուեստի հուշարձաններ։ Միջին դարերուն ձեւաւորուած է իսլամական ճարտարապետութիւնները։ Դղեակներու շուրջ առաջացած են քաղաքներ, ընդհանուր կառուցապատման մէջ գերիշխող միջնաբերդով։ Միջնադարեան կերպարուեստին բնորոշ է արհեստական մարմարի քանդակազարդումը, անջնարակ եւ ջնարակուած խեցեղենի, գեղարուեստական ապակիի, ոսկերչական իրերու, գորգերու, արծաթով եւ ոսկով ընդելուզուած զենքերու պատրաստումը։ Մինչեւ [[1956]]-ը Թունիսին մէջ շինարարութիւնը կատարած են ֆրանսական ճարտարապետները, որոնք ձգտած են զուգորդել տեղական աւանդույթները եւ եւրոպական սկզբունքները։ Երկրի անկախութիւնէն ետք կ'աշխատին թունիսցի ճարտարապետ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. բուռն զարգացած է կերպարուեստի ագգային դպրոցը, ուր կը գոյակցին իրաւաբանական եւ նորաձեւական ուղղութիւնները։
 
== Երաժշտութիւն ==
Երաժշտական ֆոլքլորը (արաբական ճիւղը, առկայ է նաեւ պերպերականը) լատային հիմքով, մեթրոռիթմով, գործիքարանով (տարպուքա, դափ, թառ եւ այլն) ազգակից է արեւմտեան արաբական երկիրներու երաժշտութեան։ Դասական երաժշտութիւնը սկզբնաւորուած է XV դ.: [[1960]]-ական թթ. կը գործէ սիմֆոնիք նուագախումբը, ստեղծուած է Ազգային երաժշտանոց։ Խոշոր գործիչներէն է [[արաբ]], երաժշտական մշակույթի մասնագէտ Սալահ ալ-Մահտին։
 
== Թատրոն ==
Իսլամի արգելքով մինչեւ XIX դ. թատերարուեստը կազմաւորուած չէ։ [[1848]]-ին Մ. ալՆաղաշը արաբերէն թարգմանուած է եւ բեմադրել Մոլիերի «Ագահը»: Ֆրանսացիներու տիրապետութեան օրով գործած են ֆրանսական թատերախումբեր։ Ազգային առաջին թատերախումբը ստեղծուած է դերասան Խ. Զազիրին, [[1950]]-ին։ Թունիսի հանրապետութիւն հռչակուելէն ետք Թունիս քաղաքին մէջ կազմակերպուած է տեղական թատերախումբ։
 
== Աղբիւրներ ==
*[https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_4.djvu/244 Հայկական Սովետական Հանրապիտարան]
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Թունուզ» էջէն