«Թունուզ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Թունիսի Հանրապետութիւն''' ({{lang-ar|الجمهورية التونسية}}), պետութիւն [[Հիւսիսային Աֆրիքա]]յի մէջ։ Հիւսիսէն եւ արեւելքէն կ'ողողուի [[Միջերկրական ծով]]ով։ Սահմանակից է [[Ալժիր]]ին եւ [[Լիպիա]]յին։ Տարածութիւնը 164,2 հազար քմ2 է, բնակչութիւնը՝ 11,037,225<ref name="Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին">[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին]</ref> (2015): Մայրաքաղաքը՝ [[Թունիս (քաղաք)|Թունիս]]: Վարչականորէն կը բաժնուի 18 նահանգի՝ Պեճա, Պիզերատա, Տապես, Գաֆսա, Ճենտուպա (Սուկ Էլ-Արպա), Կայրուան, Կասերին, Մահդիա, Մետենին, Մոնաստիր, Նապուլ (Նապել), Քամուտա, Սիլիանա, Սուս, Սֆաքս, Թունիս, Թունիս-Հարաւային, Էլ-Կեֆ։

Թունիսի տարածքին մարդը բնակութիւն կը հաստատէ հնագույն ժամանակներէն։ Պահպանուած են ստորին, միջին եւ վերին պալեոլիթի գործիքներ։ Ք.ա. XII դ. Թունիսի տարածքին մէջ հայտնուած են [[յույն]]երը, ապա՝ փիւնիկները։ Կարեւոր դեր խաղցած է փիւնիկներուն հիմնած Կարթագենը։ Փիւնիկեան պատերազմներու հետեւանքով (ք.ա. [[264]]—[[146]]) Կարթագենը կործանուած է, Թունիսի տարածքը անցած է [[Հռոմ]]ին, մտած է [[Աֆրիքա]]յի տարածքին մէջ։ Ք.ե. I դ. Թունիսի մէջ տարածուած է [[քրիստոնէութիւն]]ը։ [[439]]-ին վանդալները նուաճած են Թունիսը եւ նպաստած ֆեոտալական հարաբերութիւններու ձեւաւորման։

[[534]]-ին նուաճած է [[Բիւզանդիա]]ն, իսկ VII դ. վերջին՝ [[արաբ]]ները։ VII դ. վերջին—VIII դ. սկիզբը տիրապետող կրոնը դարձած է [[իսլամ]]ը։ [[800]]-ին Թունիսը անջատուած է Աբբասեաններու խալիֆայութիւնէն, դարձած է ինքնուրույն պետութիւն՝ Աղլապեաններու ([[800]]—[[909]]), ապա արաբական այլ թագաւորութեան իշխանութեան տակ։ XVI դ. Թունիսը զաւթած են [[թուրք]]երը եւ դարձուցած են [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] նահանգ։ [[1705]]-ին Հուսէյնեաններու թագաւորական հիմնած է ինքնուրույն պետութիւն։ Արտաքին առեւտուրի աճը եւ ապրանքա-դրամական հարաբերութիւններու զարգացումը պայմանաւորեցին ընկերային վերափոխումները XIX դ.:

[[1830]]-ին ստեղծուեցան Թունիսի կանոնաւոր բանակի առաջին միաւորումները, հիմնուեցան պետական գործարաններ եւ ընկերութիւններ, բացուեցան աշխարհիկ ուսումնական հաստատութիւններ։ [[1861]]-ին լիպերալ բարեփոխիչ Հայրատտին ատ-Թունիսիի նախագահութեամբ ընդունուեցաւ Թունիսի 1-ին սահմանադրութիւնը («Տեսթուր»):

XIX դ. 50-ական թթ. եւրոպական դրամատէրերը բաժիններ ստացան Թունիսին մէջ։ Հարկային ճնշումը եւ եւրոպացիներուն արտոնութիւններ տրամադրելը դժգոհութիւն հառաջացուցին բնակչութեան մէջ եւ հանգեցուցին [[1864]]—[[1865]]-ի ապստամբութեան։ [[1869]]-ին [[Անգլիա]]ն, [[Ֆրանսա]]ն, [[Իտալիա]]ն Թունիսի մէջ հաստատեցին միասնական ֆինանսական հսկողութիւն։ [[1881]]-ին ֆրանսական զորքերը ներխուժեցին Թունիս եպ ստիպեցին պայմանագիր ստորագրել խնամակալներուն մասին։ Թունիսը փաստորեն դարձավ [[Ֆրանսա]]յի գաղութը։ [[Հոկտեմբեր]]եան յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Թունիսի մէջ զօրացավ ազգային-ազատագրական շարժումը։ [[1920]]-ին հիմնուեցաւ Թունիսի կոմունիստական կուսակցութիւնը։ Ազգային քաղքենիութիւնը [[1920]]-ին ստեղծեց լիպերալ-սահմանադրական կուսակցութիւնը (Տեսթուր, Տուսթուր): Ան կը պահանջէր սահմանադրական կառավարութիւն եւ արաբներու իրավունքներու հաւասարեցում [[ֆրանսացիներ]]ու հետ։ [[1934]]-ին Հապիպ Պուրկիպան ստեղծեց Նոր տեսթուր ձախ ազգայնական կուսակցութիւնը, որ ազգային-ազատագրական շարժման ղեկավարութիւնէն դուրս մղեց նախկին տեսթուրի ղեկավարներուն, որոնք հիմնած էին Հին տեսթուր կուսակցութիւնը։ [[1940]]—[[1942]]-ին Թունիսը գտնուած է «Վիշիի» կառավարութեան իշխանութեան ներքոյ, ապա զայն գրաւած են իտալալական-գերմանական գործիչնըրը։ Ֆաշիզմի դէմ յաղթանակը խթանեց ազգային-ազատագրական շարժումը։ Ֆրանսական գաղութային իշխանությունները որոշ զիջումներ արեցին։

[[1946]]-ին Թունիսը ստացավ Ֆրանսական միութեան «Միացուած պետութեան» վիճակը։ [[1947]]-ին սկսաւ գործադուլային լայն շարժում։ [[1952]]-ի [[Յունուար]]ին մասսայական ձերբակալութիւններ եղան կոմկուսի եւ արհմիութիւններու ղեկավարներու շրջանին։ Թունիսի հարցը քննարկուեցաւ [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր ժողովի 7-րդ եւ 8-րդ նստաշրշաններուն ([[1952]] եւ [[1953]]): [[1954]]-ին [[Ֆրանսա]]ն Թունիսին տուաւ ներքին ինքնավարութիւն, իսկ [[20 Մարտ]] [[1956]]-ին ճանչցաւ անոր անկախութիւնը։ Ընտրութիւններու ժամանակ Սահմանադիր ժողովին մէջ բոլոր տեղերը ստացավ «Ազգային ճակատ» պուրժուա-դեմոկրատական խմբաւորումը՝ Նոր տեսթուր կուսակցութեան ղեկավարութեամբ։ Անոր առաջնորդ Հ. Պուրկիպան կազմեց կառավարութիւն։ [[Յուլիս 25]] [[1957]]-ին Թունիսը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն, նախագահ ընտրուեցաւ Պուրկիպան։ [[1957]]-ին Թունիսը տնտեսական եւ տեխնիկական օգնութեան համաձայնագիր կնքեց [[ԱՄՆ]]-ի հետ եւ հաւանութիւն տուաւ «Էյզենհաուերի տոքթրինային»: Թունիսը քայլեր ձեռնարկեց Հիւսիսաֆրիքեան Դաշնակցութիւն (Թունիս, [[Ալժիր]], [[Մարոք]]) ստեղծելու ուղղութեամբ։ [[1962]]-ին մշակուեցաւ Թունիսի զարգացման տասնամեայ ծրագիր, որուն հիմքին ինկավ այսպէս կոչուած տեսթուրեան սոցիալիզմի տեսակետը. տնտեսութեան մէջ 3 բաժանմունքներու (պետական, գործակցական եւ մասնաւոր) առկայութիւնը՝ պետութեան ղեկավար դերով։ Ընկերա-տնտեսական վերափոխումները կը հանդիպէին արքայական մենաշնորհի դրութիւններու եւ ներքին հետադիմութեան դիմադրութեան։ [[1970]]-ին ծրագրի իրագործումը դադրեցաւ, առաջադիմական բարեփոխումներու կողմնակիցները դուրս եկան կառավարութէնեն, խրախուսեցաւ մասնաւոր դրամագլուխը։ [[1974]]-ին Հ. Պուրկիպան ընտրուեցաւ ցմահ նախագահ։ Թունիսը [[ՄԱԿ]]-ի ([[1956]]-ին), [[Արաբական պետութիւններու դաշնակցութիւններ]]ուն ([[1958]]-ին), Աֆրիքայի միասնութեան կազմակերպութեան ([[1963]]-ին) անդամ է։ Արտաքին քաղաքականութեան ասպարէզին մէջ կը վարէ դրական չեզոքութեան քաղաքականութիւն, հանդէս գալով գաղութատիրութեան վերացման, միջազգային լարուածութեան հետագայ թուլացման օգտին։ [[1956]]-ին դիւանագիտական հարաբերութիւններ հաստատուած են Թունիսի եւ [[ԽՍՀՄ]]-ի միջեւ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. կնքուեցաւ սովիէթա-թունիսեան համաձայնագրեր (առեւտրական, վճարային, մշակութային եւ այլն), [[ԽՍՀՄ]]-ը վարկաւորեց U տեխնիկական օժանդակութիւն ցույց տուաւ արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու կառուցման գործին մէջ։

Թունիսի տարածքը կը ձգուի հիւսիսէն հարաւ, [[Միջերկրական ծով]]էն մինչեւ [[Սահարա անապատ]]ը՝ մոտ 800 քմ երկարութեամբ։ Ափագիծը 1200 քմ է։ Հիւսիսի մէջ ծովափը բարձր է, տեղ-տեղ զառիթափ, արեւելքին մէջ՝ ցածրադիր, ծովալճակներով։ Նշանաւոր են Թունիսի, Համամետ, Տապես ծոցերը եւ Ճերպա, Քերքենա, Տալիտ կղզիները։ Ռելիեֆը գերազանցապէս բլրապատ է։ Տարածքի 1/3-ը զբաղուած է Թել Աթլասի եւ Սահարական Աթլասի արեւելեան լեռնաբազուկներով (1000—1200 մ. բարձրութեամբ) եւ միջլեռնային սարաւանդներով (Հիւսիտաին եւ Բարձր Թել): Թունիսի լեռնաշղթայի արեւմուտքին կը գտնուի Շամբի լեռը (1544 մ)՝ երկրի ամենաբարձր կետը։ Տարածքի մնացած մասը հիւսիսը կը զբաղեցնէ Թունիսի հարթավայրը (Ցածր Թել), հարաւը՝ էս-Սահիլը (աշխարհագրական մարզ): Երկրի կեդրոնական մասի աղուտային անհոսք ցածրավայրերը՝ շոթերը (Ճերիտ, Էլ-Ղա-սա), ծովի մակարդակէն ցած են եւ եզրաւորուած են լեռներով։ Երկրաբանական տեսակետէն Թունիսը կը բաժնեն հիւսիսային ծալքածածկութային սինկլինալային (Թել Աթլաս, ավլակոգեն Պերպերիտ՝ Թունիսի Աթլասին մէջ) եւ հարաւային՝ սալայատակային (Սահարական սալ) մասերու։

Օգտակար հանածոներէն կան [[երկաթ]], ֆոսֆորիտներ, [[նաւթ]], [[բնական կազ]], զինք, կապար, սնդիկ, ֆլիւյորիտ, պարիա, մանկան, քալիումական աղեր են։

Թունիսի մեծ մասը մերձարեւադարձային, միջերկրածովային է՝ շոգ եւ չոր [[ամառ]]ով, համեմատաբար զով ու խոնավ [[ձմեռ]]ով։ Ծայր հարաւը արեւադարձային, անապատային է՝ Սահարայէն հաճախակի փչող տաք քամիներով։ Ծովափին [[Յուլիս]]ի միջին ջերմաստիճանը 26&nbsp;°C է, [[Յունուար]]ինը՝ 10&nbsp;°C, հարաւը համապատասխանաբար՝ 33&nbsp;°C եւ 11&nbsp;°C: Տեղումներու առաւելագույնը կ'ըլլայ Հիւսիսային Թելին մէջ (տարեկան՝ 1000—1500 մմ), Թելի մնացած մասերուն մէջ՝ 400—600 մմ, Թունիսի լեռնաշղթայէն հարաւ՝ 100—200 մմ՝։

Գետերը մեծ մասամբ ունին ժամանակաւոր կամ պարբերական հոսք (ունդներ): Խոշոր գետը Մեշերտան է, որուն ջուրերը կ'օգտագործուին ելեկտրականութեան հոսանք ստեղծելու նպատակներով։ Հիւսիսը կը գտնուին քփզերտա եւ Գարաետ Աշկել աղի լիճերը։

Անտառները պահպանուած են լեռներուն մէջ, ներկայացուած են սաղարթաւոր եւ փշատերեւ ծառատեսակներով՝ հատկապէս կաղնի, խցանակաղնի, [[սոճի]], կենսածառ։ Մեծ տարածութիւններ կը զբաղեցնեն մակվիսի թփուտները։ Չոր տափաստաններուն մէջ եւ կիսաանապատներուն մէջ կը գերակշռէ չորասեր խոտածածկույթը, անապատներուն մէջ՝ էֆեմեր բույսերը, աղուտներուն մէջ՝ օշանը, ունդներու հովիտներուն մէջ՝ ակացիան, կարմրանը։

Բնակչութիւնը [[2015]] թուականի կազմած է 11,037,225<ref>[http://www.geoba.se/population.php?pc name=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 "Թունիսի բնակչությունը 2015 թվականին]<"/ref> մարդ։ Բնակչութեան 99%-֊ը [[արաբ]]ներն են։ Կան նաեւ եւրոպացիներ։ Պետական լեզուն [[արաբերէն]]ն է, կրոնը՝ [[իսլամ]]ը։ Միջին խտութիւնը՝ 1 քմ-ի վրայ 67 մարդ է։ Քաղաքային բնակչութիւնը 52% է ([[2015]]): Խսոշոր քաղաքներն են Թունիսը, Աֆաքսը, Սուիսը, Պիզերթան, Կայրուանը։

Թունիսը խորհրդարանական հանրապետութիւն է։ Գործող սահմանադրութիւնն ընդունուածէ [[1959]]-ին։ Պետութեան ղեկավարը եւ զինուած ուժերու գերագույն գլխաւոր հրամանատարը նախագահն է։ Նախագահը կ'ընտրուի համաժողովրդական ընտրութիւններու արդիւնքով՝ 5 տարի ժամկետով (ներկայիս նախագահն է [[Պեճի Սաիտ Էսեպսի]]ն ընտրուած է [[31 Դեկտեմբեր]] [[2014]]-ին): Կառավարութեան ղեկավարը Վարչապետն է։ Օրենսդրական բարձրագույն մարմինը միապալատ խորհրդարանն է՝ Ազգային ժողովը։

Կ'արտահանէ ֆոսֆորիտներ, [[նաւթ]], սուբըրֆոսֆատ, մետաղի հանքաքար, ձիթայուղ, [[գինի]]: Կը Ներմուծէ մեքենաներ եւ փոխադրական սարքաւորումներ, սննդամթերք, լայն սպառման ապրանքներ։ Առեւտրական հիմնական գործընկերներն են [[Եւրոպա]]յի տնտեսական համագործակցութեան երկիրները (հատկապէս [[Ֆրանսա]]ն), [[ԱՄՆ]]-ը։

Արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը լեռնահանքային արդիւնաբերութիւնն է, հատկապէս [[նաւթ]]ի հանույթը։ Կարեւոր են նաեւ մետալուրգիական, մեքենաշինական, նաւթավերամշակման, քիմիական արդիւնաբերութեան ճիւղերը։

Տնտեսութեան հիմքը գիւղատնտեսութիւնն է։ Հիմնական ճիւղերն են հացահատիկային մշակութիւնը եւ անասնապահութիւնը։ Ագրարային բարեփոխումներու հետեւանքով առաջացած են մասնաւոր եւ պետական դրամային ֆերմաներ, միջին եւ մանր գիւղացիական տնտեսութիւններ։ Ունեւոր գիւղացիներու միացման փորձեր կը կատարուին։ Գիւղացիներու զգալի մասը հողազուրկ կամ սակավահող է։ Արտահանութեան համար կարեւորը ձիթապտուղի մշակութիւնն է։ Անասնապահութիւնը հիւսիսի մէջ եւ հիւսիս-արեւելքին մէջ ունի արոտավայրային, իսկ կեդրոնական եւ հարաւային շրջաններուն մէջ՝ քոչուոր եւ կիսաքոչուոր բնույթ։ Կը բուծեն գլխաւորապէս մանր եւ խոշոր եղջերաւոր անասուններ, ինչպէս նաեւ ուղտեր, աւանակներ, ձիեր, ջորիներ։

[[Պատկեր:Tunismetro1.jpg|մինի|աջից|350px|Գնացք Թունիս քաղաքում]]

Երկաթուղիներու երկարութիւնը աւելի քան 2,1 հազար քմ է, խճուղիներինը՝ 19 հազար քմ։ Կը կառուցուի Գաֆսա—Գաբես երկաթուղին։ Ծովային փոխադրամիջոցով կը կատարուի համարեայ ամբողջ արտաքին առեւտուրը։ Գլխաւոր նաւահանգիստներն են՝ Սեխիրան, Սֆաքսը, Պիզերան, Թունիսը, Սուսը։ Միջազգային օդակայանը՝ Քա Էլ-Աուինայում (Թունիս քաղաքի մոտ):

Թունիսին մէջ գիր եւ գրականութիւն ստեղծուած է դեռեւս ք.ա. I հազարամեակին մէջ՝ փիւնիկերէն։ Հռոմեական տիրապետութեան շրջանին համաշխարհային գրականութեան շարք մը ականաւոր ներկայացուցիչներ (Ապուլեյ, Օգոստոս Երանելի եւ ուրիշներ) եղած են թունիսցի։ Սեփական գրականութեան ինքնատիպ գիծերը երեւցած են X—XI դդ.՝ ներբողագիր բանաստեղծներ Իպն Հանի ալ-Անտալուսիի ([[931]]—[[973]]) եւ Ալի ատ-Թունիսի (X դ.), գեդոնիստ գրողներ Իպրահիմ ալ-Խուսրիի, Իպրահիմ ար-Դակիկի եւ ուրիշներու ստեղծագործութիւններուն մէջ։ XII—XIV դդ. [[արաբ]], դասական բանաստեղծութեան անկման շրշանին մէջ գերակշռած են արձակի ժանրերը։ Միջնադարի մեծագույն գրողն է Ապտուռահման իպն թալտունը ([[1332]]—[[1406]]): XV դ. ստեղծուած է կենցաղային հարուստ գրականութիւն, XV—XVI դդ. ժողովրդական գրականութիւն՝ արաբերէնի թունիսեան բարբառով։ XVIII դ. աշխուժացած է պալատական ներբողային բանաստեղծութիւնը։ XIX—XX դդ. բանաստեղծներու ստեղծագործութիւններուն մէջ կը հնչեն ազգային-ազատագրական պայքարի զգացումները։ [[1920]]—[[1930]]-ական թթ. ան նշանաւորուած է բանաստեղծ-նորարար Ապուլ-Քասիմ աշ Շապպիի ([[1909]]—[[1934]]), պատմաբան Աւի-ատ-Դուաժիի ([[1909]]—[[1949]]), հրապարակախոս Տահար Հատտատի ([[1901]]—[[1936]]) ստեղծագործութիւններով։ Ազգային վեպի կազմաւորումը կապուած է Պշիր Խրայեֆի եւ Մհամմետ Լարուսի ալ-Մութուիի անուններուն հետ։ [[1960]]-ական թթ. գրականութեան մտան խումբ մը առաջադեմ գրողներ, որոնք արձակ եւ թատերական գործերը կը գրեն արաբերէն, իսկ բանաստեղծութիւնը՝ ֆրանսերէն։ Երիտասարդ արձակագիրներ եւ դրամատուրգներ ստեղծագործութեան բնորոշ են գաղափարական եւ ոճական որոնումները։

Թունիսի տարածքին մէջ պահպանուած են քարի դարի, փիւնիկեան, հռոմեական ժամանակներու արուեստի հուշարձաններ։ Միջին դարերուն ձեւաւորուած է իսլամական ճարտարապետութիւնները։ Դղեակներու շուրջ առաջացած են քաղաքներ, ընդհանուր կառուցապատման մէջ գերիշխող միջնաբերդով։ Միջնադարեան կերպարուեստին բնորոշ է արհեստական մարմարի քանդակազարդումը, անջնարակ եւ ջնարակուած խեցեղենի, գեղարուեստական ապակիի, ոսկերչական իրերու, գորգերու, արծաթով եւ ոսկով ընդելուզուած զենքերու պատրաստումը։ Մինչեւ [[1956]]-ը Թունիսին մէջ շինարարութիւնը կատարած են ֆրանսական ճարտարապետները, որոնք ձգտած են զուգորդել տեղական աւանդույթները եւ եւրոպական սկզբունքները։ Երկրի անկախութիւնէն ետք կ'աշխատին թունիսցի ճարտարապետ։ [[1950]]—[[1960]]-ական թթ. բուռն զարգացած է կերպարուեստի ագգային դպրոցը, ուր կը գոյակցին իրաւաբանական եւ նորաձեւական ուղղութիւնները։

Երաժշտական ֆոլքլորը (արաբական ճիւղը, առկայ է նաեւ պերպերականը) լատային հիմքով, մեթրոռիթմով, գործիքարանով (տարպուքա, դափ, թառ եւ այլն) ազգակից է արեւմտեան արաբական երկիրներու երաժշտութեան։ Դասական երաժշտութիւնը սկզբնաւորուած է XV դ.: [[1960]]-ական թթ. կը գործէ սիմֆոնիք նուագախումբը, ստեղծուած է Ազգային երաժշտանոց։ Խոշոր գործիչներէն է [[արաբ]], երաժշտական մշակույթի մասնագէտ Սալահ ալ-Մահտին։

Իսլամի արգելքով մինչեւ XIX դ. թատերարուեստը կազմաւորուած չէ։ [[1848]]-ին Մ. ալՆաղաշը արաբերէն թարգմանուած է եւ բեմադրել Մոլիերի «Ագահը»: Ֆրանսացիներու տիրապետութեան օրով գործած են ֆրանսական թատերախումբեր։ Ազգային առաջին թատերախումբը ստեղծուած է դերասան Խ. Զազիրին, [[1950]]-ին։ Թունիսի հանրապետութիւն հռչակուելէն ետք Թունիս քաղաքին մէջ կազմակերպուած է տեղական թատերախումբ։

*[https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_4.djvu/244 Հայկական Սովետական Հանրապիտարան]