«Իսրայէլ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 11.
|քարտէզի_պատկեր = LocationIsrael.svg
|քարտէզի_նկարագիրը = <small>Իսրայէլի տեղագրական քարտէզ</small>
 
|քարտէզի_պատկեր_2 =
|քարտէզ_2-ի_նկարագիրը =
|ազգային_նշանաբան =
|ազգային_օրհներգ = <small>''Հաթիքուա (Յոյսը)''</small><br /><br />[[Պատկեր:Hatikvah instrumental.ogg|center]]
Տող 131 ⟶ 130՝
 
== Պատմութիւն ==
 
=== Պետութեան Ձեւաւորում ===
{{Բազմապատիկ պատկերներ
| գոտի = left/right/center
| ուղղություն = horizontal
| վերնագիր = 19<sup>րդ</sup> դար
Տող 150 ⟶ 149՝
| նկարագրություն2 = Թէոտոր Հէրզլը սիոնիզմի հիմնադիրն է
}}
=== Պետութեան Ձեւաւորում ===
 
Իսրայէլի պետութիւնը ստեղծուած է [[1948]]-ի [[Մայիս 14]]-ին՝ [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր խորհուրդի [[1947]]-ի [[Նոյեմբեր 29]]-ի որոշմամբ, ըստ որուն [[Մեծ Բրիտանիա]]յի ենթամանդատային [[Պաղեստին]]ը կը հռչակուէր անկախ եւ անոր տարածքին մէջ, ստեղծուած էին երկու ինքնուրոյն՝ արաբական եւ հրեական պետութիւններ։ Հրեական պետութեան՝ Իսրայէլին, կը յատկացուէր 14 հզ. կմ2 (Պաղեստինի տարածքի 56%) տարածութիւն՝ խառը բնակչութեամբ։ [[Երուսաղէմ]]ը կը յանձնուէր ՄԱԿ-ի կառավարման։ [[1948]]-ի [[Մայիս]]ին, Իսրայէլի մէջ ստեղծուեցաւ ժամանակաւոր կառավարութիւն, որ կազմուած էր բացառապէս սիոնիստական կուսակցութիւններու ներկայացուցիչներէն։ Կառավարութեան առաջին իսկ՝ «Անկախութեան դեկլարացիայով» [[սիոնիզմ]]ը հռչակուեցաւ Իսրայէլի պաշտօնական [[գաղափարախոսութիւն]] եւ քաղաքականութիւն։
 
Տող 201 ⟶ 200՝
 
== Աշխարհագրութիւն ==
{{Ուիքիաթլաս}}
<small>Իսրայէլի Աթլասը</small> {{wikiatlas|Israel}}
[[Պատկեր:Negev-2005-1.JPG|մինի|ձախից|180px240px|Նեկեւ անապատը]]
Իսրայէլը տեղակայուած է Ասիոյ մէջ, հարաւ-արեւմուտքին մէջ, անոր ափերը արեւմուտքէն կ'ողողեն [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական]], հարաւէն՝ [[Կարմիր ծով]]երը, արեւելքէն սահմանը կը գծէ Հորդանան գետը։
 
Տող 210 ⟶ 209՝
Ծովափնեայ նեղ հարթավայրին [[արեւելք]]ին մէջ, կը փոխարինէ 500-1000 մ. բարձրութեան [[սարավանդ]]ը, որ շեշտակի կ'իջնէ դէպի Գհորի (Էլ-Գոր) եւ Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջուածքները։ Սարաւանդը կազմուած է [[կրաքար]]երէն (զարգացած է կարստը), [[աւազաքար]]երէն, [[բազալտ]]ներէն։ Կան ֆոսֆորիտներու, քուարցային աւազի, կաւերու, մարմարի, [[պղինձ]]ի, [[երկաթ]]ի [[հանքավայրեր]], [[տորֆ]], [[նաֆթ]]ի եւ [[գազ]]ի ոչ մեծ հանքաշերտեր (Նեգեւ անապատին մէջ)։ [[Մեռեալ ծով]]ու ջուրերը հարուստ են [[կալիում]]ի, [[նատրիում]]ի աղերով ու [[բրոմ]]ով։ Կլիման մերձարեւադարձային է։
Միջին ջերմաստիճանը [[Յուլիս]]ին եւ [[Օգոստոս]]ին 24°—28&nbsp;°C է, Գհորին մէջ՝ մինչեւ 36&nbsp;°C, [[Յունուար]]ին՝ 6°—14&nbsp;°C, Մեռեալ ծովու [[հարաւ]]ին մէջ՝ մինչեւ 18&nbsp;°C։
[[Պատկեր:Common kingfisher on thorns.jpg|մինի|աջից|180px240px|Ալկիոն]]
 
 
Տող 249 ⟶ 248՝
| նկարագրություն3 =
}}
270 հազար Իսրայէլի քաղաքացիրներ կ'ապրին Արեւմտեան ափին մէջ գտնուող բնակավայրերուն մէջ, ինչպիսին են [[Մաալե Ադումիմ]], եւ ամենամեծ հրեական քաղաքը տարածքին մէջ՝ Արիել։ Որոշ բնակավայրեր, ինչպիսին են Հեբրոնը եւ Հուշ Էցիոնը գոյութիւն ուներուն մինչեւ պետութեան կազմաւորումը, եւ Վեցօրեայ պատերազմէն ետք, նորէն վերաբնակցեցուեցան հրեաներով։ Հրեական վերաբնակիչներու ընդհանուր քանակը կը գերազանցէ 500 հազար մարդ (մօտաւորապէս 6,5 % Իսրայելի ամբողջ բնակչութենէն)։ 7800 հազար մարդ կ'ապրէր Գազայի սեկտորում, մինչեւ անոնց ստիպողական տեղահանումը [[2005]]-ին։ 18 հազար հրեաներ կ'ապրին ԳոլանյանԿոլանի բարձունքներուն։ [[2006]] թ. 250 հազար մարդ կ'ապրէր Արեւելեան [[Երուսաղէմ]]ի մէջ։
 
Ռուսական հրեաները մեծ դեր ունեցած են սիոնիստական շարժման ժամանակ եւ Իսրայէլի ստեղծման գործին մէջ, իսկ 1970 թուականէն ետք, նշանակալի մասնակցութիւն ունեցած են երկրի կրթութեան եւ տնտեսութեան զարգացման համար։ Այսօր ռուսախոս հրեաները կը կազմեն հրեայ բնակչութեան 1/5 մասը և 1/7 անբողջ երկրի։
Տող 261 ⟶ 260՝
[[Պատկեր:Optical cable manhole cover in English, Hebrew, Arabic and Russian in Tel Aviv, Israel.jpg|մինի|աջից|240px|[[Անգլերէն]], [[եբրայերէն]], [[արաբերէն]] եւ [[ռուսերէն]] գրութիւններով դիտահորի կափարիչ Թէլ Աւիվի մէջ, Իսրայէլ]]
Իսրայէլն ունէ երկու պաշտօնական լեզու՝ [[եբրայերէն]] եւ [[արաբերէն]]: Եբրայերէնը պետութեան առաջին լեզուն է, արաբերէնը՝ արաբ փոքրամասնութեան լեզուն: [[Անգլերէն]]ը պաշտօնական լեզու եղած է Մանտաթի ժամանակաշրջանին, այն կորցրած է իր կարգավիճակը Իսրայէլ պետութեան կազմաւորումէն ետք, սակայն ներկայիս վերականգնած է իր կարեւորութիւնը,<ref>{{cite book|last=Spolsky|first=Bernard|title=Round Table on Language and Linguistics |url=https://books.google.com/books?id=ljumbfV_7y0C&pg=PA169&dq=#v=onepage&q&f=false|accessdate=|year=1999|publisher=Georgetown University Press|location=Washington, D.C. |isbn=0-87840-132-6|pages=169–70|quote=In 1948, the newly independent state of Israel took over the old British regulations that had set English, Arabic, and Hebrew as official languages for Mandatory Palestine but, as mentioned, dropped English from the list. In spite of this, official language use has maintained a de facto role for English, after Hebrew but before Arabic.}}</ref><ref>{{cite book|first=Hava|last=Bat-Zeev Shyldkrot|editor2-first=Hava|editor2-last=Bat-Zeev Shyldkrot |editor1-first=Dorit|editor1-last=Diskin Ravid|title=Perspectives on Language and Development: Essays in Honor of Ruth A. Berman|url=https://books.google.com/books?id=xMzx6xFB0IgC&pg=PA90#v=onepage&q&f=false|publisher=Kluwer Academic Publishers|date=2004|page=90|chapter=Part I: Language and Discourse |isbn=1-4020-7911-7|quote=English is not considered official but it plays a dominant role in the educational and public life of Israeli society. ... It is the language most widely used in commerce, business, formal papers, academia, and public interactions, public signs, road directions, names of buildings, etc. English behaves 'as if' it were the second and official language in Israel.}}</ref><ref>{{cite book|first=Elana|last=Shohamy|title=Language Policy: Hidden Agendas and New Approaches|url=https://books.google.com/books?id=5mG09P64jzYC&pg=PA72#v=onepage&q&f=false|year=2006|publisher=Routledge|isbn=0-415-32864-0|pages=72–73|quote=In terms of English, there is no connection between the declared policies and statements and de facto practices. While English is not declared anywhere as an official language, the reality is that it has a very high and unique status in Israel. It is the main language of the academy, commerce, business, and the public space.}}</ref> ինչպէս որ ատիկա կ'երեւայ ուղենշաններու եւ վրայ եւ պաշտօնական գրագրութեան մէջ: Շատ իսրայէլցիներ ազատ կը հաղորդակցուէն անգլերէնով, շատ հեռուստահաղորդումներ կը հեռարձակուէն [[անգլերէն]] ենթագիրներով եւ լեզուն կը դասաւանդուի տարրական դպրոցներուն ներս, ինչպէս նաեւ Իսրայէլի համալսարանները կը տրամադրէն զանազան անգլերէն դասընթացքներ:<ref>{{cite web|title=English programs at Israeli universities and colleges|url=http://mfa.gov.il/MFA/IsraelExperience/AboutIsrael/Education/Pages/English_programs_Israeli_universities_colleges.aspx|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs}}</ref> Որպէս ներգաղթեալներու երկիր, փողոցներուն վրայ կը լսուէն շատ լեզուներ: Աւելի քան մէկ միլիոն ռուսերէնախօսներ ներգաղթած են նախկին Խորհրդային Միութենէ 1990-էն մինչեւ 2004 թուականները: <ref>{{cite news |url=http://www.haaretz.com/news/study-soviet-immigrants-outperform-israeli-students-1.238970 |title=Study: Soviet immigrants outperform Israeli students |newspaper=Haaretz |date=10 February 2008}}</ref> [[Ֆրանսերէն]]ը կը գործածէն մօտաւորապէս 700 հզ իսրայէլցիներ, <ref>{{cite news |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4156781,00.html |title=French radio station RFI makes aliyah |newspaper=Ynetnews |date=5 December 2011}}</ref> որոնցմէ մեծ մասը եկած է [[Ֆրանսա]]յէն եւ հիւսային [[Ափրիկէ]]էն:
== Պետական Կառավարում ==
 
=== Գործադիր Իշխանութիւն ===
Իսրայէլը կը կառավարուէ խորհրդարանական համակարգի միջոցով եւ կը հանդիսանայ ժողովրդավարական պետութիւն: Իսրայէլի նախագահը պետութեան գլխաւորն է, սակայն անոր պարտականութիւնները մեծաւ մասամբ արարողակարգային են:<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2077.html|publisher=ԿՀՎ|work=The World Factbook|title=Field Listing — Executive Branch|accessdate=20 июля 2007|datepublished=19 Յունիս 2007|lang=en}}</ref>. 2000 թուականին ընդունուած օրէնքի համաձայն նախագահը կ'ընտրուէ քնեսեթի կողմէ 7 տարի ժամկետով<ref>{{cite web|url=http://www.president.gov.il/chapters/chap_3/_content_3_2_2_en.asp|title=Excerpts from the Basic Law: The President|accessdate=23 июля 2008|lang=en}}</ref>
Վարչապետը կառավարութեան գլխաւորն է, պաշտօնավարման առաւելագոյն ժամկետը 4 տարի է, մինչեւ քնեսեթի հերթական ընտրութիւնները:
=== Օրենսդիր Իշխանութիւն ===
Քնեսեթը՝ Իսրայէլի խորհրդարանը կազմւած է 120 պատգամաւորներէ, որոնք կ'ընտրուէն քաղաքական կուսակցութիւններու կողմէ համամասնական կարգով:<ref>{{cite web |url=http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_beh.htm |publisher=The Knesset |accessdate=8 августа = 2007 |title=The Electoral System in Israel}}</ref> Խորհրդարանի ընտրութիւնները կը կայանան չորս տարին մէկ:
==Տնտեսութիւն==
 
=== Տնտեսաաշխարհագրական Ակնարկ ===
Իսրայէլը ռազմականացուած տնտեսութեամբ ագրարային-արդիւնաբերական երկիր է։ Արդիւնաբերութիւնը կը զարգանայ ռազմատնտեսական պոտենցիալի հզորացման ուղղութեամբ, հիմնականին մէջ օտարերկրեայ կապիտալի հաշուին։ [[1970]]-ին երկրի պիւտճէի 40% ֊ը յատկացուած է ռազմական ծախսերուն։ Կապիտալի ներմուծումը [[1948]]—[[1970]]-ին կազմած է 12 միլիար տոլլար ([[1967]]—[[1970]]-ին՝ աւելի քան 4 մլրդ)։ Ռազմական արդիւնաբերութեան համալիրը կը ֆինանսաւորուի «[[Կուր]]» կոնցեռնի, «Բանկ Դիսկոնտ» եւ այլ ֆինանսական ընկերութիւններու կողմէն։ Կը գործեն նաեւ օտարերկրեայ մոնոպոլիստական հզոր միաւորումներ («Պալիստայն էկոնոմիկ կորպորեյշն», «Ամերիկան Իսրայէլ կորպորեյշն» եւ այլն)։
Տող 275 ⟶ 278՝
 
== Փոխադրութիւն ==
[[Պատկեր:TelAvivBeginRoadSouth.jpg|մինի|ձախից|180px240px|Փողոց Թէլ Աւիվի մէջ]]
Երկաթուղիներու երկարութիւնը 994 քմ է, աւտոխճուղիներինը՝ 4,2 հզ. քմ ([[1974]])։ Կը գործեն [[էյլաթ]]—[[մինի]], Հայֆա—Թել-Ավիւ, էյլաթ-[[Աշքելոն]] նաւթամուղները։ Զարգացած է ծովային փոխադրութիւնը։ Գլխաւոր [[նաւահանգիստ]]ներն են Հայֆան, [[Աշտոտ]]ը, էյլաթը։
=== Արտաքին առեւտուր ===
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Իսրայէլ» էջէն