«Իսրայէլ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Իսրայէլ'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=51}}</ref> ({{Լեզու he|ישראל}}), պաշտօնական անուանումը՝ Իսրայէլ պետութիւն ({{Լեզու he|מדינת ישראל‎}}, {{Լեզու ar|دولة اسرائيل‎‎}}), պետութիւն [[Միջին Արեւելք]]ին մէջ՝ [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծովու]] հարաւ-արեւելքին մէջ։ Հիւսիսէն, սահմանակից է [[Լիբանան (արեւմտահայերէն)|Լիբանանին]], արեւելքէն՝ [[Սուրիա|Սուրիոյ]] եւ [[Հորդանան]]ին, իսկ հարաւ-արեւմուտքէն՝ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոսին]]։

Միջազգային իրաւունքի տեսանկիւնէն Իսրայէլի սահմանները վերջնականապէս հստակեցուածյստակեցուած չեն։ ԻսրայելըԻսրայէլը տարբեր փաստերու արդիւնք է, ինչպէս նաեւ ձեռնպահ կը մնայ իր սահմաններու պաշտօնապէս հստակեցումէն։ Իսրայէլացի որոշ իրաւաբաններ կը համարեն, որ սահմանները ընդհանրապէս պետութեան տարր չեն համարուիր։

Ծովափնեայ նեղ հարթավայրին [[արեւելք]]ին մէջ, կը փոխարինէ 500-1000 մ. բարձրութեան [[սարավանդ]]ը, որ շեշտակի կ'իջնէ դէպի Գհորի (Էլ-Գոր) եւ Վադի-էլ-Արաբա տեկտոնական իջուածքները։ Սարաւանդը կազմուած է [[կրաքար]]երէն (զարգացած է կարստը), [[աւազաքար]]երէն, [[բազալտ]]ներէն։ Կան ֆոսֆորիտներու, քուարցային աւազի, կաւերու, մարմարի, [[պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղինձ]]ի, [[երկաթ]]ի [[հանքավայրեր]], [[տորֆ]], [[նաֆթնաւթ]]ի եւ [[գազկազ]]ի ոչ մեծ հանքաշերտեր (ՆեգեւՆեկեւ անապատին մէջ)։ [[Մեռեալ ծով]]ու ջուրերը հարուստ են [[կալիում]]ի, [[նատրիում]]ի աղերով ու [[բրոմ]]ով։ Կլիման մերձարեւադարձային է։

Իսրայէլն ունէ երկու պաշտօնական լեզու՝ [[եբրայերէն]] եւ [[արաբերէն]]: Եբրայերէնը պետութեան առաջին լեզուն է, արաբերէնը՝ արաբ փոքրամասնութեան լեզուն: [[Անգլերէն]]ը պաշտօնական լեզու եղած է Մանտաթի ժամանակաշրջանին, այն կորցրած է իր կարգավիճակը Իսրայէլ պետութեան կազմաւորումէն ետք, սակայն ներկայիս վերականգնած է իր կարեւորութիւնը,<ref>{{cite book|last=Spolsky|first=Bernard|title=Round Table on Language and Linguistics |url=https://books.google.com/books?id=ljumbfV_7y0C&pg=PA169&dq=#v=onepage&q&f=false|accessdate=|year=1999|publisher=Georgetown University Press|location=Washington, D.C. |isbn=0-87840-132-6|pages=169–70|quote=In 1948, the newly independent state of Israel took over the old British regulations that had set English, Arabic, and Hebrew as official languages for Mandatory Palestine but, as mentioned, dropped English from the list. In spite of this, official language use has maintained a de facto role for English, after Hebrew but before Arabic.}}</ref><ref>{{cite book|first=Hava|last=Bat-Zeev Shyldkrot|editor2-first=Hava|editor2-last=Bat-Zeev Shyldkrot |editor1-first=Dorit|editor1-last=Diskin Ravid|title=Perspectives on Language and Development: Essays in Honor of Ruth A. Berman|url=https://books.google.com/books?id=xMzx6xFB0IgC&pg=PA90#v=onepage&q&f=false|publisher=Kluwer Academic Publishers|date=2004|page=90|chapter=Part I: Language and Discourse |isbn=1-4020-7911-7|quote=English is not considered official but it plays a dominant role in the educational and public life of Israeli society. ... It is the language most widely used in commerce, business, formal papers, academia, and public interactions, public signs, road directions, names of buildings, etc. English behaves 'as if' it were the second and official language in Israel.}}</ref><ref>{{cite book|first=Elana|last=Shohamy|title=Language Policy: Hidden Agendas and New Approaches|url=https://books.google.com/books?id=5mG09P64jzYC&pg=PA72#v=onepage&q&f=false|year=2006|publisher=Routledge|isbn=0-415-32864-0|pages=72–73|quote=In terms of English, there is no connection between the declared policies and statements and de facto practices. While English is not declared anywhere as an official language, the reality is that it has a very high and unique status in Israel. It is the main language of the academy, commerce, business, and the public space.}}</ref> ինչպէս որ ատիկա կ'երեւայ ուղենշաններու եւ վրայ եւ պաշտօնական գրագրութեան մէջ: Շատ իսրայէլցիներ ազատ կը հաղորդակցուէն անգլերէնով, շատ հեռուստահաղորդումներ կը հեռարձակուէն [[անգլերէն]] ենթագիրներով եւ լեզուն կը դասաւանդուի տարրական դպրոցներուն ներս, ինչպէս նաեւ Իսրայէլի համալսարանները կը տրամադրէն զանազան անգլերէն դասընթացքներ:<ref>{{cite web|title=English programs at Israeli universities and colleges|url=http://mfa.gov.il/MFA/IsraelExperience/AboutIsrael/Education/Pages/English_programs_Israeli_universities_colleges.aspx|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs}}</ref> Որպէս ներգաղթեալներու երկիր, փողոցներուն վրայ կը լսուէն շատ լեզուներ: Աւելի քան մէկ միլիոն ռուսերէնախօսներ ներգաղթած են նախկին Խորհրդային Միութենէ 1990-էն մինչեւ 2004 թուականները: <ref>{{cite news |url=http://www.haaretz.com/news/study-soviet-immigrants-outperform-israeli-students-1.238970 |title=Study: Soviet immigrants outperform Israeli students |newspaper=Haaretz |date=10 FebruaryՓէտրուար 2008}}</ref> [[Ֆրանսերէն]]ը կը գործածէն մօտաւորապէս 700 հզ իսրայէլցիներ, <ref>{{cite news |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4156781,00.html |title=French radio station RFI makes aliyah |newspaper=Ynetnews |date=5 December 2011}}</ref> որոնցմէ մեծ մասը եկած է [[Ֆրանսա]]յէն եւ հիւսային [[Ափրիկէ]]էն:

Իսրայէլը կը կառավարուէ խորհրդարանական համակարգի միջոցով եւ կը հանդիսանայ ժողովրդավարական պետութիւն: Իսրայէլի նախագահը պետութեան գլխաւորն է, սակայն անոր պարտականութիւնները մեծաւ մասամբ արարողակարգային են:<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2077.html|publisher=ԿՀՎ|work=The World Factbook|title=Field Listing — Executive Branch|accessdate=20 июляՅուլիս 2007|datepublished=19 Յունիս 2007|lang=en}}</ref>. 2000 թուականին ընդունուած օրէնքի համաձայն նախագահը կ'ընտրուէ քնեսեթի կողմէ 7 տարի ժամկետով<ref>{{cite web|url=http://www.president.gov.il/chapters/chap_3/_content_3_2_2_en.asp|title=Excerpts from the Basic Law: The President|accessdate=23 июляՅուլիս 2008|lang=en}}</ref>

Քնեսեթը՝ Իսրայէլի խորհրդարանը կազմւած է 120 պատգամաւորներէ, որոնք կ'ընտրուէն քաղաքական կուսակցութիւններու կողմէ համամասնական կարգով:<ref>{{cite web |url=http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_beh.htm |publisher=The Knesset |accessdate=8 августаօգոստոս = 2007 |title=The Electoral System in Israel}}</ref> Խորհրդարանի ընտրութիւնները կը կայանան չորս տարին մէկ:

[[պղինձ]]ի հանքանիւթ եւ այլն։ ԱրիւնաբերութեանԱրդիւնաբերութեան հիմնական կեդրոններն են [[Թել Ավի|Թել-ԱվիԱւիվ]]վըը, [[Հայֆա]]ն։ Թել-ԱվիւիԱւիվի եւ ԴիմոնիՏիմոնի մօտ կը գործեն 2 ատոմային ռեակտոր։

Իսրայէլի Պաշտպանութեան Բանակը (ՑԱՀԱԼ) կազմուած է ցամաքի զօրքերէ, ծովու ուժերէ եւ օդուժէ: Անոնք ստեղծուած են 1948-ի Անկախութեան պատերազմի ժամանակ<ref>{{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/English/about/History/40s/1948/default.htm |publisher=Israel Defense Forces |accessdate=31 июляՅուլիս 2007|title=History: 1948 |datepublished=2007|lang=en}}</ref>. ՑԱՀԱԼը նաեւ կ'օգտագործէ Ռազմական հետախուզութեան տուեալները, որ կ'աշխատէ Մոսատի եւ Շապաքի հետ<ref>{{harvnb|Henderson|2003|p=97}}</ref>. Ռազմական ընդհարումներու եւ պատերազմներու մէջ ՑԱՀԱԼի անընդհատ ներգրաւուած լինելու հանգամանքը անոր դարձուցած են աշխարհի ամենէ մարտունակ բանակներէն մէկը:<ref>{{cite web |url=http://www.globalsecurity.org/military/world/israel/idf.htm |publisher=GlobalSecurity.org |title=Israel Defense Forces |accessdate=16 сентябряՍեպտեմբեր 2007|lang=en}}</ref>

Իսրայէլցիներու մեծ մասը բանակ կը զօրակոչուի տասնութ տարեկանին: Տղամարդեր կը ծառայէն երեք տարի, կիները՝ երկու:<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts%20About%20Israel/State/The%20Israel%20Defense%20Forces|title=The Israel Defense Forces|publisher=[[МИДԻսրայէլի Израиля]]ՆԳՆ|accessdate=7 июляՅուլիս 2008|lang=en}}</ref>. Ժամկետային ծառայութենէ ետք տղամարդիկ կ'անցնեն պահեստազօրային եւ տարուայ մէջ մի քանի շաբաթ կը մասնակցէն հաւաքներուն միչեւ 40 տարեկանը: Իսրայէլցի արաբները (տրուզներէն բացի) եւ բարձրագոյն կրօնական ուսումնական հաստատութիւններու՝ եշիւներու սովորողները ազատ են բանակի մէջ ծառայութենէ: Վերջին ժամանակները քաղաքական հարթակներու վրայ փորձեր կ'ըրուէն վերացնելու այդ արտօնութիւնները: <ref>{{harvnb|Stendel|1997|pp=191–2}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ArticleContent.jhtml?itemNo=860256|datepublished=16 маяՄայիս 2007|accessdate=7 июляՅուլիս 2008|lang=en|title=Cool law, for wrong population|author=Nehemia Shtrasler.|publisher=Haaretz|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071001050353/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ArticleContent.jhtml?itemNo=860256|archivedate=2007-10-01|deadlink=404}}</ref> ՑԱՀԱԼի ժամկետային ծառայողներու քանակը կը կազմէ 168 հազ. զինծառայող եւ եւս 408 հազ. պահեստազօրային: Այս ցուցանիշներով Իսրայէլի բանակի քանակութիւնը համեմատելի է հարեւան բազմամիլիոն երկիրներու բանակներու հետ:

[[Պատկեր:Leipziger Buchmesse 2013 Amos Oz.JPG|մինի|աջից|Ամոս Օզի գործերը թարգմանուած են 36 լեզուներով, աւելի, քան որեւէ այլ իսրայէլցի գրագէտինը<ref>{{cite news |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3668919,00.html |title=Amos Oz is most translated Israeli author |newspaper=Ynetnews |date=10 FebruaryՓէտրուար 2009}}</ref>]]

Իսրայէլական գրականութիւնը հիմնականին մէջ, կը ստեղծուի եբրայերէն, թէեւ կը հանդիպէն նաեւ այլ լեզուներով, ինչպէս օրինակ՝ [[անգլերէն]]ով:։ «''Եբրայական գրողներու միութիւն''»-ը (հիմնուած է [[1940]]-ական թուականներու) իր շարքերուն մէջ, չ'ընդունիր [[յիտիշ]] եւ [[արաբ]] լեզուներով գրողներուն։ Որպէս կանոն, Իսրայէլի մէջ հրատարակուած բոլոր գործերու երկուական օրինակները կը տեղադրուէն Երուսաղէմի հրեական համալսարանի մէջ գտնուող Իսրայէլի Ազգային գրադարանի ներսը: 2001-ին փոփոխուած օրէնքով նոյն պահանջները մտցուեցան նաեւ տեսա եւ ձայնագրութիւններու եւ այլ ոչ տպագրական միջոցներու վերաբերեալ: <ref>{{cite journal |url=http://jnul.huji.ac.il/eng/lgd.html |publisher=Jewish National and University Library |title=Depositing Books to The Jewish National & University Library |accessdate=21 AugustՕգոստոս 2007 }}</ref> 2013-ին գրադարան փոխադրուած գիրքերու 91 %-ը եղած է [[եբրայերէն]]: <ref>{{cite web |url=http://web.nli.org.il/sites/NLI/English/library/depositing/statistics/Pages/lgd-statistics-2013.aspx |title=Statistics for 2013 |date=2013 |publisher=National Library of Israel |access-date=17 April 2016}}</ref><br />

1966-ին Շմուէլ Ակնոնը գերմանացի հրեա գրագէտ Նելլի Զաքսին հետ միասին ստացաւ Գրականութեան Նոպելեան մրցանակ :.<ref>{{cite journal |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1966/index.html |publisher=Nobel Foundation |title=The Nobel Prize in Literature 1966 |accessdate=12 AugustՕգոստոս 2007 }}</ref> Առաջատար գրագէտներ կը համարուին Ամոս Օզը, Եթկար Քերեթը եւ Տաւիտ Կրոսմանը: Եբրայերէնով գրող իսրայէլացի արաբ երգիծագիր Սայէտ Քաշուան նույնպէս ունէ համաշխարհային ճանաչում: Պաղեստինցի յայտնի գրագէտներ Եմիլ Հապիպին, Թաուֆիք Զիյեադան եւ Մահմուտ Տարուիշը նոյնպէս կը ստեղծագործէն Իսրայէլի մէջ:<br />

*<small>Իսրայէլը [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ilis.html] The World Factbook-ին մէջ</small>