«Իսրայէլ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 150.
}}
=== Պետութեան Ձեւաւորում ===
Իսրայէլի պետութիւնը ստեղծուած է [[1948]]-ի [[Մայիս 14]]-ին՝ [[ՄԱԿ]]-ի Գլխաւոր խորհուրդի [[1947]]-ի [[Նոյեմբեր 29]]-ի որոշմամբ, ըստ որուն [[Մեծ Բրիտանիա]]յի ենթամանդատային [[Պաղեստին]]ը կը հռչակուէր անկախ եւ անոր տարածքին մէջ, ստեղծուած էին երկու ինքնուրոյն՝ արաբական եւ հրեական պետութիւններ։ Հրեական պետութեան՝ Իսրայէլին, կը յատկացուէր 14 հզ. կմ2քմ<sup>2</sup> (Պաղեստինի տարածքի 56%) տարածութիւն՝ խառը բնակչութեամբ։ [[Երուսաղէմ]]ը կը յանձնուէր [[Միաւորուած Ազգերու Կազմակերպութիւն|ՄԱԿ-ի]] կառավարման։ [[1948]]-ի [[Մայիս]]ին, Իսրայէլի մէջ ստեղծուեցաւ ժամանակաւոր կառավարութիւն, որ կազմուած էր բացառապէս սիոնիստական կուսակցութիւններու ներկայացուցիչներէն։ Կառավարութեան առաջին իսկ՝ «Անկախութեան դեկլարացիայովհռչակագիրով» [[սիոնիզմ]]ըսիոնիզմը հռչակուեցաւյայտարարուեցաւ Իսրայէլի պաշտօնական [[գաղափարախոսութիւն]]գաղափարախօսութիւն եւ քաղաքականութիւն։
 
=== Արաբա-Իսրայէլական Պատերազմներ ===
[[1948]]-[[1949]]-ի արաբա-իսրայէլական պատերազմի հետեւանքով Իսրայէլը Պաղեստինի արաբական պետութենէն նուաճեց 6,.7 հզ. քմ<sup>2</sup> տարածք, ինչպէս նաեւ [[Երուսաղէմ]]ի արեւմտեան մասը։ Ինչպէս իրեն յատկացուած, այնպես ալ զաւթած տարածքէն, Իսրայէլի կառավարութիւնը արտաքսեց մօտ 1 մլն արաբներու։ [[1949]]-ին Իսրայէլը [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|ԵգիպտոսԵգիպտոսի]]ի, [[Լիբանան (արեւմտահայերէն)|ԼիբանանԼիբանանի]]ի, [[ՀորդանանՅորդանան]]ի եւ [[Սուրիա|Սուրիոյ]] հետ ստորագրեցստորագրեցաւ զինադադարի ժամանակաւոր համաձայնագրերհամաձայնագիրներ, որոնք սակայն չփոխարինուեցան հաշտութեան պայմանագրերով։պայմանագիրներով։ [[1949]]-ին կայացան խորհրդարանական ընտրութիւններ, գլխաւոր կառավարող կուսակցութիւնը դարձաւ ՄԱՊԱԻ-ն։ [[1952]]-ին [[ԱՄՆ]]-ի հետ համաձայնագրով Իսրայէլը փաստօրէն պարտաւորուեցաւ մասնակցիլ [[ԱՄՆ]]-ի բոլոր գործողութիւններուն [[Մերձաւոր ԱրեւելքինԱրեւելք]]ին մէջ։ <br />
[[1952]]-ին Իսրայէլի եւ [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]] միջեւ կնքուած պայմանագրովպայմանագիրով Իսրայէլը [[Գերմանիա]]յէն ստացաւ (մինչեւ [[1966]]-ը) 822 մլն տոլլար այսպէս կոչուած ռազմատուգանք եւ 1,.7 մլր տոլլար փոխհատուցման մէջ՝ [[1939]]-[[1945]]-ի [[Երկրորդ համաշխարհայինՀամաշխարհային պատերազմՊատերազմ (արեւմտահայերէն)|Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմին]]ին [[հրեաներ]]ուն պատճառած վնասի դիմաց։ <br />
[[1956]]-ին Իսրայէլը Անգլիոյ եւ [[Ֆրանսա]]յի հետ ագրեսիա սանձագերծեցսանձազերծեցաւ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ի դէմ։ [[1957]]-ին միացաւ Այզենհաուէրի հայեցակարգին եւ [[1958]]-ին աջակցութիւն ցոյց տուաւ [[Լիբանան (արեւմտահայերէն)|Լիբանան]]ի եւ [[ՀորդանանՅորդանան]]ի դէմ անգլա-ամերիկեան ներխուժումին։ 1960-ականներուն խիստ սրւեցին արաբա-իսրայէլական յարաբերութիւնները։ [[1967]]-ի [[Յունիս 2]]-ին առաւել հետադէմ եւ ծայրահեղ ուժերու մասնակցութեամբ ստեղծուեցաւ ազգային միասնութեան կառավարութիւն, որ արաբական երկրներուերկիրներու դէմ պատերազմ սանձազերծելու միջոցով, կը ձգտէր իրագործել «Մեծ Իսրայէլ» ստեղծելու սիոնիստական ծրագիրը։ [[1967]]-ի [[Յունիս 5]]-ին Իսրայէլը նոր պատերազմ սկսաւ արաբական երկրներուերկիրներու ([[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]], [[Սուրիա]], [[ՀորդանանՅորդանան]]) դէմ։ [[1967]] [[Նոյեմբեր 22]]-ին Անվտանգութեան խորհուրդը բանաձեւ ընդունեցընդունեցաւ Մերձաւոր Արեւելքին մէջ, ճգնաժամի քաղաքական կարգաւորման վերաբերեալ։ [[1968]]-ին աջ «ընկերականներու», սիոնիստական կուսակցութիւններու եւ բուրժուականպուրժուական ՌԱՖԻ կուսակցութեան միաւորումէն, ստեղծուեցաւ Իսրայէլի բանուորական կուսակցութիւնը (ՄԱԻ)։ [[1969]]-ին իշխանութեան գլուխ կանգնեց Կոլտայ Մէիրի կառավարութիւնը։ Այդ կառավարութիւնը ձեռնամուխ եղաւ գրաւուած տարածքներու յուրացման ու բնական հարստութիւններու շահագործման։ Իսրայէլի կառավարող շրջաններու քաղաքականութիւնը [[1973]]-ի [[Հոկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Հոկտեմբեր]]ին հանեցուց, արաբա-իսրայէլական նոր պատերազմի, որուն հետեւանքով Իսրայէլը մարդկային ոյժի եւ տեխնիկայի մեծ կորուստներ կրեց։ Արաբական պետութիւններու աճած մարտունակութիւնն ու Իսրայէլի միջազգային մեկուսացումը Իսրայէլի կառավարութեան ստիպեցին մասնակցիլ ([[1973]]-ի [[Դեկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Դեկտեմբեր]]) ժնեւիԺնեւի հաշտարար կոնֆերանսին։համաժողովին։ [[1974]]-ի [[Յունուար]]ին եւ [[1975]]-ի [[Սեպտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Սեպտեմբեր]]ին [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ի, իսկ [[1974]]-ի [[Մայիս]]ին Սուրիոյ հետ Իսրայէլը կնքեց զորքերու տարանջատման եւ անոնց միջեւ պուֆերային գօտիներ ստեղծելու համաձայնագրեր։
<br />
[[1979]]-ին [[Եգիպտոս]]ը՝ առաջին արաբական երկիրն էր, որ խաղաղութեան դաշինք կնքեց Իսրայէլի հետ։ Արդիւնքով, Իսրայէլ Սինայի թերակղզին Եգիպտոսին հետ վերադարձուց։ [[ՀորդանանՅորդանան]]ը եւ Իսրայէլը խաղաղութեան դաշինք կննքեցինկնքեցին [[1994]] թուականին։ Իսկ [[2005]]-ին Իսրայէլը իր բանակը դուրս բերաւ [[Գազա]]յի շրջանէն։
 
==Պետական կարգը==
Իսրայէլը հանրապետութիւն է։ Սահմանադրութիւն չունի, ան կը փոխարինուի շարք մը օրենսդրական փաստերով։ Պետութեան ղեկավարը նախագահ է, որուն լիազորութիւնները սահմանափակուած են։ Ողջ իշխանութիւնը կ'իրականացնէ կառավարութիւնը՝ վարչապետի գլխաւորութեամբ։ Բարձրագոյն օրենսդրական մարմինը միապալատ խորհրդարանն է (քնեսեթ)։ Ընտրական իրաւունքէն կ'օգտուին 18 տարեկան դարձած քաղաքացիները։ <br />
Դատական համակարգը կը կազմեն աշխարհիկ եւ հոգհեւորհոգեւոր դատարաններն ու Գերագոյն դատարանը:
=== Կուսակցութիւնները ===
*Աւոտայ
Տող 260.
[[Պատկեր:Optical cable manhole cover in English, Hebrew, Arabic and Russian in Tel Aviv, Israel.jpg|մինի|աջից|240px|[[Անգլերէն]], [[եբրայերէն]], [[արաբերէն]] եւ [[ռուսերէն]] գրութիւններով դիտահորի կափարիչ Թէլ Աւիվի մէջ, Իսրայէլ]]
Իսրայէլն ունէ երկու պաշտօնական լեզու՝ [[եբրայերէն]] եւ [[արաբերէն]]: Եբրայերէնը պետութեան առաջին լեզուն է, արաբերէնը՝ արաբ փոքրամասնութեան լեզուն: [[Անգլերէն]]ը պաշտօնական լեզու եղած է Մանտաթի ժամանակաշրջանին, այն կորցրած է իր կարգավիճակը Իսրայէլ պետութեան կազմաւորումէն ետք, սակայն ներկայիս վերականգնած է իր կարեւորութիւնը,<ref>{{cite book|last=Spolsky|first=Bernard|title=Round Table on Language and Linguistics |url=https://books.google.com/books?id=ljumbfV_7y0C&pg=PA169&dq=#v=onepage&q&f=false|accessdate=|year=1999|publisher=Georgetown University Press|location=Washington, D.C. |isbn=0-87840-132-6|pages=169–70|quote=In 1948, the newly independent state of Israel took over the old British regulations that had set English, Arabic, and Hebrew as official languages for Mandatory Palestine but, as mentioned, dropped English from the list. In spite of this, official language use has maintained a de facto role for English, after Hebrew but before Arabic.}}</ref><ref>{{cite book|first=Hava|last=Bat-Zeev Shyldkrot|editor2-first=Hava|editor2-last=Bat-Zeev Shyldkrot |editor1-first=Dorit|editor1-last=Diskin Ravid|title=Perspectives on Language and Development: Essays in Honor of Ruth A. Berman|url=https://books.google.com/books?id=xMzx6xFB0IgC&pg=PA90#v=onepage&q&f=false|publisher=Kluwer Academic Publishers|date=2004|page=90|chapter=Part I: Language and Discourse |isbn=1-4020-7911-7|quote=English is not considered official but it plays a dominant role in the educational and public life of Israeli society. ... It is the language most widely used in commerce, business, formal papers, academia, and public interactions, public signs, road directions, names of buildings, etc. English behaves 'as if' it were the second and official language in Israel.}}</ref><ref>{{cite book|first=Elana|last=Shohamy|title=Language Policy: Hidden Agendas and New Approaches|url=https://books.google.com/books?id=5mG09P64jzYC&pg=PA72#v=onepage&q&f=false|year=2006|publisher=Routledge|isbn=0-415-32864-0|pages=72–73|quote=In terms of English, there is no connection between the declared policies and statements and de facto practices. While English is not declared anywhere as an official language, the reality is that it has a very high and unique status in Israel. It is the main language of the academy, commerce, business, and the public space.}}</ref> ինչպէս որ ատիկա կ'երեւայ ուղենշաններու եւ վրայ եւ պաշտօնական գրագրութեան մէջ: Շատ իսրայէլցիներ ազատ կը հաղորդակցուէն անգլերէնով, շատ հեռուստահաղորդումներ կը հեռարձակուէն [[անգլերէն]] ենթագիրներով եւ լեզուն կը դասաւանդուի տարրական դպրոցներուն ներս, ինչպէս նաեւ Իսրայէլի համալսարանները կը տրամադրէն զանազան անգլերէն դասընթացքներ:<ref>{{cite web|title=English programs at Israeli universities and colleges|url=http://mfa.gov.il/MFA/IsraelExperience/AboutIsrael/Education/Pages/English_programs_Israeli_universities_colleges.aspx|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs}}</ref> Որպէս ներգաղթեալներու երկիր, փողոցներուն վրայ կը լսուէն շատ լեզուներ: Աւելի քան մէկ միլիոն ռուսերէնախօսներ ներգաղթած են նախկին Խորհրդային Միութենէ 1990-էն մինչեւ 2004 թուականները: <ref>{{cite news |url=http://www.haaretz.com/news/study-soviet-immigrants-outperform-israeli-students-1.238970 |title=Study: Soviet immigrants outperform Israeli students |newspaper=Haaretz |date=10 Փէտրուար 2008}}</ref> [[Ֆրանսերէն]]ը կը գործածէն մօտաւորապէս 700 հզ իսրայէլցիներ, <ref>{{cite news |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4156781,00.html |title=French radio station RFI makes aliyah |newspaper=Ynetnews |date=5 December 2011}}</ref> որոնցմէ մեծ մասը եկած է [[Ֆրանսա]]յէն եւ հիւսային [[Ափրիկէ]]էն:
 
== Պետական Կառավարում ==
=== Գործադիր Իշխանութիւն ===
Իսրայէլը կը կառավարուէ խորհրդարանական համակարգի միջոցով եւ կը հանդիսանայ ժողովրդավարական պետութիւն: Սահմանադրութիւն չունի, ան կը փոխարինուի շարք մը օրենսդրական փաստերով։ Իսրայէլի նախագահը պետութեան գլխաւորն է, սակայն անոր պարտականութիւնները մեծաւ մասամբ արարողակարգային են:<ref name="cia2">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2077.html|publisher=ԿՀՎ|work=The World Factbook|title=Field Listing — Executive Branch|accessdate=20 Յուլիս 2007|datepublished=19 Յունիս 2007|lang=en}}</ref>. 2000 թուականին ընդունուած օրէնքի համաձայն նախագահը կ'ընտրուէ քնեսեթի կողմէ 7 տարի ժամկետով<ref>{{cite web|url=http://www.president.gov.il/chapters/chap_3/_content_3_2_2_en.asp|title=Excerpts from the Basic Law: The President|accessdate=23 Յուլիս 2008|lang=en}}</ref>Ընտրական իրաւունքէն կ'օգտուին 18 տարեկան դարձած քաղաքացիները։
Վարչապետը կառավարութեան գլխաւորն է, պաշտօնավարման առաւելագոյն ժամկետը 4 տարի է, մինչեւ քնեսեթի հերթական ընտրութիւնները:
=== Օրենսդիր Իշխանութիւն ===
Քնեսեթը՝ Իսրայէլի խորհրդարանը կազմւած է 120 պատգամաւորներէ, որոնք կ'ընտրուէն քաղաքական կուսակցութիւններու կողմէ համամասնական կարգով:<ref>{{cite web |url=http://www.knesset.gov.il/description/eng/eng_mimshal_beh.htm |publisher=The Knesset |accessdate=8 օգոստոս = 2007 |title=The Electoral System in Israel}}</ref> Խորհրդարանի ընտրութիւնները կը կայանան չորս տարին մէկ:
=== Կուսակցութիւնները ===
*Աւոտայ
*[[Պատկեր:Logo Meretz.jpg|60px]] Մերէց
*[[Պատկեր:Likud Logo.svg|60px]] Լիքուտ
==Տնտեսութիւն==
=== Տնտեսաաշխարհագրական Ակնարկ ===
Տող 283 ⟶ 288՝
Իսրայէլին բնորոշ է արտաքին [[առեւտուր]]ի բացասական հաշուեկշիռը։ Կ'արտահանէ նիստաւորուած [[ալմաստ]], մանուածքային արտադրանք, միրգեր (հիմնականում՝ ցիտրուսներ), միրգի պահածոներ, կը ներմուծէ՝ մեքենաներ եւ սարքաւորումներ, չմշակուած ալմաստ, սեւմետաղի գլանուածք, հում նաւթ, քիմիական ապրանքներ, հացահատիկ։ Առեւտրական գործընկերներն են [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|Միացեալ Նահանգները]], [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ Դաշնային Հանրապետութիւնը]], [[Մեծ Բրիտանիա]]ն, [[Նետերլանտներ]]ն, [[Պելժիա]]ն, [[Ֆրանսա]]ն, [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիա]]ն։
==Զինուած Ուժեր==
[[Պատկեր:Israeli F-16s at Red Flag.jpg|մինի|աջից|250px|ԻսրայելիԻսրայէլի օդուժի F-16s ռազմական օդանաւերը]]
Իսրայէլի Պաշտպանութեան Բանակը (ՑԱՀԱԼ) կազմուած է ցամաքի զօրքերէ, ծովու ուժերէ եւ օդուժէ: Անոնք ստեղծուած են 1948-ի Անկախութեան պատերազմի ժամանակ<ref>{{cite web|url=http://dover.idf.il/IDF/English/about/History/40s/1948/default.htm |publisher=Israel Defense Forces |accessdate=31 Յուլիս 2007|title=History: 1948 |datepublished=2007|lang=en}}</ref>. ՑԱՀԱԼը նաեւ կ'օգտագործէ Ռազմական հետախուզութեան տուեալները, որ կ'աշխատէ Մոսատի եւ Շապաքի հետ<ref>{{harvnb|Henderson|2003|p=97}}</ref>. Ռազմական ընդհարումներու եւ պատերազմներու մէջ ՑԱՀԱԼի անընդհատ ներգրաւուած լինելու հանգամանքը անոր դարձուցած են աշխարհի ամենէ մարտունակ բանակներէն մէկը:<ref>{{cite web |url=http://www.globalsecurity.org/military/world/israel/idf.htm |publisher=GlobalSecurity.org |title=Israel Defense Forces |accessdate=16 Սեպտեմբեր 2007|lang=en}}</ref>
 
[[Պատկեր:Merkava4m-Windbreaker-0036a.jpg|մինի|ձախից|250px|ԻսրայելիԻսրայէլի մէջ արտադրուող Մերքաւա-4 հրասայլը]]
Իսրայէլցիներու մեծ մասը բանակ կը զօրակոչուի տասնութ տարեկանին: Տղամարդեր կը ծառայէն երեք տարի, կիները՝ երկու:<ref>{{cite web|url=http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts%20About%20Israel/State/The%20Israel%20Defense%20Forces|title=The Israel Defense Forces|publisher=Իսրայէլի ՆԳՆ|accessdate=7 Յուլիս 2008|lang=en}}</ref>. Ժամկետային ծառայութենէ ետք տղամարդիկ կ'անցնեն պահեստազօրային եւ տարուայ մէջ մի քանի շաբաթ կը մասնակցէն հաւաքներուն միչեւ 40 տարեկանը: Իսրայէլցի արաբները (տրուզներէն բացի) եւ բարձրագոյն կրօնական ուսումնական հաստատութիւններու՝ եշիւներու սովորողները ազատ են բանակի մէջ ծառայութենէ: Վերջին ժամանակները քաղաքական հարթակներու վրայ փորձեր կ'ըրուէն վերացնելու այդ արտօնութիւնները: <ref>{{harvnb|Stendel|1997|pp=191–2}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.haaretz.com/hasen/pages/ArticleContent.jhtml?itemNo=860256|datepublished=16 Մայիս 2007|accessdate=7 Յուլիս 2008|lang=en|title=Cool law, for wrong population|author=Nehemia Shtrasler.|publisher=Haaretz|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071001050353/http://www.haaretz.com/hasen/pages/ArticleContent.jhtml?itemNo=860256|archivedate=2007-10-01|deadlink=404}}</ref> ՑԱՀԱԼի ժամկետային ծառայողներու քանակը կը կազմէ 168 հազ. զինծառայող եւ եւս 408 հազ. պահեստազօրային: Այս ցուցանիշներով Իսրայէլի բանակի քանակութիւնը համեմատելի է հարեւան բազմամիլիոն երկիրներու բանակներու հետ:
 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Իսրայէլ» էջէն