Ուիքիփետիա

«Լիթուանիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 21.
|էթնիք_խումբեր = <small>(2011)</small><ref name="stat-ethn"><small>{{cite web |url=http://db1.stat.gov.lt/statbank/selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010215&PLanguage=1&TableStyle=&Buttons=&PXSId=3236&IQY=&TC=&ST=ST&rvar0=&rvar1=&rvar2=&rvar3=&rvar4=&rvar5=&rvar6=&rvar7=&rvar8=&rvar9=&rvar10=&rvar11=&rvar12=&rvar13=&rvar14= |title=Population at the beginning of the year by ethnicity |work=DB1.stat.gov.lt |publisher=Statistics Lithuania |accessdate=2 July 2012}}</small></ref>
<small>
*84.1% [[լիթուանացիներլիթուացիներ]]
*6.6% [[լեհեր]]
*5.8% [[ռուսեր]]
Տող 37.
|կառավարութեան_տեսակ = Խորհրդարանական Հանրապետութիւն<ref><small>Լիթուանիոյ Սահմանադրական Դատարան, 1998 [http://www.lrkt.lt/dokumentai/1998/n8a0110a.htm Nutarimas] http://www.lrkt.lt/dokumentai/1998/n8a0110a.htm</small></ref>
 
|ղեկավար_տիտղոս_1 = <small>Նախագահ</small>
|ղեկավարի_անուն_1 = <small>Տալիա Կրիպաուսքայթէ<br />[[:en:Dalia Grybauskaitė|Dalia Grybauskaitė]]</small>
|ղեկավար_տիտղոս_2 = <small>Վարչապետ</small>
|ղեկավարի_անուն_2 = <small>Ալկիրտաս Պութքեւիչիւս</small>
|ղեկավար_տիտղոս_3 =
|ղեկավարի_անուն_3 =
Տող 49.
|ինքնիշխանութեան_տեսակ =
|ինքնիշխանութեան_նշում =
|established_event1 = <small>Լիթուանիոյ առաջին յիշատակումը</small>
|established_date1 = <small>1009 Մարտ 9</small>
|established_event2 = <small>ՄինտաուսկասիՄինտաուկասի թագադրութիւնը</small>
|established_date2 = <small>1253 Յուլիս 6</small>
|established_event3 = <small>Միութիւն Լեհաստանին հետ</small>
|established_date3 = <small>1386 փետրուարՓետրուար 2</small>
|established_event4 = <small>Բաժանումը Լեհաստանէն </small>
|established_date4 = <small>1795 Հոկտեմբեր 24</small>
|established_event5 = <small>Անկախութեան հռչակում</small>
|established_date5 = <small>1917 Փետրուար 16</small>
|established_event6 = <small>Նազիսթներուն կողմէ գրաւում</small>
|established_date6 = <small>1941 Յունիս 22</small>
|established_event7 =<small> ՍովիեթներունՍովիեթ Միութեան կողմէ գրաւում</small>
|established_date7 = <small>1944 Յուլիս</small>
|established_event8 = <small>Անկախութեան վերականգնում </small>
|established_date8 =<small> 1990 Մարտ 11</small>
|established_event9 = <small>Միացում Եւրոպական Միութեանը</small>
|established_date9 = <small>2004 Մայիս 1</small>
|area_rank = 123<sup>րդ</sup>
|area = 65 300
Տող 106.
|calling_code = 370
}}
[[Պատկեր:LithuaniaHistory.png|մինի|ձախիցաջից|260px280px|<small>13<sup>րդ</sup> դարեն յետոյ Լիթուանիոյ տարածքի փոփոխութիւնը</small>]]▼
 
'''Լիթուանիա''' (<small>[[լիթուաներէն]]`</small> Lietuvos Respublika), պաշտօնապէս '''Լիթուանիոյ Հանրապետութիւն'''` երկիր մըն է [[Արեւելեան Եւրոպա]]յին մէջ<ref><small>{{cite web |title=Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings |publisher=United Nations [http://unstats.un.org/unsd/default.htm Statistics Division] |url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe |accessdate=9 November 2008}}</small></ref>:
 
Երկիրին մէջ կ'ապրի 3 մլն մարդ։ Կը գտնուէ Պալթիկ[[Պալթեան ծովինԾով]]ուն ափը։ Սահմանակից է Լաթվիոյ, Պելառուսիոյ, Ռուսիոյ եւ Լեհաստանին: Տարածքը` 65.2 հզր. քմ²:
 
Լիթուանիոյ հիմնական բնակիչները լիթուանացիներն են։
== Պատմութիւն ==
Առանձին տեղերում պալթեան ցեղերով բնակեցուած լինելով 1230-ականներուն Լիթուանիոյ հողերը միաւորուեցան Մինտաուկասին կողմէ, ով թագադրուեցաւ 1253 Յուլիս 6ին:<ref name="voruta2001"> <small>([[Լիթուաներէն]]) Tomas Baranauskas. [http://www.voruta.lt/lietuvos-karalystei-%E2%80%93-750/ Lietuvos karalystei – 750]. 2001.</small></ref> Անոր սպանութենէն ետք 1263-ին հեթանոսական Լիթուանիան թիրախ կը հանդիսանար թեւթոնական Ասպետներու եւ Լիվոնեան Օրտերի խաչակիրներու արշաւանքներուն համար: Չնայած անոնց տասնամեակներով ըրած ավերումները, Լիթուանիոյ Մեծ Դքսութիւնը արագ ընդլայնուեցաւ ներառելով նախկին սլավոնական Քիեւեան Ռուսիոյ իշխանապետութիւնը:
[[Պատկեր:Trakai Island Castle 2.jpg|մինի|աջիցձախից|240px|<small>Թրաքայի ամրոցը</small>]]
14<sup>րդ</sup> դարու կողմը Լիթուանիան Եւրոպայի խոշորագոյն երկիրը եղած է եւ կը ըդգրկէրկ'ընդգրկէր ներկայիս [[Պելարուս]]ը, [[Ուքրաինա]]ն եւ [[Լեհաստան]]ի ու [[Հին Ռուսիա|Ռուսիոյ]] մասերը: Արեւմուտքի եւ արեւելքի միջեւ աշխարհաքաղաքական դիրքով կ'որոշուէր Լիթուանիոյ Դքսութեան բազմամշակութային եւ բազմադաւանանքային բնոյթը: Ղեկավար վերնախաւը կը ցուցաբերէր կրօնական հանդուրժողականութիւն եւ պաշտօնական փաստաթղթերուն համար սլավոնական լեզուն կը գործածուէր որպէս լատիներէնի օժանդակ լեզու:<br />
1385-ին Մեծն Դուքս Եոկայլան լեհերուն կողմէ առաջարկուեցաւ դառնալ իրենց թագաւոր: Եոկայլան ձեռնամուխ եղաւ Լիթուանիոյ քրիստոնէացմանը եւ հիմնեցաւ Լեհաստանի եւ Լիթուանիւյ միասնական կառաւարումը: Ան կ'ենթադրէր, որ Եւրոպայի վերջին հեթանոսական տարածք Լիթուանիան պիտի դառնայ քրիստոնէական:<br />
Երկու քաղաքացիական պատերազմներէն ետք Մեծն Վիթաւթասը 1392-ին դարձաւ Լիթուանիոյ Մեծն Դուքս: Անոր իշխանութեան տարիներուն Լիթուանիան հասաւ իր տարածքային նուաճումներու բարձրակէտին , սկսուեցաւ պետականութեան կեդրոնացումը եւ լիթուանական ազնուականութիւնը դարձաւ աւելի ու աւելի պետական քաղաքականութիւն վարող: Վորսքլայ գետի ճակատամարտին, 1399-ին Թոխթամիշի եւ Վիթաւթասի միացեալ ոյժերը ջախջախուեցան մոնկոլներու կողմէ: Լիթուանիոյ եւ Լեհաստանի բանակներու սերտ համագործակցութեան շնորհիւ 1410-ին հասան խոշոր յաղթանակի Թեւթոնական Ասպետներու նկատմամբ Կրիւնվալտի ճակատամարտին, որը Միջնադարի Եւրոպային մէջ խոշորագոյններէն մին եղած է: <ref name="Lane"><small> Lithuania: Stepping Westward https://books.google.com/?id</ref><ref>The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545</small></ref><ref><small>Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.com/books?id Էջեր186–</small></ref><br />
 
Եոկայլայի եւ Վիթաւթասի մահէն ետք Լիթուանական ազնուականութիւնը փորձ ըրաւ խզելու Լեհաստանի եւ Լիթուանիոյ միջեւ եղած միութիւնը, անկախ ընտրություն կատարելով Եակիելլոնի տինասթիայէն: Սակայն, 15<sup>րդ</sup> դարու վերջը ստիպուած եղաւ դիմելու Լեհաստանի հետ սերտ դաշինք մը կազմելուն, երբ ոյժագնացող Մոսքուայի Մեծ Իշխանապետութիւնը սպառնացաւ Լիթուանիոյ ռուսական իշխանատուները եւ բորբոքեցաւ Մոսքուայա-Լիթուանական եւ Լիվոնական պատերազմները:<br />
Հիւսիսային Պատերազմին (1655–1661) լիթուանիոյ տարածքը եւ տնտեսութիւնը աւերուեցաւ Շուէտի բանակին կողմէ: Անորը յաջորդեցաւ Մեծ Հիւսիսային Պատերազմը, որուն ընթացքին զոհերուն թիւը հասաւ երկիրին բնակչութեան 40%-ը:<ref><small>Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid</small></ref> Դուրսին ոյժերը, նամանաւանդ՝ Ռուսիան, դարձան ՀԱմագործակցութեանՀամագործակցութեան ներքին գործերու գերական: Ի վերջոյ, Համագործակցութիւնը մասնատուեցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան, Փրուսիոյ եւ Աւստրիոյ Հապսպուրկներու միջեւ 1772, 1792 եւ 1795 թուականներուն:<br />▼
▲[[Պատկեր:LithuaniaHistory.png|մինի|ձախից|260px|<small>13<sup>րդ</sup> դարեն յետոյ Լիթուանիոյ տարածքի փոփոխութիւնը</small>]]
▲Հիւսիսային Պատերազմին (1655–1661) լիթուանիոյ տարածքը եւ տնտեսութիւնը աւերուեցաւ Շուէտի բանակին կողմէ: Անորը յաջորդեցաւ Մեծ Հիւսիսային Պատերազմը, որուն ընթացքին զոհերուն թիւը հասաւ երկիրին բնակչութեան 40%-ը:<ref><small>Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid</small></ref> Դուրսին ոյժերը, նամանաւանդ՝ Ռուսիան, դարձան ՀԱմագործակցութեան ներքին գործերու գերական: Ի վերջոյ, Համագործակցութիւնը մասնատուեցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան, Փրուսիոյ եւ Աւստրիոյ Հապսպուրկներու միջեւ 1772, 1792 եւ 1795 թուականներուն:<br />
Լիթուանիոյ տարածքի մեծ մասը անցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան տիրապետութեանը: 1831-ի եւ 1863-ի անյաջող ապստամբութիւններէ ետք ցարական պաշտօնեաները սկսեցան ռուսականացման քաղաքականութիւն: Անոնք արգելեցին լիթուանական մամուլը, փակեցին մշակոյթի եւ կրթական հաստատութիւնները եւ Լիթուանիան դարձրեցին վարչական երկրամաս:
<br />
=== 20<sup>րդ</sup> Եւ 21<sup>րդ</sup> Դարերը ===
[[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]]ի ժամանակ 1918 թուականի Փետրուար 16ին Լիթուանիոյ Խորհուրդը հռչակեցաւ Լիթուանիոյ անկախութիւնը եւ Լիթուանիոյ պետականութեան վերականգնումը: 1920 Հոկտեմբեր ամսուան Լեհաստանը գրաւեցաւ Լիթուանիոյ պատմական մայրաքաղաք Վիլնիւսը: Հետագայ 19 տարիներին երկիրին մայրաքաղաքը ժամանակաւորապէս դարձաւ Քաունասը: 1923-ին ձեռք բերուած Կլայփետայի երկրամասը 1939-ին Լիթուանիան զիջեցաւ Գերմանիոյ: Երկու պատերազմներու միջեւ եղած ժամանակը երկիրը կը կառավարէր 1926-ին իշխանութեան եկած Անթանաս Սմեթոնայի կուսակցութիւնը:<br />
1939-ին Լեհաստան ներխուժած Խորհրդային Միութիւնը Վիլնիւսը վերադարցուց Լիթուանիան: Զաւթումէն հետեւեցան լիթուացիներու զանգուածային ձերբակալութիւնները եւ աքսորները, որոնց թիւը 34 000-ի հասած էր: <br />
Տարի մը անց երկիրը զաւթեցաւ նազիսթական Գերմանիան եւ անմիջապէս սկսուեցաւ հրէաներու կոտորածը, 1941 Դեկտեմբերի 1ի դրութեամբ սպաննուեցան 190 000 հրէաներ: Սպաննուեցան նաեւ լիթուանացի մտաւորականներ, բարձրաստիճան զինուորականներ եւ գնչուներ:<br />
 
== Հարեւան Երկիրները ==
Տող 131 ⟶ 134՝
|Հարաւ-Արեւմուտք = [[Պատկեր:Flag of Poland.svg|22px]] Լեհաստան
|Արեւմուտք = [[Պատկեր:Flag of Russia.svg|22px]] Ռուսիա
|Հիւսիս-Արեւմուտք = <big>[[ՊալթիականՊալթեան Ծով]]</big>
}}
== Ծանօթագրութիւններ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Լիթուանիա» էջէն