Ուիքիփետիա

«Լիթուանիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
Չ oգտվելով ԱՎԲ
Տող 19.
|պաշտօնական_լեզուներ = [[լիթուաներէն]]
|շրջանային_լեզուներ =
|էթնիք_խումբեր = <small>(2011)</small><ref name="stat-ethn"><small>{{cite web |url=http://db1.stat.gov.lt/statbank/selectvarval/saveselections.asp?MainTable=M3010215&PLanguage=1&TableStyle=&Buttons=&PXSId=3236&IQY=&TC=&ST=ST&rvar0=&rvar1=&rvar2=&rvar3=&rvar4=&rvar5=&rvar6=&rvar7=&rvar8=&rvar9=&rvar10=&rvar11=&rvar12=&rvar13=&rvar14= |title=Population at the beginning of the year by ethnicity |work=DB1.stat.gov.lt |publisher=Statistics Lithuania |accessdate=2 July 2012}}</small></ref>
<small>
*84.1% [[լիթուացիներ]]
Տող 35.
|latd=54 |latm=41 |latNS=N |longd=25 |longm=19 |longEW=E
|ամենամեծ_քաղաք =
|կառավարութեան_տեսակ = Խորհրդարանական Հանրապետութիւն<ref><small>Լիթուանիոյ Սահմանադրական Դատարան, 1998 [http://www.lrkt.lt/dokumentai/1998/n8a0110a.htm Nutarimas] http://www.lrkt.lt/dokumentai/1998/n8a0110a.htm</small></ref>
 
|ղեկավար_տիտղոս_1 = Նախագահ
Տող 71.
|areami² =
|percent_water =
|population_estimate = 2 881 705<ref><small>http://osp.stat.gov.lt/web/guest/statistiniu-rodikliu-analize?portletFormName=visualization&hash=ff9b207d-39b7-424b-bcca-2b98db1bf370</small></ref>
|population_estimate_rank = 141<sup>րդ</sup>
|population_estimate_year = 2016
|population_census = 3 043 429<ref><small>Լիթուանիոյ 2011 մարդահամարը համառօտ http://www.osp.stat.gov.lt/documents/10180/217110/</small></ref>
|population_census_year = 2011
|population_density = 45
Տող 80.
|population_density_rank = 120<sup>րդ</sup>
|GDP_PPP_year = 2016
|GDP_PPP = $85.304 պիլիոն<ref name="imf2"><small>{{Արժոյթի Համաշխարհային Հիմնադրամ http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=54&pr.y=15&sy=2014&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=941%2C946%2C939&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=}}</small></ref>
|GDP_PPP_rank =
|GDP_PPP_per_capita = $29 380<ref name="imf2" />
Տող 89.
|GDP_nominal_per_capita =
|GDP_nominal_per_capita_rank =
|Gini = 35.0<ref name="eurogini"><small>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalised disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate= 5 January 2014}}</small></ref>
|Gini_year = 2014
|Gini_category =
|HDI_year = 2014
|HDI = 0.839 <ref name="HDI"><small>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=2015 |accessdate=14 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme }}</small></ref>
|HDI_rank = 37<sup>րդ</sup>
|HDI_category =
Տող 107.
}}
[[Պատկեր:LithuaniaHistory.png|մինի|աջից|280px|<small>13<sup>րդ</sup> դարեն յետոյ Լիթուանիոյ տարածքի փոփոխութիւնը</small>]]
'''Լիթուանիա''' (<small>[[լիթուաներէն]]`</small> Lietuvos Respublika), պաշտօնապէս '''Լիթուանիոյ Հանրապետութիւն'''` երկիր մըն է [[Արեւելեան Եւրոպա]]յին մէջ<ref><small>{{cite web |title=Composition of macro geographical (continental) regions, geographical sub-regions, and selected economic and other groupings |publisher=United Nations [http://unstats.un.org/unsd/default.htm Statistics Division] |url=http://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe |accessdate=9 November 2008}}</small></ref>:
 
Երկիրին մէջ կ'ապրի 3 մլն մարդ։ Կը գտնուէ [[Պալթեան Ծով]]ուն ափը։ Սահմանակից է Լաթվիոյ, Պելառուսիոյ, Ռուսիոյ եւ Լեհաստանին: Տարածքը` 65.2 հզր. քմ²:
 
Լիթուանիոյ հիմնական բնակիչները լիթուանացիներն են։
== Պատմութիւն ==
[[Պատկեր:Trakai Island Castle 2.jpg|մինի|240px|<small>Թրաքայի ամրոցը</small>]]
Առանձին տեղերում պալթեան ցեղերով բնակեցուած լինելով 1230-ականներուն Լիթուանիոյ հողերը միաւորուեցան Մինտաուկասին կողմէ, ով թագադրուեցաւ 1253 Յուլիս 6ին:<ref name="voruta2001"> <small>([[Լիթուաներէն]]) Tomas Baranauskas. [http://www.voruta.lt/lietuvos-karalystei-%E2%80%93-750/ Lietuvos karalystei – 750]. 2001.</small></ref> Անոր սպանութենէն ետք 1263-ին հեթանոսական Լիթուանիան թիրախ կը հանդիսանար թեւթոնական Ասպետներու եւ Լիվոնեան Օրտերի խաչակիրներու արշաւանքներուն համար: Չնայած անոնց տասնամեակներով ըրած ավերումները, Լիթուանիոյ Մեծ Դքսութիւնը արագ ընդլայնուեցաւ ներառելով նախկին սլավոնական Քիեւեան Ռուսիոյ իշխանապետութիւնը:
 
14<sup>րդ</sup> դարու կողմը Լիթուանիան Եւրոպայի խոշորագոյն երկիրը եղած է եւ կ'ընդգրկէր ներկայիս [[Պելարուս]]ը, [[Ուքրաինա]]ն եւ [[Լեհաստան]]ի ու [[Հին Ռուսիա|Ռուսիոյ]] մասերը: Արեւմուտքի եւ արեւելքի միջեւ աշխարհաքաղաքական դիրքով կ'որոշուէր Լիթուանիոյ Դքսութեան բազմամշակութային եւ բազմադաւանանքային բնոյթը: Ղեկավար վերնախաւը կը ցուցաբերէր կրօնական հանդուրժողականութիւն եւ պաշտօնական փաստաթղթերուն համար սլավոնական լեզուն կը գործածուէր որպէս լատիներէնի օժանդակ լեզու:<br />
1385-ին Մեծն Դուքս Եոկայլան լեհերուն կողմէ առաջարկուեցաւ դառնալ իրենց թագաւոր: Եոկայլան ձեռնամուխ եղաւ Լիթուանիոյ քրիստոնէացմանը եւ հիմնեցաւ Լեհաստանի եւ Լիթուանիւյ միասնական կառաւարումը: Ան կ'ենթադրէր, որ Եւրոպայի վերջին հեթանոսական տարածք Լիթուանիան պիտի դառնայ քրիստոնէական:<br />
Լեհաստանի եւ Լիթուանիոյ միաւորումը ունեցաւ մեծ միջազգային հետեւանքներ: Իրենց հզօրութեան գագաթնակետը գտնուող երկու տերութիւններու միացումը բերեցաւ համաեայ թէ նօր քաղաքակրթութեան առաջացման: Միութիւնն ստեղծելու անմիջական պատճառը հանդիսացան Թեւտոնական Օրտենի սպառնալիքները: Կային նաեւ այլ պատճառներ. Լեհաստանը, որ հազիւ ուշքի եկած էր մոնկոլներու արշաւանքներէն եւ խուսափած էր Սեւ մահէն, ցանկասիրութեամբ կը նայէր դէպի Արեւելքի հեռաստանները: Լիթուանիան, ուր դեռեւս կը կառավարէին հեքանոս տիրակալները, անյանգիստ կը զգար հարեւան Մոսքուիոյ վերելքէն եւ կը ձգտէր մտնիլ քրիստոէական աշխարհ: Սա երկու երկիրները աջակցութիւն կը փնտռէին մէկ զմէկու, այնպէս որ Եատւիկայի եւ Եակայլօյի ամուսնութիւնը աւելի քան տեղին եղած էր<ref><small>Նօրման Տէյվիս, Եւրոպա.Պատմութիւն [http://www.istorija.senamiescio-g.lt/Naudinga/Knygos/Norman.Davies.-.Europa.Istorija.2008.LT.pdf] էջ 437 [[լիթուաներէն]] Վերցուած է 2016 Ապրիլ 10ին</small></ref>: <br />
 
Երկու քաղաքացիական պատերազմներէն ետք Մեծն Վիթաւթասը 1392-ին դարձաւ Լիթուանիոյ Մեծն Դուքս: Անոր իշխանութեան տարիներուն Լիթուանիան հասաւ իր տարածքային նուաճումներու բարձրակէտին, սկսուեցաւ պետականութեան կեդրոնացումը եւ լիթուանական ազնուականութիւնը դարձաւ աւելի ու աւելի պետական քաղաքականութիւն վարող: Վորսքլայ գետի ճակատամարտին, 1399-ին Թոխթամիշի եւ Վիթաւթասի միացեալ ոյժերը ջախջախուեցան մոնկոլներու կողմէ: Լիթուանիոյ եւ Լեհաստանի բանակներու սերտ համագործակցութեան շնորհիւ 1410-ին հասան խոշոր յաղթանակի Թեւթոնական Ասպետներու նկատմամբ Կրիւնվալտի ճակատամարտին, որը Միջնադարի Եւրոպային մէջ խոշորագոյններէն մին եղած է: <ref name="Lane"><small> Lithuania: Stepping Westward https://books.google.com/?id</ref><ref>The New Encyclopædia Britannica Հատոր 17 (1998) Էջ 545</small></ref><ref><small>Ideology and national identity in post-communist foreign policies https://books.google.com/books?id Էջեր186–</small></ref><br />
 
Հիւսիսային Պատերազմին (1655–1661) լիթուանիոյ տարածքը եւ տնտեսութիւնը աւերուեցաւ Շուէտի բանակին կողմէ: Անորը յաջորդեցաւ Մեծ Հիւսիսային Պատերազմը, որուն ընթացքին զոհերուն թիւը հասաւ երկիրին բնակչութեան 40%-ը:<ref><small>Անկախութիւն Տանող Ճամբան http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid=1211283347&id=1211283055 https://web.archive.org/web/20110512014106/http://www.liw.lt/archive_vid.php?shid</small></ref> Դուրսին ոյժերը, նամանաւանդ՝ Ռուսիան, դարձան Համագործակցութեան ներքին գործերու գերական: Ի վերջոյ, Համագործակցութիւնը մասնատուեցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան, Փրուսիոյ եւ Աւստրիոյ Հապսպուրկներու միջեւ 1772, 1792 եւ 1795 թուականներուն:<br />
Լիթուանիոյ տարածքի մեծ մասը անցաւ Ռուսիոյ Կայսրութեան տիրապետութեանը: 1831-ի եւ 1863-ի անյաջող ապստամբութիւններէ ետք ցարական պաշտօնեաները սկսեցան ռուսականացման քաղաքականութիւն: Անոնք արգելեցին լիթուանական մամուլը, փակեցին մշակոյթի եւ կրթական հաստատութիւնները եւ Լիթուանիան դարձրեցին վարչական երկրամաս:
<br />
Տող 131.
==== Պատերազմէն Ետք ====
Գերմանական զօրքերու պարտութենէն ետք Խորհրդային Միութիւնը 1944-ին նօրէն մուտք գործեցաւ Լիթուանիա: Փոթստամի Համաժողովը սահմաններու փոփոխութեան հետեւանքով նախկին գերմանական Մերմելլանտը պալթեան Քլայփետա նաւահանգիստին հետ միասին նօրէն վերադարձաւ Լիթուանիան: Գերմանացի բանակչութեան մեծ մասը հեռացաւ այդ տարածաշրջանէն: <br />
1944-էն մինչեւ 1952 թուականները տեղի ունեցած փարթիզանական կռիւներու ընթացքին սպաննուեցան 30 հզր. կարգի դիմադրողներ: Ընդհանուր առումով Համաշխարհային Երկրորդ Պատերազմի ընթացքին Լիթուանիոյ կորուստները կազմեցան 780 000 մարդ:<ref><small>Department of State Bureau of Public Affairs http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/5379.htm</small> </ref><br />
1980-ականներու բարեփոխումները թոյլ տուէցան անկախութեան «Սայուտիսի» շարժման հիմնումը: 1990 Մարտի 11ին Լիթուանիան յայտարարեցաւ անկախութիուն, դառնալով ԽՍՀՄ-ին մէջ առաջինը: 1991 Փետրուար 4ին Իսլանտիան Լիթուանիոյ անկախութիւնը ճանչցած առաջին երկիրը եղաւ: Նոյն թուականի Սեպտեմբեր 17ին Լիթուանիոյ անկախութիւն ստացաւ պաշտօնական, երբ ան դարձաւ Միաւորուած Ազգերու անդամ:<br />
2004 Մայիս 1-էն Լիթուանիան կը համարուէ Եւրամիութեան անդամ:
 
 
== Լիթուանիոյ Վարչա-Տարածքային Բաժանում ==
{{Կաղապար:Լիթուանիոյ Տարածքային Բաժանումի Քարտէզ}}
 
== Պետութեան Կառուցուածքը ==
[[Պատկեր:Dalia_Grybauskaitė_2010-03-11.jpg|մինի|ձախից|160px|<small>Տալիա Կրիպաուսքայթէն 2010-ին</small>]]
Լիթուանիան խորհրդարանային հանրապետութիւն է, նախագահականին բնորոշ գիծերով: Համաժողովրդականօրէն ընտրուած նախագահին իրաւասութեան ժամկէտը հինգ տարի է: Ներկայիս նախագահը 2009-ին ընտրուած եւ 2014-ին վերընտրուած Տարիա Կրիպաուսքայթէն է:<br />
 
<br />
 
Երկիրին խորհրդարանը կը համարուէ Սեյմասը՝ 141 տեղերով: Պատգամավորներէն 71-ը կը ընտրուէն մեծամասնական ցանկով, մնացած 70-ը՝ համամասնական-ցանկային համակարգով չորս տարի ժամկէտով:
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Լիթուանիա» էջէն