«Լուսին» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Նոր էջ «{{ԱՀ}} '''Լուսին'''ը Երկիր մոլորակի միակ և Արեգակնային համակարգի մեծութեամբ հինգերորդ բնական արբանե...»: |
No edit summary |
||
Տող 18.
Այս վարկածներէն և ոչ մէկը չի կրնար բացատրել Երկիր - Լուսին համակարգի բարձր անկիւնային պահը:
Այսօրուայ դրութեամբ գերակայող վարկածն է Հսկայական բախման վարկածը, ըստ որուն Երկիր-Լուսին համակարգը ձևաւորուած է հսկայական մարմնի նոր ստեղծուած պրոտո-Երկրի հետ բախման արդիւնքին մէջ։ Այսպիսի հսկայական բախումները Արեգակնային համակարգի ձևաւորման փուլում սովորական բան էին։ Ըստ բախման վարկածի՝ 4, 36 միլիար տարի առաջ պրոտո-Երկիրը բախում ունեցած է պրոտո-մոլորակ Թեայի հետ։ Հարուածը եղած է ոչ կեդրոնական։ Արդիւնքին մէջ հարուածող մարմնի մեծ մասը, ինչպէս նաև երկրային մանտիայի մէկ մասը դուրս մղուած են երկրամերձ ուղեծիր։ Այս նիւթէն ալ հաւաքուած է պրոտո-Լուսինը մօտաւորապէս 60 000 քմ ուղեծրի վրայ։ Երկիրը հարուածի արդիւնքին մէջ ստացած է պտոյտի արագութեան կտրուկ աւելացում ։ Բախման համակարգչային ձեւաւորման արդիւնքին մէջ ստացուած Երկիր-Լուսին համակարգի անկիւնային պահը, ինչպէս նաև Լուսնի միջուկի չափերը կը համընկնին իրական տուեալներու հետ։ Այս սիմուլյացիաները նոյնպես ցոյց կու տան , որ Լուսնի նիւթի մեծ մասը հարուածող մարմնիներէն է, այլ ոչ պրոտո-Երկրէն։ Այնուամենայնիվ, վերջին հետազոտութիւններու արդիւնքները ցոյց կու տան, որ Լուսնի մեծ մասը կազմուած է Երկրի նիւթէն այլ ոչ հարուածող մարմնէն։ Երկնաքարերը ցոյց կու տան, որ Արեգակնային համակարգի այլ մարմինները, այնպէս են ինչպէս Մարսը և Վեստան ունին Երկրէն չափազանց տարբերուող իզոտոպային թթվածնի - և վոլֆրամի
Բախման
Չնայած այն հանգամանքին, որ Հսկայական բախման վարկածը
== Ֆիզիքական բնութագրերը ==
'''Ներքին կառուցուածքը'''
Լուսինը տարբերակուած մարմին է, ունի երկրաքիմիական տեսանկիւնէն տարբեր կեղև, մանտիա և միջուկ։ Ներքին միջուկի ծածկոյթը, որ ունի 240 քմ շառավիղ, հարուստ է երկաթով, արտաքին հեղուկ միջուկը հիմնականին մէջ կազմուած է հեղուկ երկաթէ և ունի մօտ 300-330 քմ շառավիղ։ Միջուկի շուրջ կը գտնուի 480-500 քմ շառավղով սահմանային, մասնակիօրէն հալած շերտ, որ ենթադրաբար առաջացած է մագմայի լուսնային ովկիանոսի համաշխարհային ֆրակցիոն բիւրեղացումէն մօտ 4, 5 միլիար տարի առաջ, երբ առաջացաւ Լուսինը։ Լուսնի կեղևը մօտ 50 քմ հաստութիւն ունի։
Լուսինը Իոյէն ետք խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Արեգակնային համակարգին մէջ։ Սակայն լուսնի ներքին միջուկը փոքր է՝ մօտ 350 քմ, որ կը կազմէ Լուսնի 20%-ը՝ ի տարբերութիւն շատ այլ երկրանման մարմիններու 50%-ի։ Լուսնային միջուկը կազմուած է երկաթէ՝ լեգիրուած փոքր քանակութեամբ ծծումբով և նիկելով։
'''Մակերևոյթը'''
Լուսնի տեղագրութիւնը չափուած է լազերային բարձրաչափի և ստերեո պատկերներու քննոթեան միջոցով։ Տեղագրական ամենատեսանելի հատուածը Հարաւային բևեռ-Էյտկեն աւազանն է՝ 2240քմ տրամագծով, Լուսնի ամենամեծ խառնարանը և ամենամեծ յայտնի խառնարանը Արեգակնային համակարգին մէջ։ 13քմ խորութեամբ անոր հատակը Լուսնի ամենացած բարձրութիւնն է։ Ամենաբարձր կէտը կը գտնուի հիւսիս-արևելեան մասին մէջ, և կ'ենթադրուի, որ այս հատուածը հնարաւոր հաստացաղ է Հարաւային բևեռ-Էյտկենի հակեալ հարուածէն։ Այլ մեծ աւազանները, օրինակ՝ Անձրևներու ծովը, Պարզութեան ծովը, Ճգնաժամներու ծովը, Սմիթի ծովը և Արևելեան ծովը նոյնպէս ունին ցած բարձունքներ և բարձր եզրաշերտ։ Լուսնի անտեսանելի կողմի միջինը 1.9քմ-ով աւելի բարձր է տեսանելի կողմէն։
'''Հրաբուխներ'''
Մուգ և համեմատաբար անարտայայտիչ լուսնային հարթավայրերը, որոնց կարելի է պարզօրէն տեսնել անզեն աչքով, կը կոչուին Լուսնի ծովեր, քանի որ հնագոյն ժամանակներու աստղագետները կը կործէին, որ անոնք լեցուած են ջրով։ Անոնք այժմ յայտնի են որպէս հնագոյն բազալտէ լավայի քարացած, անծայրածիր աւազաններ։ Ի տարբերութիւն երկրային բազալտի՝ ծովային բազալտն աւելի շատ երկաթ կը պարունակէ անոր մեջ լիովին բացակայում են ջրի պատճառով փոխված միներալները։ [28][29] Այս լավաների մեծամասնությունն ավազանների փոխազդեցության արդյունքում ժայթքած են կամ թափուած են ցածրավայրեր։ Տեսանելի կողմի ծովերուն մէջ կան քանի մը երկրաբանական հոծատարածքներ, ուր կան վահանաւոր հրաբուխներ և հրաբխային գմբեթներ։
Ծովերը բացառապէս կը գտնուին լուսնի տեսանելի կողմէն և կը ծածկեն անոր 31%-ը՝ ի տարբերութիւն անտեսանելի կողմին մէջ գտնուող քանի մը ցրուած կտորներու, որոնք կը ծածկեն անոր միայն 2%-ը։ Կ'ենթադրուի, որ ան կապուած է տեսանելի կողմի կեղևի տակ գտնուող ջերմաարտադրող տարրերի խտացման հետ, որոնց կարելի է տեսնել Լուսնային հետախույզի (Lunar Prospector) գամմա ճառագայթային սպետրաչափի շնորհիվ ստացուած երկրաքիմիական քարտէսներուն մէջ, և որոնց պատճառով կեղևի տակ գտնուող մանտիան կը տաքնայ, մասնակիօրէն կը հալի, կը բարձրանայ մակերէս և դուրս կը ժայթքի։ Լուսնի բազալտէ ծովերու մեծ մասը ժայթքած են Իմբրիեան ժամանակաշրջանին մէջ՝ 3-3.5մլրդ տարի առաջ, թէև որոշ ռատիոչափական նմուշներ 4.2մլրդ տարուայ հնութիւն ունին, իսկ ամենաերիտասարդ ժայթքումները միայն 1.2մլրդ տարի առաջ յայտնուած են:
Լուսնի աւելի բաց գոյն ունեցող հատուածները կը կոչուին terrae կամ բարձրավանդակ, քանի որ անոնք աւելի բարձր են քան շատ մը ծովերէն։ Անոնք 4.4 միլիար տարուայ հնութիւն ունին և իրենցմէ կը ներկայացուին Լուսնի մագմային ովկիանոսի պլագիոկլասային կուտակումներ։ Ի տարբերութիւն Երկրի վրայ գտնուող լեռներու՝ Լուսնի լեռները կերտուածական գործընթացներէն չեն ձևաւորուիր։
Տեսանելի կողմի ծովերու խտացումն կ'արտացոլէ անտեսանելի կողմի բարձրավանդակներու զգալիօրէն աւելի հաստ կեղև, որ կարող է ձևաւորուած ըլլալ քանի մը տասնեակ միլիոն տարիներ առաջ Լուսնի առաջացումէն յետոյ։
'''Խառնարաններ'''
Լուսնի վրայ խառնարաններու առաջացումը սկսած են ուսումնասիրել 18-րդ դարի 80-ական թուականներէն։ Կար 2 հիմնական վարկած՝ այն, որ առաջացած է հրաբուխէև եւ երկնաքարէն։
Հրաբխային տեսութեան դրոյթներու համաձայն, որ քաշուած է 18-րդ դարու 80-ական թուականներէն գերմանացի աստղագէտ Յոհան Շրյոտերի կողմէ, Լուսնի խառնարանները ձևաւորուած են մակերեսին հզօր ժայթքումներու արդիւնքէն։ Սակայն 1824 թուականին գերմանացի մէկ այլ աստղագէտ՝ Ֆրանց ֆոն Գրույտույզենը, առաջադրեց երկնաքարի տեսութիւնը, որուն համաձայն Լուսնի հետ երկնային մարմնի բախումէն արբանեակի մակերեսը սեղմուած է, եւ արաջացուցած է խառնարանը։
Մինչև 20-րդ դարի 20-ական թուականները երկնաքարի վարկածի դէմ քաշուած էր այն փաստը, որ խառնարանները կլոր ձև ունին, թէև մակերեսին հակեալ հարուածները պէտք է աւելի շատ ըլլան քան ուղիղները, որ կը նշանակէ, որ եթէ խառնարանները երկնաքարէն առաջացած ըլլային, ապա անոնք պէտք է ձվաձև ելլան։ Սակայն 1924թուականին նորզելանդացի գիտնական Չարլզ Ջիֆորդն առաջին անգամ տուաւ մոլորակի մակերէսին երկնաքարի հարուածի ճիշդ նկարագրութիւնը։ կը ստացուի, որ այդպիսի հարվածէն երկնաքարի մեծ մասը կ'անհետանայ հարուածի տեղին մէջ և որ խառնարանի ձևը կախուած չէ ընկնելու անկիւնէն։ Ի օգուտ երկնաքարի տեսութեան կը խօսի այն փաստը, որ խառնարաններու թուի կախուածութիւնն իրենց տրամագծէն կը համընկնի երկնաքարի թուի կախուածութիւնէն չափի հետ։ Աւելի ուշ՝ 1937թուականին, այս տեսութիւնն ընդհանրացրեց խորհրդային ուսանող Կիրիլ Ստանյուկովիչը, որ արդիւնքին մէջ դարձաւ գիտութիւններու բժիշկ։ Տուեալ տեսութիւնը կը մշակէր անոր և խումբ մը գիտնականներո կողմէ 1947-1960 թուականներուն, իսկ ապագային ուսումնասիրուած է նաև այլ հետազոտողներու կողմէ։
Դէպի Լուսին կատարած թռիչքները, որ 1964 թուականէն իրականացրած են ամերիկեան «Ռեյնջեր» սարքերը, ինչպէս նաև Արեգակնային համակարգի այլ մոլորոկներուն մէջ յայտնաբերուած խառնարանները, միացուցին Լուսնի վրայ գտնուած խառնարաններու ծագման վերաբերեալ բանավէճերը։
Լուսնի և աստերոիդի բախման շնորհիւ կրնանք Երկրէն տեսնել Լուսնի երկնաքարային խառնարանները։ Փարիզի ֆիզիկայի հիմնարկի գիտնականները կ'ենթադրեն, որ 3.9մլրդ տարի առաջ Լուսնի և խոշոր աստերոիդի բախման հետևանքով Լուսինը շրջուած է:
'''Ջրի առկայութիւնը'''
Հեղուկ ջուրը Լուսնի մակերևոյթին չի պահպանուիր։ Արևային ճառագայթումէն ջուրը արագ կը քայքայիուի ֆոտոդիսոցիացիայի հետևանքով և կը կարչի տիեզերքին մէջ։ 1960-ական թուականներէն գիտնականներն առաջ քաշած են վարկած մը՝ ըստ որուն հնարաւոր է, որ Լուսնի վրա սառոյց եղած է, որ առաջացած է երկնաքարի հետ փոխազդեցութիւնէն, կամ Լուսնի՝ թթուածնով հարուստ ժայռերիու և արևային քամէն առաջացած ջրածնի ռեակցիայից, որի արդյունքում ջրի հետքեր են մնացել, որոնք հնարավոր է որ պահպանվեին սառը ջերմաստիճանում՝ Լուսնի ցանկացած բևեռների ստուերոտ խառնարաններուն մէջ։ Համակարգչային ձեւաւորումը ցույց կու տայ, որ մակերեսի 14000քմ² կարող է մշտապէս ստուերուն մէջ գտնուիլ։ Լուսնի վրայ օգտագործելի քանակութեամբ ջրի առկայութիւնը կարևոր գործօն է Լուսինը բնակավայր դարձնելու համար, սակայն Երկրէն ջրի փոխադրումը Լուսին չափազանց թանկարժէք է։
Հետագայ տարիներուն ջրի առկայութեան այլ վկայութիւններ գտնուած են։ 1994թ Կլեմենտին տիեզերանավի միջոցով կատարուած բիստատիկ ռատարային փորձը ցոյց տուաւ մակերեսին մօտ ջրի սառեցուած փոքր քանակութիւն։ Աւելի ուշ ըստ Արեսիբո աստղադիտարանի կատարած ռատարային ուսումնասիրութիւններու՝ այդ գտածոները կարող են երիտասարդ խառնարաններէն առաջացած ժայռեր ըլլալ։ 1998թ Լուսնային հետախոյզ վրայ տեղակայուած նեյտրոնային սպեկտրոմետրը ցոյց տուաւ ջրածնի բարձր կոնցետրացիաներ բևեռներուն մօտ գտնուող հողի խորութեան առաջին մեդրոն։ 2008թուականին Ապոլո 15-ի կողմէ Երկիր բերուած հրաբխային լավայի կտորներու ուսումնասիրութիւնները փոքր քանակութեամբ ջուր ցոյց տուին այդ կտորներուն մեջ։
'''Ձգողութիւն և մագնիսական դաշտերը'''
{| class="standard" align="right"
|+ Սեկտորական և տեսսերական հարմոնիկաների գործակիցները<ref>[http://vadimchazov.narod.ru/text_htm/xsru08.htm Արեգակի, Լուսնի և մոլորակների ուղեծրային օրաղյուսակները]</ref>
| C<sub>3, 1</sub> = 0, 000030803810
| S<sub>3, 1</sub> = 0, 000004259329
|-
| C<sub>3, 2</sub> = 0, 000004879807
| S<sub>3, 2</sub> = 0, 000001695516
|-
| C<sub>3, 3</sub> = 0, 000001770176
| S<sub>3, 3</sub> =-0, 000000270970
|-
| C<sub>4, 1</sub> =-0, 000007177801
| S<sub>4, 1</sub> = 0, 000002947434
|-
| C<sub>4, 2</sub> =-0, 000001439518
| S<sub>4, 2</sub> =-0, 000002884372
|-
| C<sub>4, 3</sub> =-0, 000000085479
| S<sub>4, 3</sub> =-0, 000000788967
|-
| C<sub>4, 4</sub> =-0, 000000154904
| S<sub>4, 4</sub> = 0, 000000056404
|}
Լուսնի ձգողութեան կարողականութիւնը աւանդաբար կը ներկայացուի որպէս 3 բաղադրիչներու գումար՝
<math>W=V+Q+\delta W,</math>
որտեղ δW-ը [[մակընթացության պոտենցիալ]]ն է, Q-ը՝ [[կենտրոնախույս պոտենցիալ]]ը, V-ը՝ [[ձգողականության պոտենցիալ]]ը։ Վերջինս սովորաբար դասակարգում են որպես գոտիական, սեկտորական և տեսսերական [[հարմոնիկա]]ների։
<math>\begin{align} V&= \frac{GM_L}{r} \left(1-\sum_{n=2}J_n\left(\frac{R}{r}\right)^nP_n(\sin\theta)\right. \\ & +\left.\sum_{n=2}^{}\sum_{k=2}^n \left(\frac{R}{r}\right)^n(C_{nm}\cos m\lambda + S_{nm} \sin m\lambda) P_n^k(\sin\theta)\right) \\ \end{align},</math>
որտեղ P<sub>n</sub><sup>k</sup>-ը՝ [[Լեժանդրի բազմանդամ]]ն է, G-ը՝ [[գրավիտացիոն հաստատուն]]ը, M<sub>L</sub>-ը՝ [[Լուսնի զանգված]]ը, λ-ն և θ-ն՝ [[երկարություն]]ը և [[լայնություն]]ը։
Ենթադրվում է, որ [[մոլորակ]]ների [[մագնիսական դաշտ]]ի աղբյուր է հանդիսանում [[տեկտոնական ակտիվություն]]ը։ Օրինակ Երկրի մագնիսական դաշտն ստեղծվում է միջուկում հալած մետաղի շարժումներից, [[Մարս]]ինը՝ նախկին ակտիվությունների հետևանք է։
«[[Լունա 1]]»-ը [[1959]]թվականին հաստատեց Լուսնի վրա միատարր մագնիսական դաշտի բացակայությունը։ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի գիտնականների հետազոտությունների արդյունքները հաստատում են այն վարկածը, ըստ որի Լուսինն ունեցել է հեղուկ միջուկ։ Սա հաստատում է Լուսնի առաջացման ամենահայտնի վարկածը․ այն, որ Լուսինն առաջացել է Երկրի հետ մոտ 4.5 միլիարդ տարի առաջ [[Մարս]]ի չափեր ունեցող տիեզերական մարմնի բախումից, որի հետևանքով Երկրից մի մեծ հալած կտոր է պոկվել, որն էլ հետագայում վերածվել է Լուսնի։ Փորձնականորեն հաջողվեց ապացուցել, որ գոյության վաղ շրջանում, Լուսինն ունեցել է Երկրի մագնիսական դաշտին նման դաշտ։ <ref>[http://lenta.ru/news/2009/01/16/moon/ Գիտնականները բացահայտել են Լուսնի մագնիսական դաշտի գաղտնիքը]</ref>
| |||