«Լուսին» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
'''Լուսին'''ը Երկիր մոլորակի միակ ևեւ Արեգակնային համակարգի մեծութեամբ հինգերորդ բնական արբանեակն է։ Ունենալով Երկրի տրամագծի 27%-ը ևեւ խտութեան 60%-ը՝ Լուսինը ունի Երկրի զանգուածի 1⁄81-ը։ Միջին հեռաւորութիւնը Երկրի ևեւ Լուսնի կեդրոոններու միջևմիջեւ կը կազմէ 384 467 քմ։ Գիշերները կ'արտացոլէ Արեգակի լոյսը երկրագունդի այն կիսագնդին մէջ, ուր չեն հասնիր Արեգակի ճառագայթները։ Լուսինն իր խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Յուպիտերի Իո արբանեակէն ետք։
Լուսինը Երկրի հետ անհամադէպ պտոյտի մեջ է՝ մշտապէս շրջուած ըլլալով դէպի մոլորակը միևնոյնմիեւնոյն կողմով։ Այն Արեգակէն ետք ամենապայծառ մարմինն է երկնքին մէջ, չնայած այն հանգամանքին, որ անոր մակերևոյթըմակերեւոյթը իրականին մէջ շատ մուգ է ևեւ արտացոլման գործակցով մօտ է ածխին։
Երկնքին մէջ Լուսնի յայտնութիւնը ևեւ լուսնային փուլերու պարբերականութիւնը հնագոյն ժամանակներէն կարևորկարեւոր մշակութային ազդեցութիւն ունեցած են: Լուսնի ձգողութենական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ ովկիանոսի մակընթացութիւնները ևեւ երկրային օրուայ տևողութեանտեւողութեան երկարացման մէջ։
Լուսնի ընթացիկ ուղեծրին հեռաւորութիւնը մօտ երեսուն անգամ մեծ է Երկրի տրամագիծէն, որուն պատճառով Լուսինը երկնքին մէջ նոյն չափով կ'երեւի ինչպէս ԱրևըԱրեւը ևեւ թոյլ տուած է մօտաւորապէս ամբողջութեամբ ծածկել։ Չափերու այդ տեսողական համընկնումը ակնյայտ զուգադիպութիւն է։ Երկրի պատմութեան աւելի վաղ ժամանակաշրջանին մէջ Լուսինը աւելի մօտ էր Երկրին ևեւ ունէր աւելի մեծ տեսանելի չափեր քան Արեգակը։
Լուսինը ձևաւորուածձեւաւորուած է մօտ 4,5 միլիար տարի առաջ՝ Երկրի ձևավորումէնձեւավորումէն անմիջապէս ետք։ Չնայած նախկինին Լուսնի ձևաւորմանձեւաւորման քանի մը ենթադրութիւն կար, ներկայիս ամէնէն ատարածուած բացատրութիւնն այն է, որ Լուսինը ձևաւորուածձեւաւորուած է Երկրի ևեւ Մարսի փոխազդեցութեան պատճառով առաջացած մնացորդներէն։ Լուսինը միակ երկնային մարմինն է, ուր մարդ արարածը ոտք դրած է։ Սովետական Միութեան Լուսնային ծրագիրը առաջինն էր, որ 1959 թուականին անօդաչու տիեզերանաւ ուղարկեց դէպի Լուսին։ Միացեալ նահանգներու ՆԱՍԱ-ի Ապոլո ծրագիրը առ այսօր միակ մարդու կողմէն իրականացուած գիտարշաւն է այլ դէպի երկնային մարմին։ Այս ծրագրի շրջանակներուն մէջ Լուսնէն բերուած է աւելի քան 380 քգ լուսնային ժայռ, որ օգտագործուեցաւ Լուսնի երկրաբանական ծագումը, անոր ներքին կառուցուածքի ձևաւորումըձեւաւորումը ևեւ երկրաբանական ձևաւորմանձեւաւորման ապագայ պատմութիւնը բացաայտելու համար։
1972 թուականին Աբոլո 17-ի արշավանքէն ետք Լուսին այցելած են միայն անօդաչու տիեզերանավերը։ 2004 թուականին սկսած Ճաբոնը, Չինաստանը, Հնդկաստանը, Միացեալ Նահանգները ևեւ Եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը իւրաքանչիւրը բաց ձգած է իր ուղեծրակայանները։ Այս տիեզերանավերը նպաստած են լուսնային ջրի հայտնագործմանը։ Ապագային նախատեսուած են լուսնի վրայ նոր հետազոտութիւններ ներառեալ կառավարութիւններու ևեւ մասնաւոր հատուածի ջանքերով։ Լուսինը կը մնայ Տիեզերքի պայմանագրի տակ՝ բոլոր ազգերու համար ազատ խաղաղ նպատակներով հետազոտելու։
 
== Անունը ևեւ ստուգաբանութիւնը ==
Հայերէն Լուսին բառն առաջացած է լոյս բառէն, անուանումը թերևսթերեւս ստացած է գիշերը լուսաւորելու պատճառով։ Լատիներէն luna բառը նոյնպէս թարգմանաբար կը նշանակէ լուսաւոր։
 
== Լուսնի առաջացումը ==
Յառաջացած են քանի մը վարկածներ 4, 527 ± 0, 010 միլիար տարի առաջ Լուսնի առաջացման բացայայտման համար, ընդամէնը 30 - 50 միլիոն տարի անցած էր Արեգակնային համակարգի առաջացման պահէն։ Այս վարկածներէն էին.
* Կեդրոնախոյս ուժերու ազդեցութեան տակ Երկրի կեղևէնկեղեւէն Լուսնի անջատումը
* Երկրի կողմէն նախա-Լուսնի ձգումը
* Երկրի ևեւ Լուսնի իրար հետ միասին առաջացումը նախամոլորակային անօթէն
 
 
Այս վարկածներէն ևեւ ոչ մէկը չի կրնար բացատրել Երկիր - Լուսին համակարգի բարձր անկիւնային պահը:
Այսօրուայ դրութեամբ գերակայող վարկածն է Հսկայական բախման վարկածը, ըստ որուն Երկիր-Լուսին համակարգը ձևաւորուածձեւաւորուած է հսկայական մարմնի նոր ստեղծուած պրոտո-Երկրի հետ բախման արդիւնքին մէջ։ Այսպիսի հսկայական բախումները Արեգակնային համակարգի ձևաւորմանձեւաւորման փուլում սովորական բան էին։ Ըստ բախման վարկածի՝ 4, 36 միլիար տարի առաջ պրոտո-Երկիրը բախում ունեցած է պրոտո-մոլորակ Թեայի հետ։ Հարուածը եղած է ոչ կեդրոնական։ Արդիւնքին մէջ հարուածող մարմնի մեծ մասը, ինչպէս նաևնաեւ երկրային մանտիայի մէկ մասը դուրս մղուած են երկրամերձ ուղեծիր։ Այս նիւթէն ալ հաւաքուած է պրոտո-Լուսինը մօտաւորապէս 60 000 քմ ուղեծրի վրայ։ Երկիրը հարուածի արդիւնքին մէջ ստացած է պտոյտի արագութեան կտրուկ աւելացում ։ Բախման համակարգչային ձեւաւորման արդիւնքին մէջ ստացուած Երկիր-Լուսին համակարգի անկիւնային պահը, ինչպէս նաևնաեւ Լուսնի միջուկի չափերը կը համընկնին իրական տուեալներու հետ։ Այս սիմուլյացիաները նոյնպես ցոյց կու տան , որ Լուսնի նիւթի մեծ մասը հարուածող մարմնիներէն է, այլ ոչ պրոտո-Երկրէն։ Այնուամենայնիվ, վերջին հետազոտութիւններու արդիւնքները ցոյց կու տան, որ Լուսնի մեծ մասը կազմուած է Երկրի նիւթէն այլ ոչ հարուածող մարմնէն։ Երկնաքարերը ցոյց կու տան, որ Արեգակնային համակարգի այլ մարմինները, այնպէս են ինչպէս Մարսը ևեւ Վեստան ունին Երկրէն չափազանց տարբերուող իզոտոպային թթվածնի - ևեւ վոլֆրամի կազմուածք, այն դեպքում, երբ Երկիրը ևեւ Լուսինը ունեն համարյա միևնույնմիեւնույն կազմությունը։ Բախումից հետո Երկրի ևեւ Լուսնի նյութերը հավանաբար միախառնվել են հաւասարեցնելով անոնց իզոտոպային կազմուածքը, չնայած այս տեսակէտե նոյնպէս կը վիճարկուի:
Բախման արդիւքին մէջ ծագած հսկայական քանակով էներգիան կարողութիւն ունէր հալեցնել Երկրի կեղևըկեղեւը, այսպիսով ստեղծելով մագմայի ովկիանոսը։ Նորաստեղծ Լուսինը կարողութիւն ունէր նոյնպէս ունենալ սեփական մագմայի ովկիանոս, անոր խորութեան գնահատականները կը խօսին մօտ 500 քմ խորևութեանխորեւութեան մասին, ամբողջ շառավղով։
Չնայած այն հանգամանքին, որ Հսկայական բախման վարկածը կը բացատրէ շատ առանձնայատկութիւններ, կան որոշ խնդիրներ որոնք կը մնան չբացայայտուած, անոնց հիմնական մասը կը վերաբերուի Լուսնի կառուցուածքին։ 2012 թուականին հրատարակուած Ապոլոն առաքելութեան կողմէն բերուած Լուսնի նիւթի տիտանի իզոտոպային վերլուծութեան արդիւնքները ցոյց տուին, որ Լուսինը ունի նոյն կազմուածքը ինչպէս Երկիրը ինչպէս կը հակասի այն գաղափարին, որ Լուսինը ձևաւորուածձեւաւորուած է Երկրի ուղեծրէն հեռու։
 
== Ֆիզիքական բնութագրերը ==
Տող 26.
'''Ներքին կառուցուածքը'''
 
Լուսինը տարբերակուած մարմին է, ունի երկրաքիմիական տեսանկիւնէն տարբեր կեղևկեղեւ, մանտիա ևեւ միջուկ։ Ներքին միջուկի ծածկոյթը, որ ունի 240 քմ շառավիղ, հարուստ է երկաթով, արտաքին հեղուկ միջուկը հիմնականին մէջ կազմուած է հեղուկ երկաթէ ևեւ ունի մօտ 300-330 քմ շառավիղ։ Միջուկի շուրջ կը գտնուի 480-500 քմ շառավղով սահմանային, մասնակիօրէն հալած շերտ, որ ենթադրաբար առաջացած է մագմայի լուսնային ովկիանոսի համաշխարհային ֆրակցիոն բիւրեղացումէն մօտ 4, 5 միլիար տարի առաջ, երբ առաջացաւ Լուսինը։ Լուսնի կեղևըկեղեւը մօտ 50 քմ հաստութիւն ունի։
Լուսինը Իոյէն ետք խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է Արեգակնային համակարգին մէջ։ Սակայն լուսնի ներքին միջուկը փոքր է՝ մօտ 350 քմ, որ կը կազմէ Լուսնի 20%-ը՝ ի տարբերութիւն շատ այլ երկրանման մարմիններու 50%-ի։ Լուսնային միջուկը կազմուած է երկաթէ՝ լեգիրուած փոքր քանակութեամբ ծծումբով ևեւ նիկելով։
 
'''ՄակերևոյթըՄակերեւոյթը'''
 
Լուսնի տեղագրութիւնը չափուած է լազերային բարձրաչափի ևեւ ստերեո պատկերներու քննոթեան միջոցով։ Տեղագրական ամենատեսանելի հատուածը Հարաւային բևեռբեւեռ-Էյտկեն աւազանն է՝ 2240քմ տրամագծով, Լուսնի ամենամեծ խառնարանը ևեւ ամենամեծ յայտնի խառնարանը Արեգակնային համակարգին մէջ։ 13քմ խորութեամբ անոր հատակը Լուսնի ամենացած բարձրութիւնն է։ Ամենաբարձր կէտը կը գտնուի հիւսիս-արևելեանարեւելեան մասին մէջ, ևեւ կ'ենթադրուի, որ այս հատուածը հնարաւոր հաստացաղ է Հարաւային բևեռբեւեռ-Էյտկենի հակեալ հարուածէն։ Այլ մեծ աւազանները, օրինակ՝ ԱնձրևներուԱնձրեւներու ծովը, Պարզութեան ծովը, Ճգնաժամներու ծովը, Սմիթի ծովը ևեւ ԱրևելեանԱրեւելեան ծովը նոյնպէս ունին ցած բարձունքներ ևեւ բարձր եզրաշերտ։ Լուսնի անտեսանելի կողմի միջինը 1.9քմ-ով աւելի բարձր է տեսանելի կողմէն։
 
'''Հրաբուխներ'''
 
Մուգ ևեւ համեմատաբար անարտայայտիչ լուսնային հարթավայրերը, որոնց կարելի է պարզօրէն տեսնել անզեն աչքով, կը կոչուին Լուսնի ծովեր, քանի որ հնագոյն ժամանակներու աստղագետները կը կործէին, որ անոնք լեցուած են ջրով։ Անոնք այժմ յայտնի են որպէս հնագոյն բազալտէ լավայի քարացած, անծայրածիր աւազաններ։ Ի տարբերութիւն երկրային բազալտի՝ ծովային բազալտն աւելի շատ երկաթ կը պարունակէ անոր մեջ լիովին բացակայում են ջրի պատճառով փոխված միներալները։ [28][29] Այս լավաների մեծամասնությունն ավազանների փոխազդեցության արդյունքում ժայթքած են կամ թափուած են ցածրավայրեր։ Տեսանելի կողմի ծովերուն մէջ կան քանի մը երկրաբանական հոծատարածքներ, ուր կան վահանաւոր հրաբուխներ ևեւ հրաբխային գմբեթներ։
Ծովերը բացառապէս կը գտնուին լուսնի տեսանելի կողմէն ևեւ կը ծածկեն անոր 31%-ը՝ ի տարբերութիւն անտեսանելի կողմին մէջ գտնուող քանի մը ցրուած կտորներու, որոնք կը ծածկեն անոր միայն 2%-ը։ Կ'ենթադրուի, որ ան կապուած է տեսանելի կողմի կեղևիկեղեւի տակ գտնուող ջերմաարտադրող տարրերի խտացման հետ, որոնց կարելի է տեսնել Լուսնային հետախույզի (Lunar Prospector) գամմա ճառագայթային սպետրաչափի շնորհիվ ստացուած երկրաքիմիական քարտէսներուն մէջ, ևեւ որոնց պատճառով կեղևիկեղեւի տակ գտնուող մանտիան կը տաքնայ, մասնակիօրէն կը հալի, կը բարձրանայ մակերէս ևեւ դուրս կը ժայթքի։ Լուսնի բազալտէ ծովերու մեծ մասը ժայթքած են Իմբրիեան ժամանակաշրջանին մէջ՝ 3-3.5մլրդ տարի առաջ, թէևթէեւ որոշ ռատիոչափական նմուշներ 4.2մլրդ տարուայ հնութիւն ունին, իսկ ամենաերիտասարդ ժայթքումները միայն 1.2մլրդ տարի առաջ յայտնուած են:
Լուսնի աւելի բաց գոյն ունեցող հատուածները կը կոչուին terrae կամ բարձրավանդակ, քանի որ անոնք աւելի բարձր են քան շատ մը ծովերէն։ Անոնք 4.4 միլիար տարուայ հնութիւն ունին ևեւ իրենցմէ կը ներկայացուին Լուսնի մագմային ովկիանոսի պլագիոկլասային կուտակումներ։ Ի տարբերութիւն Երկրի վրայ գտնուող լեռներու՝ Լուսնի լեռները կերտուածական գործընթացներէն չեն ձևաւորուիր։ձեւաւորուիր։
Տեսանելի կողմի ծովերու խտացումն կ'արտացոլէ անտեսանելի կողմի բարձրավանդակներու զգալիօրէն աւելի հաստ կեղևկեղեւ, որ կարող է ձևաւորուածձեւաւորուած ըլլալ քանի մը տասնեակ միլիոն տարիներ առաջ Լուսնի առաջացումէն յետոյ։
 
'''Խառնարաններ'''
 
Լուսնի վրայ խառնարաններու առաջացումը սկսած են ուսումնասիրել 18-րդ դարի 80-ական թուականներէն։ Կար 2 հիմնական վարկած՝ այն, որ առաջացած է հրաբուխէևհրաբուխէեւ եւ երկնաքարէն։
Հրաբխային տեսութեան դրոյթներու համաձայն, որ քաշուած է 18-րդ դարու 80-ական թուականներէն գերմանացի աստղագէտ Յոհան Շրյոտերի կողմէ, Լուսնի խառնարանները ձևաւորուածձեւաւորուած են մակերեսին հզօր ժայթքումներու արդիւնքէն։ Սակայն 1824 թուականին գերմանացի մէկ այլ աստղագէտ՝ Ֆրանց ֆոն Գրույտույզենը, առաջադրեց երկնաքարի տեսութիւնը, որուն համաձայն Լուսնի հետ երկնային մարմնի բախումէն արբանեակի մակերեսը սեղմուած է, եւ արաջացուցած է խառնարանը։
ՄինչևՄինչեւ 20-րդ դարի 20-ական թուականները երկնաքարի վարկածի դէմ քաշուած էր այն փաստը, որ խառնարանները կլոր ձևձեւ ունին, թէևթէեւ մակերեսին հակեալ հարուածները պէտք է աւելի շատ ըլլան քան ուղիղները, որ կը նշանակէ, որ եթէ խառնարանները երկնաքարէն առաջացած ըլլային, ապա անոնք պէտք է ձվաձևձվաձեւ ելլան։ Սակայն 1924թուականին նորզելանդացի գիտնական Չարլզ Ջիֆորդն առաջին անգամ տուաւ մոլորակի մակերէսին երկնաքարի հարուածի ճիշդ նկարագրութիւնը։ կը ստացուի, որ այդպիսի հարվածէն երկնաքարի մեծ մասը կ'անհետանայ հարուածի տեղին մէջ ևեւ որ խառնարանի ձևըձեւը կախուած չէ ընկնելու անկիւնէն։ Ի օգուտ երկնաքարի տեսութեան կը խօսի այն փաստը, որ խառնարաններու թուի կախուածութիւնն իրենց տրամագծէն կը համընկնի երկնաքարի թուի կախուածութիւնէն չափի հետ։ Աւելի ուշ՝ 1937թուականին, այս տեսութիւնն ընդհանրացրեց խորհրդային ուսանող Կիրիլ Ստանյուկովիչը, որ արդիւնքին մէջ դարձաւ գիտութիւններու բժիշկ։ Տուեալ տեսութիւնը կը մշակէր անոր ևեւ խումբ մը գիտնականներո կողմէ 1947-1960 թուականներուն, իսկ ապագային ուսումնասիրուած է նաևնաեւ այլ հետազոտողներու կողմէ։
Դէպի Լուսին կատարած թռիչքները, որ 1964 թուականէն իրականացրած են ամերիկեան «Ռեյնջեր» սարքերը, ինչպէս նաևնաեւ Արեգակնային համակարգի այլ մոլորոկներուն մէջ յայտնաբերուած խառնարանները, միացուցին Լուսնի վրայ գտնուած խառնարաններու ծագման վերաբերեալ բանավէճերը։
Լուսնի ևեւ աստերոիդի բախման շնորհիւ կրնանք Երկրէն տեսնել Լուսնի երկնաքարային խառնարանները։ Փարիզի ֆիզիկայի հիմնարկի գիտնականները կ'ենթադրեն, որ 3.9մլրդ տարի առաջ Լուսնի ևեւ խոշոր աստերոիդի բախման հետևանքովհետեւանքով Լուսինը շրջուած է:
 
'''Ջրի առկայութիւնը'''
 
Հեղուկ ջուրը Լուսնի մակերևոյթինմակերեւոյթին չի պահպանուիր։ ԱրևայինԱրեւային ճառագայթումէն ջուրը արագ կը քայքայիուի ֆոտոդիսոցիացիայի հետևանքովհետեւանքով ևեւ կը կարչի տիեզերքին մէջ։ 1960-ական թուականներէն գիտնականներն առաջ քաշած են վարկած մը՝ ըստ որուն հնարաւոր է, որ Լուսնի վրա սառոյց եղած է, որ առաջացած է երկնաքարի հետ փոխազդեցութիւնէն, կամ Լուսնի՝ թթուածնով հարուստ ժայռերիու ևեւ արևայինարեւային քամէն առաջացած ջրածնի ռեակցիայից, որի արդյունքում ջրի հետքեր են մնացել, որոնք հնարավոր է որ պահպանվեին սառը ջերմաստիճանում՝ Լուսնի ցանկացած բևեռներիբեւեռների ստուերոտ խառնարաններուն մէջ։ Համակարգչային ձեւաւորումը ցույց կու տայ, որ մակերեսի 14000քմ² կարող է մշտապէս ստուերուն մէջ գտնուիլ։ Լուսնի վրայ օգտագործելի քանակութեամբ ջրի առկայութիւնը կարևորկարեւոր գործօն է Լուսինը բնակավայր դարձնելու համար, սակայն Երկրէն ջրի փոխադրումը Լուսին չափազանց թանկարժէք է։
Հետագայ տարիներուն ջրի առկայութեան այլ վկայութիւններ գտնուած են։ 1994թ Կլեմենտին տիեզերանավի միջոցով կատարուած բիստատիկ ռատարային փորձը ցոյց տուաւ մակերեսին մօտ ջրի սառեցուած փոքր քանակութիւն։ Աւելի ուշ ըստ Արեսիբո աստղադիտարանի կատարած ռատարային ուսումնասիրութիւններու՝ այդ գտածոները կարող են երիտասարդ խառնարաններէն առաջացած ժայռեր ըլլալ։ 1998թ Լուսնային հետախոյզ վրայ տեղակայուած նեյտրոնային սպեկտրոմետրը ցոյց տուաւ ջրածնի բարձր կոնցետրացիաներ բևեռներունբեւեռներուն մօտ գտնուող հողի խորութեան առաջին մեդրոն։ 2008թուականին Ապոլո 15-ի կողմէ Երկիր բերուած հրաբխային լավայի կտորներու ուսումնասիրութիւնները փոքր քանակութեամբ ջուր ցոյց տուին այդ կտորներուն մեջ։
 
'''Ձգողութիւն ևեւ մագնիսական դաշտերը'''
{| class="standard" align="right"
|+ Սեկտորական ևեւ տեսսերական հարմոնիկաների գործակիցները<ref>[http://vadimchazov.narod.ru/text_htm/xsru08.htm Արեգակի, Լուսնի ևեւ մոլորակների ուղեծրային օրաղյուսակները]</ref>
| C<sub>3, 1</sub> = 0, 000030803810
| S<sub>3, 1</sub> = 0, 000004259329
Տող 82.
<math>W=V+Q+\delta W,</math>
 
որտեղ δW-ը [[մակընթացության պոտենցիալ]]ն է, Q-ը՝ [[կենտրոնախույս պոտենցիալ]]ը,  V-ը՝ [[ձգողականության պոտենցիալ]]ը։ Վերջինս սովորաբար դասակարգում են որպես գոտիական, սեկտորական ևեւ տեսսերական [[հարմոնիկա]]ների։
 
<math>\begin{align} V&= \frac{GM_L}{r} \left(1-\sum_{n=2}J_n\left(\frac{R}{r}\right)^nP_n(\sin\theta)\right. \\ & +\left.\sum_{n=2}^{}\sum_{k=2}^n \left(\frac{R}{r}\right)^n(C_{nm}\cos m\lambda + S_{nm} \sin m\lambda) P_n^k(\sin\theta)\right) \\ \end{align},</math>
 
որտեղուր P<sub>n</sub><sup>k</sup>-ը՝ [[Լեժանդրի բազմանդամ]]ն է, G-ը՝ [[գրավիտացիոնձգողութեան հաստատուն]]ը, M<sub>L</sub>-ը՝ [[Լուսնի զանգվածզանգուած]]ը, λ-ն ևեւ θ-ն՝ [[երկարություներկարութիւն]]ը ևեւ [[լայնությունլայնութիւն]]ը։
 
Ենթադրվում էԿ'ենթադրուի, որ [[մոլորակ]]ներիներու [[մագնիսական դաշտ]]ի աղբյուրաղբիւր էկը հանդիսանումհանդիսանայ [[տեկտոնական ակտիվությունաշխուժութիւն]]ը։ Օրինակ Երկրի մագնիսական դաշտն ստեղծվումկը էստեղծուի միջուկումմիջուկին հալած մետաղի շարժումներիցշարժումներէն, [[Մարս]]ինը՝ նախկին ակտիվություններիաշխուժութիւններու հետևանքհետեւանք է։
 
«[[Լունա 1]]»-ը [[1959]]թվականինթուականին հաստատեց Լուսնի վրավրայ միատարր մագնիսական դաշտի բացակայությունը։բացակայութիւնը։ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիականարուեստագիտական ինստիտուտիհիմնարկի գիտնականներիգիտնականներու հետազոտություններիհետազոտութիւններու արդյունքներըարդիւնքները հաստատումկը ենհաստատեն այն վարկածը, ըստ որիորուն Լուսինն ունեցելունեցած է հեղուկ միջուկ։ ՍաԱյս հաստատումկը էհաստատէ Լուսնի առաջացման ամենահայտնիամենայայտնի վարկածը․ այն, որ Լուսինն առաջացելառաջացած է Երկրի հետ մոտմօտ 4.5 միլիարդմիլիար տարի առաջ [[Մարս]]ի չափեր ունեցող տիեզերական մարմնի բախումիցբախումէն, որիորուն հետևանքովհետեւանքով Երկրից միԵրկրէն մեծ հալած կտոր պատռած է պոկվել, որն էլոր հետագայումհետագային վերածվելվերածուած է Լուսնի։ ՓորձնականորենՓորձնականօրէն հաջողվեցյաջողեցաւ ապացուցել, որ գոյությանգոյութեան վաղ շրջանումշրջանին մէջ, Լուսինն ունեցելունեցած է Երկրի մագնիսական դաշտին նման դաշտ։ <ref>[http://lenta.ru/news/2009/01/16/moon/ Գիտնականները բացահայտել են Լուսնի մագնիսական դաշտի գաղտնիքը]</ref>
 
'''Մթնոլորտը'''
 
Լուսնի մթնոլորտը այնքան ցանցար է, որ կարելի է ըսել, որ գրեթէ մթնոլորտ չկայ, մթնոլորտի ընդհանուր զանգուածը աւելի քիչ է քան 10 մեդրիկ դօն։ Այս փոքր զանգուածի ստեղծած մակերեւութային ճնշումը մօտ 3×10−15 մթն (0, 3 նՊա), ան կը փոխուի լուսնային օրուանէն կախուած։ Լուսնի մթնոլորտի առաջացման աղբիւրները կը ներառեն գազի արտաժայթքումները եւ մագնիսական ցնդումը, ատոմներու ցնդումը լուսնի հողէն արեգակնային քամու իոններու ազդեցութեան տակ։ Մթնոլորտի կազմի մեջ յայտնաբերուած են՝ նատրիի եւ կալիի, որոնք առաջացած են մագնիսական ցնդման հետեւանքով, այս տարրերը նոյնպէս յայտնաբերուած են Մերկուրիի եւ Իոյի մթնոլորտներուն մէջ, հելիում-4, բերուած արեգակնային քամով, ինչպէս նաեւ արգոն-40, ռադոն-222 ու պոլոնիում-210:
Այնպիսի չեզոք մասնիկներու բացակայութիւնը, ինչպէս թթուածինը, ազոտը, ածխածինը, ջրածինն ու մագնեզիումը, որոնք կան ռեգոլիտի մեջ, հասկնալի չէ։ Ջուրի շոգին արձանագրուած է Չանդրաեան-1 սարքի միջոցով տարբեր լայնութիւններու վրայ, առավելգոյն նկատուած լայնութիւնը եղած է ~60–70 աստիճանը, շոգին հնարաւոր առաջացած է ռեգոլիտէն ջուրի սառոյցի սուբլիմացիայի հետեւանքով։ Այս գազերը կրնան կամ վերադառնալ Լուսնի մակերեւոյթ ձգողութեան ուժի ազդեցութեան տակ, կամ դուրս մղուիլ տիեզերք արեգակնային ճառագայթման ճնշման տակ, կամ եթէ անոնք իոնացուած են քշուին արեգակնային քամու մագնիսական դաշտի կողմէն:
 
'''Եղանակները'''
 
Լուսնի առանցքի թեքումը խավարածրի հանդէպ ընդամէնը 1, 54° աստիճան է, շատ անգամ փոքր է քան Երկրինը 23, 44°։ Այս պատճառով, Լուսնի վրայ Արեգակի պայծառութիւնը շատ քիչ կը տատանուի եղանակներու փոփոխութեան հետ եւ տոպոգրաֆիկ օբյեկտները աւելի կարեւոր դեր ունին եղանակային էֆեկտներու մեջ։ Clementine սարքէն 1994 թուականին ստացուած լուսանկարներու համաձայն, բացայայտուած է, որ Լուսնի հիւսիսային բեւեռին մէջ գտնուող չորս լեռնային շրջաններ Պիրի խառնարանի եզրին կը մնան լուսաւորուած ամբողջ լուսնային օրուայ ընթացքին, ստեղծելով մշտական լուսաւորուած պիկեր։ Հարաւային բեւեռին մէջ այսպիսի շրջաններ գույութիւն չունին։ Միեւնոյն ժամանակ կան շրջաններ, որոնք մշտապէս կը մնան շողքին մէջ, անոնք շատ բեւեռային խառնարաններու հատակները եւ այս մութ խառնարանները չափազանց սառն են. Lunar Reconnaissance Orbiter-ի չափումներու համաձայն հարաւային բեւեռի խառնարաններուն մէջ ամենացած ամառային ջերմաստիճանը կը կազմէ 35 Կ (-238 °C)[60], եւ ընդամէնը 26 Կ ձմեռային արեւահաւասարին մօտ հիւսիսային բեւեռի Հերմիտ խառնարանին մէջ։ Այս ամէնացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգին մէջ, որ երբեմն չափուած է տիեզերական սարքէն, այն աւելի ցուրտ է քան նոյնիսկ Պլուտոնի մակերեւոյթը:
 
== Կապը երկրի հետ ==
 
'''Ուղեծիրը'''
Լուսինը Երկրի շուրջ հաստատուն աստղերու նկատմամբ կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը 27, 3 օրուայ ընթացքին։ Սակայն, քանի որ Երկիրը կը պտտի Արեգակի շուրջ իր ուղեծրով, Լուսնի նոյն փուլը Երկրէն կ'երեւի աւելի երկար ժամանակահատվածի մէջ, քան անոր սիդերիկ պարբերութիւնն է, որ կը կազմէ մոտ 29, 5 օր ։ Ի տարբերութիւն արբանեակներու եւ այլ մոլորակներու մեծամասնութեանը, Լուսնի ուղեծիրը աւելի մօտ է խավարածրի հարթութեանը քան մոլորակի հասարակածային հարթութեանը։ Արեգակը եւ Երկիրը կ'ազդեն Լուսնի ուղեծրի վրայ բազմաթիւ թոյլ ազդեցութիւններով, օրինակ՝ Լուսնի ուղեծրի հարթութիւնը դանդաղ կը պտտի, որ կ'ազդէ Լուսնի շարժման մնացած ցուցիչներուն։ Այս հետեւանքային ազդեցութիւնը թուաբանականօրէն կը բացատրուին Կասինիի օրէնքներով:
 
'''Հարաբերական չափերը'''
 
Որպէս բնական արբանեակ Լուսինը բաւական մեծ է Երկրի համեմատութեամբ. տրամագծի չորրորդ մասը եւ զանգուածի 1/81 մասը։ Այդ աեումով ան Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանեակն է, չնայած Քարոնը աւելի մեծ է գաճաճ մոլորակ Պլուտոնի համեմատ (Պլուտոնի զանգվածի 1/9 մասը)։
Այնուամենայնիւ Երկիրը եւ Լուսինը կը համարուին մոլորակ-արբանեակ համակարգ, այլ ոչ թէ կրկնակի մոլորակներու համակարգ, քանի որ անոնց բարիկենտրոնը՝ համակարգի ծանրութեան կեդրոնը, կը գտնուի երկրագունդի ներսը՝ անոր մակերեւոյթէն 1 700 քմ տակ:
 
'''Տեսքը երկրէն'''
 
Լուսինը կը գտնուի անհամադէպ պտոյտի մեջ, այսինքն՝ ան կը պտտի իր առանցքի շուրջ նոյն ժամանակին մէջ, այսինքն ան կը պտտի իր ուղեծրով Երկրի շուրջ։ Այս կը հանգեցնէ անոր, որ ան գրեթր միշտ նոյն կողմով շրջուած է դէպի Երկիրը։ Լուսինը իր պատմութեան վաղ ժամանակներուն մէջ աւելի արագ կը պտտի, սակայն անոր պտուտի արագութիւը նուազած է եւ փականուած է իր այժմեան դիրքին մէջ Երկրի մակընթացային ուժի ազդեցութեան տակ։ Լուսնի այն կողմը, որ միշտ շրջուած է դէպի Երկիր կ'անուանեն Երկրին ուղղուած կողմ, իսկ հակառակ կողմը՝ Երկրին հակառակ կողմ։ Երկրին հակառակ կողմը նաեւ կ'անուանեն մութ կողմ, սակայն ըստ էութեան այն նոյն չափով կը լուսաւորբւի ինչպրս եւ Երկրին ուղղուած կողմը. ամրն լուսնային օրը մրկ անգամ։
Լուսինն ունի բացառիկ ցած ալբեդո, անոր անդրադարձման ցուցանիշը մօտ է ածուխի ցուցանիշին։ Չնայած անոր՝ այն երկրորդն է պայծառութեամբ Երկրի երկնակամարին մրջ, Արեգակէն ետք։ Այս մասամբ պայմանաւորուած է հակադիր ազդեցութեամբ, Լուսնի պայծառութիւնը իր քառորդ փուլին մէջ մօտ տաս անգամ աւելի փոքր է, քան լիալուսնինը։ Բացի անկէ, տեսողական համակարգի գունային հաստատունութեան համաձայն, ան կը սահմանուի մարմնի գոյնի եւ անոր շրջապատի յարաբերութիւնը, քանի որ Լուսնին շրջապատող երկինքը համեմատաբար մուգ է ան կ'երեւի որպէս պայծառ մարմին։ Լիալուսնի եզրերը կ'երեւին նոյն քան պայծառ, ինչպէս եւ անոր կեդրոնը։ Լուսինը կը թուի աւելի մեծ երբ ան մօտ է հորիզոնին, սակայն սա մաքուր հոգեբանական ազդեցութիւն է, որը յայտնի է որպէս Լուսնային պատրանք, ան առաջին անգամ բացատրուած է VII դարուն։ Լիալուսնի անկիւնային չափը երկնակամարին կը կազմէ մօտ 0, 52°, մօտաւորապէս նոյնն է ինչպէս եւ Արեգակը։
Լուսնի ամենամեծ լայնութիւնը երկնակամարին փոփոխուող է, մինչդեռ ան մժտաւորապէս նոյն սահմաններուն մէջ կը գտնուի ինչպէս եւ Արեգակինը, ան կը տատանուի կախուծ Լուսնի փուլէն եւ տարուայ եղանակէն, ամենաբարձրը կ'ըլլայ Լիալուսինը ձմռանը։ Լուսնի մահիկի ձեւը եւս կախուած է անոնցմէ, թէ Երկրի որ լայնութիւնէն էդիտարկումը, օրինակ հասարակածին մօտ գտնուող դիտողը կարող է տեսնել ժպիտին նմանող Լուսնի մահիկ։
Լուսնի եւ Երկրի միջեւ հեռաւորութիւնը կը տատանուի 356 400-էն 406 700 քմ միջակայքի մէջ, ամենամօտ եւ ամենահեռու: 19 Մարտին ան ամենամօտը կը գտնուէր Երկրին իր լիալուսնի փուլում սկսած 1993 թվականէն։ "Սուպերլուսինի", ինչպէս կ'անուանէին, լիալուսնի փուլը այդ օրը համընկաւ անոր ուղեծրի ամենամօտ կէտին հետ, եւ հետեւաբար ան կ'երեւէր 30 տոկոսով աւելի պայծառ եւ 14 տոկոսով աւելի մեծ, քան երբ ան ամենահեռու կէտին գտնուի:
 
Պատմականօրէն եղած են երկար քննարկումներ Լուսնի մակերեւոյթի առանձնայատկութիւններու ժամանակի ընթացքի փոփոխութեան մասին։ Այսօր այս պնդումներէն շատերը կը համարուին պատրանքներ, որոնք պայմանաւորուած եղած են տարբեր լուսաւորութեան պայմաններու դիտարկումներու, վատ աստղագիտական տեսանելիութեան, կամ նկարներու սխալանքներու հետ։ Այնուամենայնիւ, գազի արտաժայթքումներ ժամանակ առ ժամանակ եղած են, որոնք կարող են պատասխանատու ըլլալ դիտարկուած Լուսնի փոփոխման երեւոյթներոպ մասի մը համար։ Վերջերս կարծիք յայտնուած է, որ Լուսնի մակերեւոյթի մոտ 3 քմ տրամագծով մասը փոփոխութեան ենթարկուած է գազի արտաժայթքման հետեւանքով մօտ մէկ միլիոն տարի առաջ։ Լուսնի դիտուող տեսքը կարող է փոփոխուիլ նաեւ Երկրի մթնոլորտի պատճառով. տարածուած էֆեկտներէն է 22° խորունկ օղակի երեւալը երբ Լուսնի լոյսը կը բեկուի բարձր փետրա-շերտաւոր ամպերու ջուրի բիւրեղներուն մէջ, եւ աւելի փոքր թագ օղակներու երեւալը, երբ Լուսինը կջանցնի նոսր ամպերու միջով:
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Լուսին» էջէն