|
Լուսնի մթնոլորտը այնքան ցանցար է, որ կարելի է ըսել, որ գրեթէ մթնոլորտ չկայ, մթնոլորտի ընդհանուր զանգուածը աւելի քիչ է քան 10 մեդրիկ դօն<ref>{{cite book| editor=Ռիչարդ Դ. Ջոնսոն և Չարլզ Հոլբրոու |last = Գլոբուս|first = Ռութ|title=Տիեզերական բնակավայրեր. Նախագծման հետազոտություն|chapter = Գլուխ 5, Հավելված J: Լուսնի մթնոլորտի ազդեցությունը|publisher=ՆԱՍԱ|url = http://settlement.arc.nasa.gov/75SummerStudy/5appendJ.html| year = 1977|accessdate=17 մարտ 2010}}</ref>։ Այս փոքր զանգուածի ստեղծած մակերեւութային ճնշումը մօտ 3×10−15 մթն (0, 3 նՊա), ան կը փոխուի լուսնային օրուանէն կախուած։ Լուսնի մթնոլորտի առաջացման աղբիւրները կը ներառեն գազի արտաժայթքումները եւ մագնիսական ցնդումը, ատոմներու ցնդումը լուսնի հողէն արեգակնային քամու իոններու ազդեցութեան տակ<ref name="L06">{{cite journal| last1 = Լյուսի| first1 = Պ.| last2 = Կորոտև| first2 = Ռենդի Լ.| title = Հասկանալով Լուսնի մակերևույթը և տիեզերք-Լուսին հարաբերությունները| journal = Միներալոգիայի և գեոքիմիայի հոդվածներ| volume = 60 | issue = 1 | pages = 83–219 | year = 2006 | doi = 10.2138/rmg.2006.60.2 | display-authors = 2}}</ref><ref>{{cite journal|last=Կրոտս |first=Արլին Պ. Ս. |title=Լուսնային գազերի արտաժայթքումը, փոփոխման երևույթները և վերադարձը Լուսնին, I. Գոյություն ունեցող տվյալները |year=2008 |publisher=Աստղագիտության բաժին, Քոլամբիա համալսարան |url=http://www.astro.columbia.edu/~arlin/TLP/paper1.pdf |format=PDF|accessdate=29 սեպտեմբեր 2009}}</ref>։ Մթնոլորտի կազմի մեջ յայտնաբերուած են՝ նատրիի եւ կալիի, որոնք առաջացած են մագնիսական ցնդման հետեւանքով, այս տարրերը նոյնպէս յայտնաբերուած են Մերկուրիի եւ Իոյի մթնոլորտներուն մէջ, հելիում-4, բերուած արեգակնային քամով, ինչպէս նաեւ արգոն-40, ռադոն-222 ու պոլոնիում-210:
Այնպիսի չեզոք մասնիկներու բացակայութիւնը, ինչպէս թթուածինը, ազոտը, ածխածինը, ջրածինն ու մագնեզիումը, որոնք կան ռեգոլիտի մեջ, հասկնալի չէ։չէ<ref name="Stern1999" />։ Ջուրի շոգին արձանագրուած է Չանդրաեան-1 սարքի միջոցով տարբեր լայնութիւններու վրայ, առավելգոյն նկատուած լայնութիւնը եղած է ~60–70 աստիճանը, շոգին հնարաւոր առաջացած է ռեգոլիտէն ջուրի սառոյցի սուբլիմացիայի հետեւանքով։հետեւանքով<ref name="Sridharan2010">{{cite journal | last = Սրիդհարան| first = Ռ.| coauthors = Ս. Մ. Ահմեդ, Տիրթա Պրատիմ Դասա, Պ. Սրիլաթա, Պ. Պրադեպկուամարա, Նեհա Նաիկա, և Գոգուլապատի Սւպրիյա| year = 2010 | page = 947 | issue = 6 | volume = 58 | title = Ջրի (H2O) գոյության ուղղակի ապացույց լուսնի լուսավորված մթնոլորտում Չանդրայան 1 սարքից | journal = Մոլորակային և տիեզերական գիտություն| doi = 10.1016/j.pss.2010.02.013 | bibcode = 2010P&SS...58..947S }}</ref>։ Այս գազերը կրնան կամ վերադառնալ Լուսնի մակերեւոյթ ձգողութեան ուժի ազդեցութեան տակ, կամ դուրս մղուիլ տիեզերք արեգակնային ճառագայթման ճնշման տակ, կամ եթէ անոնք իոնացուած են քշուին արեգակնային քամու մագնիսական դաշտի կողմէն<ref name="Stern1999" />:
'''Եղանակները'''
[[Պատկեր:The Moon's North Pole.jpg|300px|մինի|աջից|Լուսնի հիւսիսային բեւեռը ամրան ընթացքին]]
Լուսնի առանցքի թեքումը խավարածրի հանդէպ ընդամէնը 1, 54° աստիճան է<ref name="SolarViews">Համիլտոն, Կալվին Ջ.; Համիլտոն, Ռոզանա Լ., ''Լուսինը'', [http://www.solarviews.com/eng/moon.htm Արեգակնային համակարգի տեսարաններ], 1995–2011</ref>, շատ անգամ փոքր է քան Երկրինը 23, 44°։ Այս պատճառով, Լուսնի վրայ Արեգակի պայծառութիւնը շատ քիչ կը տատանուի եղանակներու փոփոխութեան հետ եւ տոպոգրաֆիկ օբյեկտները աւելի կարեւոր դեր ունին եղանակային էֆեկտներուազդեցութեան մեջ։մեջ<ref name="bbc">{{cite news | title = Լուսնի վրա գտնված ամենացուրտ վայրը| publisher = Բի-Բի-Սի Նյուս| url = http://news.bbc.co.uk/1/hi/8416749.stm | author=Ջոնաթան Ամոս| accessdate =20 մարտ 2010| date = 16 դեկտեմբեր 2009}}</ref>։ Clementine սարքէն 1994 թուականին ստացուած լուսանկարներու համաձայն, բացայայտուած է, որ Լուսնի հիւսիսային բեւեռին մէջ գտնուող չորս լեռնային շրջաններ Պիրի խառնարանի եզրին կը մնան լուսաւորուած ամբողջ լուսնային օրուայ ընթացքին, ստեղծելով մշտական լուսաւորուած պիկեր։ Հարաւային բեւեռին մէջ այսպիսի շրջաններ գույութիւն չունին։ Միեւնոյն ժամանակ կան շրջաններ, որոնք մշտապէս կը մնան շողքին մէջ, անոնք շատ բեւեռային խառնարաններու հատակները<ref name="M03">{{cite web | url = http://www.psrd.hawaii.edu/June03/lunarShadows.html | title = Լուսնի մութ, սառցե բևեռները| last = Մարտել| first = Լ. Մ. Վ. | publisher = Մոլորակային գիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ, Հավայիի գեոֆիզիկական և մոլորակագիտության ինստիտուտ| date = 4 հունիս 2003 | accessdate =12 ապրիլ 2007}}</ref> եւ այս մութ խառնարանները չափազանց սառն են. Lunar Reconnaissance Orbiter-ի չափումներու համաձայն հարաւային բեւեռի խառնարաններուն մէջ ամենացած ամառային ջերմաստիճանը կը կազմէ 35 Կ (-238 °C)[60], եւ ընդամէնը 26 Կ ձմեռային արեւահաւասարին մօտ հիւսիսային բեւեռի Հերմիտ խառնարանին մէջ։ Այս ամէնացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգին մէջ, որ երբեմն չափուած է տիեզերական սարքէն, այն աւելի ցուրտ է քան նոյնիսկ Պլուտոնի մակերեւոյթը<ref>{{cite web |date=17 սեպտեմբեր 2009 |url=http://www.diviner.ucla.edu/blog/?p=123 |title=Դիվայներ Նյուս |publisher=Լոս Անժելեսի Համալսարան |accessdate=17 մարտ 2010 }}</ref>, և ընդամենը 26 Կ ձմեռային արևահավասարին մոտ հյուսիսային բևեռի [[Հերմիտ (խառնարան)|Հերմիտ խառնարանում]]։ Սա ամենացուրտ ջերմաստիճանն է ամբողջ Արեգակնային համակարգում, որը երբևիցէ չափվել է տիեզերական սարքից, այն ավելի ցուրտ է քան նույնիսկ [[Պլուտոն]]ի մակերևույթը<ref name="bbc" />:
== Կապը երկրի հետ ==
'''Ուղեծիրը'''
[[Պատկեր:Երկիր Լուսին համակարգի տվյալները.jpg|300px|մինի|աջից|Երկիր-Լուսին համակարգի սխեման]]
Լուսինը Երկրի շուրջ հաստատուն աստղերու նկատմամբ կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը 27, 3 օրուայ<ref name="orbpd"> ընթացքին։ Սակայն, քանի որ Երկիրը կը պտտի Արեգակի շուրջ իր ուղեծրով, Լուսնի նոյն փուլը Երկրէն կ'երեւի աւելի երկար ժամանակահատվածի մէջ, քան անոր սիդերիկ պարբերութիւնն է, որ կը կազմէ մոտ 29, 5 օր ։ Ի տարբերութիւն արբանեակներու եւ այլ մոլորակներու մեծամասնութեանը, Լուսնի ուղեծիրը աւելի մօտ է խավարածրի հարթութեանը քան մոլորակի հասարակածային հարթութեանը։ Արեգակը եւ Երկիրը կ'ազդեն Լուսնի ուղեծրի վրայ բազմաթիւ թոյլ ազդեցութիւններով, օրինակ՝ Լուսնի ուղեծրի հարթութիւնը դանդաղ կը պտտի, որ կ'ազդէ Լուսնի շարժման մնացած ցուցիչներուն։ Այս հետեւանքային ազդեցութիւնը թուաբանականօրէն կը բացատրուին Կասինիի օրէնքներով:
'''Հարաբերական չափերը'''
[[Պատկեր:EarthAndMoon.jpg|300px|մինի|ձախից|Երկրի և Լուսնի համեմատական չափերը, լուսանկարուած է Deep Impact ԱՄԿ-էն 2008 թուականի սեպտեմբերին, 50 միլիոն քմ հեռաւորութիւնէն]]
Որպէս բնական արբանեակ Լուսինը բաւական մեծ է Երկրի համեմատութեամբ. տրամագծի չորրորդ մասը եւ զանգուածի 1/81 մասը։մասը<ref name="worldbook" />։ Այդ աեումով ան Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանեակն է, չնայած Քարոնը աւելի մեծ է գաճաճ մոլորակ Պլուտոնի համեմատ (Պլուտոնի զանգվածի 1/9 մասը)<ref>{{cite web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/pluto/|title=Տիեզերական թեմաներ. Պլուտոն և Քարոն|publisher=Մոլորակային միություն|accessdate=6 ապրիլ 2010}}</ref>։
Այնուամենայնիւ Երկիրը եւ Լուսինը կը համարուին մոլորակ-արբանեակ համակարգ, այլ ոչ թէ կրկնակի մոլորակներու համակարգ, քանի որ անոնց բարիկենտրոնը՝ համակարգի ծանրութեան կեդրոնը, կը գտնուի երկրագունդի ներսը՝ անոր մակերեւոյթէն 1 700 քմ տակ<ref>{{cite web|title=Մոլորակների սահմանումների հարցեր և պատասխաններ|publisher= Միջազգային աստղագիտական միություն|year=2006|url=http://www.iau.org/public_press/news/release/iau0601/q_answers/|accessdate=24 մարտ 2010}}</ref>:
'''Տեսքը երկրէն'''
Լուսինը կը գտնուի անհամադէպ պտոյտի մեջ, այսինքն՝ ան կը պտտի իր առանցքի շուրջ նոյն ժամանակին մէջ, այսինքն ան կը պտտի իր ուղեծրով Երկրի շուրջ։ Այս կը հանգեցնէ անոր, որ ան գրեթր միշտ նոյն կողմով շրջուած է դէպի Երկիրը։ Լուսինը իր պատմութեան վաղ ժամանակներուն մէջ աւելի արագ կը պտտի, սակայն անոր պտուտի արագութիւը նուազած է եւ փականուած է իր այժմեան դիրքին մէջ Երկրի մակընթացային ուժի ազդեցութեան տակ։տակ<ref>{{cite journal|last = Ալեքսանդեր|first = Մ. Ե.|title = Թույլ շփման ճշգրտումը և մակընթացային պտույտը մոտ կրկնակի համակարգերում |journal = Աստղաֆիզիկա և տիեզերական գիտություններ |year = 1973|volume = 23|issue = 2|pages = 459–508|bibcode = 1973Ap&SS..23..459A|doi = 10.1007/BF00645172}}</ref>։ Լուսնի այն կողմը, որ միշտ շրջուած է դէպի Երկիր կ'անուանեն Երկրին ուղղուած կողմ, իսկ հակառակ կողմը՝ Երկրին հակառակ կողմ։ Երկրին հակառակ կողմը նաեւ կ'անուանեն մութ կողմ, սակայն ըստ էութեան այն նոյն չափով կը լուսաւորբւի ինչպրս եւ Երկրին ուղղուած կողմը. ամրն լուսնային օրը մրկմէկ անգամ<ref>{{cite web|title=Լուսնի մութ կողմը |author=Ֆիլ Փլայթ|publisher=Սխալ աստղագիտություն. Սխալ սահմանումներ |url=http://www.badastronomy.com/bad/misc/dark_side.html |accessdate=15 փետրվար անգամ։2010}}</ref>։
Լուսինն ունի բացառիկ ցած ալբեդո, անոր անդրադարձման ցուցանիշը մօտ է ածուխի ցուցանիշին։ Չնայած անոր՝ այն երկրորդն է պայծառութեամբ Երկրի երկնակամարին մրջ, Արեգակէն ետք։ետք<ref name="worldbook" /><ref>։ Այս մասամբ պայմանաւորուած է հակադիր ազդեցութեամբ, Լուսնի պայծառութիւնը իր քառորդ փուլին մէջ մօտ տաս անգամ աւելի փոքր է, քան լիալուսնինը։լիալուսնինը</ref>։ Սա մասամբ պայմանավորված է [[հակադիր էֆեկտ]]ով, Լուսնի պայծառությունը իր քառորդ փուլում մոտ տաս անգամ ավելի փոքր է, քան լիալուսնինը<ref name="Moon">{{cite web | title = Որքան պայծառ է Լուսինը | author=Մայք Լուցիուկ | url = http://www.asterism.org/tutorials/tut26-1.htm | publisher = Փորձված աստղագետներ | accessdate =16 մարտ 2010 }}</ref>։ Բացի անկէ, տեսողական համակարգի գունային հաստատունութեան համաձայն, ան կը սահմանուի մարմնի գոյնի եւ անոր շրջապատի յարաբերութիւնը, քանի որ Լուսնին շրջապատող երկինքը համեմատաբար մուգ է ան կ'երեւի որպէս պայծառ մարմին։ Լիալուսնի եզրերը կ'երեւին նոյն քան պայծառ, ինչպէս եւ անոր կեդրոնը։ Լուսինը կը թուի աւելի մեծ երբ ան մօտ է հորիզոնին, սակայն սա մաքուր հոգեբանական ազդեցութիւն է, որը յայտնի է որպէս Լուսնային պատրանք, ան առաջին անգամ բացատրուած է VII դարուն։դարուն<ref>{{cite book|title = Լուսնային պատրանքը|first = Մաուրիս|last = Հերշենսոն|publisher = Ռութլեդջ|year = 1989 | isbn = 978-0-8058-0121-7 | page = 5}}</ref>։ Լիալուսնի անկիւնային չափը երկնակամարին կը կազմէ մօտ 0, 52°, մօտաւորապէս նոյնն է ինչպէս եւ Արեգակը։
Լուսնի ամենամեծ լայնութիւնը երկնակամարին փոփոխուող է, մինչդեռ ան մժտաւորապէս նոյն սահմաններուն մէջ կը գտնուի ինչպէս եւ Արեգակինը, ան կը տատանուի կախուծ Լուսնի փուլէն եւ տարուայ եղանակէն, ամենաբարձրը կ'ըլլայ Լիալուսինը ձմռանը։ Լուսնի մահիկի ձեւը եւս կախուած է անոնցմէ, թէ Երկրի որ լայնութիւնէն էդիտարկումը, օրինակ հասարակածին մօտ գտնուող դիտողը կարող է տեսնել ժպիտին նմանող Լուսնի մահիկ։մահիկ<ref>{{cite web|url = http://curious.astro.cornell.edu/question.php?number=393|publisher = Հետաքրքրված աստղագիտությամբ |title = Արդյոք Լուսինը երևում է որպես մահիկ (այլ ոչ որպես "նավակ") ամբողջ աշխարհում |date = 18 հոկտեմբեր 2002|first = Կ.| last = Սպիկենս |accessdate =16 մարտ 2010}}</ref>։
Լուսնի եւ Երկրի միջեւ հեռաւորութիւնը կը տատանուի 356 400-էն 406 700 քմ միջակայքի մէջ, ամենամօտ եւ ամենահեռու: 19 Մարտին ան ամենամօտը կը գտնուէր Երկրին իր լիալուսնի փուլում սկսած 1993 թվականէն։թուականէն<ref>{{cite web|url=http://www.pe.com/localnews/stories/PE_News_Local_D_moon19.23a6364.html|title=Լիալուսինը այսօր ամենամոտն է մեզ|date=18 մարտ 2011|accessdate=19 մարտ 2011|publisher=Փրես Էնթերփրայզ}}</ref>։ "Սուպերլուսինի", ինչպէս կ'անուանէին, լիալուսնի փուլը այդ օրը համընկաւ անոր ուղեծրի ամենամօտ կէտին հետ, եւ հետեւաբար ան կ'երեւէր 30 տոկոսով աւելի պայծառ եւ 14 տոկոսով աւելի մեծ, քան երբ ան ամենահեռու կէտին գտնուի<ref>{{cite web | title = Սուպեր Լիալուսին | date = 16 մարտ 2011 | author = Դր. Թոնի Ֆիլիպս | publisher = ՆԱՍԱ | accessdate =19 մարտ 2011 | url = http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/16mar_supermoon/}}</ref><ref>{{cite web | title = Լիալուսինը այսօր ամենամոտն է մեզ | date = 18 մարտ 2011 |author = Ռիչարդ Կ. Դե Էթլի |publisher = Փրեսս Էնթերփրայզ | accessdate =19 մարտ 2011 | url = http://www.pe.com/localnews/stories/PE_News_Local_D_moon19.23a6364.html}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.guardian.co.uk/science/2011/mar/19/super-moon-closest-point-years|title='Լիալուսինը' կանցնի ամենամոտ կետով, առաջին անգամ վերջին քսան տարվա ընթացքում|work=Գարդիան |date=19 մարտ 2011|accessdate=19 մարտ 2011}}</ref>:
Պատմականօրէն եղած են երկար քննարկումներ Լուսնի մակերեւոյթի առանձնայատկութիւններու ժամանակի ընթացքի փոփոխութեան մասին։ Այսօր այս պնդումներէն շատերը կը համարուին պատրանքներ, որոնք պայմանաւորուած եղած են տարբեր լուսաւորութեան պայմաններու դիտարկումներու, վատ աստղագիտական տեսանելիութեան, կամ նկարներու սխալանքներու հետ։ Այնուամենայնիւ, գազի արտաժայթքումներ ժամանակ առ ժամանակ եղած են, որոնք կարող են պատասխանատու ըլլալ դիտարկուած Լուսնի փոփոխման երեւոյթներոպ մասի մը համար։ Վերջերս կարծիք յայտնուած է, որ Լուսնի մակերեւոյթի մոտ 3 քմ տրամագծով մասը փոփոխութեան ենթարկուած է գազի արտաժայթքման հետեւանքով մօտ մէկ միլիոն տարի առաջ։առաջ<ref>{{cite web|url = http://www.psrd.hawaii.edu/Nov06/MoonGas.html|last = Թեյլոր|first = Գ. Ջ.|title = Վերջերս գազ է ժայթքել Լուսնից|publisher = Մոլորակագիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ, Հավայիների գեոֆիզիկայի և մոլորակագիտության ինստիտուտ|date = 8 նոյեմբեր 2006|accessdate =4 ապրիլ 2007}}</ref><ref>{{cite journal|last = Շուլց|first = Պ. Հ.|coauthors = Ստայդ, Մ. Ի.; Պիետերս, Ս. Մ.|year = 2006|title = Լուսնային ակտիվությունը վերջերս տեղի ունեցած գազային ժայթքման ժամանակ|journal= Նեյչր |volume = 444 |pages = 184–186|doi = 10.1038/nature05303|pmid = 17093445|issue = 7116|bibcode = 2006Natur.444..184S }}</ref>։ Լուսնի դիտուող տեսքը կարող է փոփոխուիլ նաեւ Երկրի մթնոլորտի պատճառով. տարածուած էֆեկտներէն է 22° խորունկ օղակի երեւալը երբ Լուսնի լոյսը կը բեկուի բարձր փետրա-շերտաւոր ամպերու ջուրի բիւրեղներուն մէջ, եւ աւելի փոքր թագ օղակներու երեւալը, երբ Լուսինը կջանցնի նոսր ամպերու միջով<ref>{{cite web|url=http://ww2010.atmos.uiuc.edu/%28Gh%29/guides/mtr/opt/ice/halo/22.rxml|title=22 աստիճանանի Հալոն։ 22 աստիճանանոց լույսի օղակ Արեգակից կամ Լուսնից |publisher=Իլինոյսի համալսարանի մթնոլորտային գիտությունների բաժին|accessdate=13 ապրիլ 2010}}</ref>:
'''Լուսնի փուլերը'''
'''Մակընթացութիւններու վրայ ազդեցութիւնը'''
[[Պատկեր:Մակընթացություններ.jpg|300px|մինի|աջից|Մակընթացութիւններ եւ տեղատւութիւններ]]
Երկրի վրայ մակընթացութիւնները և տեղատւութիւնները կ'առաջանան հիմնականին մէջ Լուսնի ձգողութեան աստիճանահակ Երկրի տարբեր կողմերուն մէջ տարբերութեան պատճառով՝ մակընթացային ուժեր։ Այս ուժերը կ'առաջացնեն երկու մակընթացային ուռուցիկութիւններ Երկրի վրայ, որոնք առավել ցայտուն կ'երեւին ծովի մակերևոյթի բարձրացմամբ մակընթացութիւններու և տեղատւութիւններու ընթացքին։ Քանի որ Երկիրը իր առանցքի շուրջ կը պտտի մօտ 27 անգամ աւելի արագ, քան Լուսինը Երկրի շուրջ, այս ուռուցիկութիւնները կը ձգուին Երկրի մակերևոյթով աւելի արագ կը շարժի քան Լուսինը և կը կատարեն մէկ ամբողջական պտոյտ մոլորակի պտույտին համընթաց մէկ օրուայ ընթացքին։ընթացքին<ref name="Lambeck1977">{{cite journal| doi = 10.1098/rsta.1977.0159 | last = Լեմբեկ | first = Կ.| year = 1977| title = Մակընթացային ցրումը օվկիանոսներում. Աստղագիտական, գեոֆիզիկական և օվկիանոլոգիական հետևանքները | journal = Փիլիսոփայական գործունեությունը Լոնդոնի թագավորական միության համար. Մաս Ա, Մաթեմատիկական և ֆիզիկական գիտություններ | volume = 287 | issue = 1347 | pages = 545–594 | bibcode = 1977RSPTA.287..545L}}</ref>։ Ովկիանոսներուն մէջ մակընթացային ազդեցութիւնը կ'ուժեղանայ նաև այլ գործօններու ազդեցութեան տակ՝ ջրի շփման կապը Երկրի պտոյտի հետ ովկիանոսի հատակի միջոցով, ջրի շարժման թուլութիւնը, ովկիանոսներու աւազաններու ծանծաղացումը ցամաքին մօտենալուն և տարբեր ովկիանոսներու աւազաններու փոխազդեցութիւնները։փոխազդեցութիւնները<ref>{{cite journal|last=Լե Պրովոստ|first=Ս.|coauthors=Բենետ, Ա. Ֆ.; Քրտրայթ, Դ. Ե.|year=1995|title=Օվկիանոսների մակընթացությունները|pages=639–42|journal=Science|pmid=17745840|volume=267|issue=5198|bibcode=1995Sci...267..639L|doi=10.1126/science.267.5198.639}}</ref>։ Արեգակի ձգողութեան ազդեցութիւնը Երկրի ովկիանոսներու վրայ համարեայ երկու անգամ փոքր է Լուսնի ազդեցութիւնէն, և այս երկու երկնային մարմիններու ձգողութեան ազդեցութիւններու համագործակցութիւնը կը հանգեցնէ գարնանային և քառակուսային մակընթացութիւններու։մակընթացութիւններու<ref name="Lambeck1977" />։
Լուսնի և Լուսնի կողմի ուռուցիկութեան ձգողութեան զոյգը կը գործէ որպէս լծակ Երկրի պտոյտի համար, նուազացնելով Երկրի պտոյտի անկիւնային պահը և պտտման զօրութիւնը։զօրութիւնը<ref name="Lambeck1977" /><ref name="touma1994">{{cite journal | last = Թումա | first = Ջիհադ | coauthors = Վիզդոմ, Ջեք | year = 1994 | title = Երկիր-Լուսին համակարգի պտույտը | journal = Աստղագիտական ամսագիր | volume = 108 | issue = 5 | pages = 1943–1961 | doi = 10.1086/117209 | bibcode = 1994AJ....108.1943T }}</ref>։ Անոր փոխարէն անկիւնային պահ կ'աւելնայ Լուսնի ուղեծրին: Արդիւնքին մէջ, Երկրի և Լուսնի միջև հեռաւորութիւնը մեծանումկը էմեծնայ, իսկ Երկրի պտույտըպտոյտը կը դանդաղի<ref name="touma1994" դանդաղում[83]/>։ Լուսնի հեռաչափի փորձի չափումներիչափումներու համեմատությունըհամեմատութիւնը Ապոլոն առաքելությանառաքելութեան ժամանակ կատարուած չափումներու հետ ցոյց տուին, որ Լուսնի և Երկրի հեռաւորութիւնը աւելցած է 38 մմ-ով տարուայ ընթացքին<ref>{{cite journal|last=Չապրոնտ|first=Ջ.|coauthors=Չապրոնտ-Տուզե, Մ.; Ֆրանկու, Ջ.|year=2002|title=Լուսնի ուղեծրի պարամետրերի նոր սահմանումը, ճշգրտման հաստատունը և մակընթացային արագացումը ԼԼՀ չափումների հիման վրա|journal=Աստղագիտություն և աստղաֆիզիկա|volume=387|issue=2|pages=700–709|doi=10.1051/0004-6361:20020420|bibcode = 2002A&A...387..700C}}</ref>: Ադոմական ժամացոյցները նոյնպէս ցոյց կու տան, որ Երկրի օրը կ'երկարի մօտաւորապէս 15 միկրովայրկեանով ամէն տարի։տարի<ref>{{cite web|last = Ռեյ|first = Ռ.|date = 15 մայիս 2001|url = http://bowie.gsfc.nasa.gov/ggfc/tides/intro.html|title = Օվկիանոսների մակընթացությունները և Երկրի պտույտը|publisher = ՄԵՊԾ մակընթացությունների հատուկ բյուրո|accessdate =17 մարտ 2010}}</ref>։ Այս մակընթացային ազդեցութիւնները կը շարունակուին այնքան մինչև Երկրի պտոյտը կը հաւասարվի Լուսնի ուղեծրի պտոյտի պարբերութեանը։ Այնուամենայնիւ Արեգակը կը վերածուի կարմիր հսկայի շատ աւելի շուտ, իր մէջ ներգրաւելով Երկիրը։Երկիրը<ref>{{cite book|title=Արեգակնային համակարգի դինամիկան|author=Մյուրեյ, Ս. Դ. և Դերմոտ Ս. Ֆ.|publisher=Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակչություն|year=1999|page=184|isbn = 978-0-521-57295-8}}</ref><ref>{{cite book|last = Դիկինսոն|first = Թերենս|title = Հսկայական պայթյունից մինչև X մոլորակը|publisher = Քամդեն հաուզ|year = 1993|location = Քամդեն Իսթ, Օնտարիո|pages = 79–81 | isbn = 978-0-921820-71-0 }}</ref>։
Լուսնի մակերևոյթը նոյնպէս կ'ունենայ մակընթացութիւններ, որոնց ջերմաստիճանը կը կազմէ ~10 սմ 27 օրուայ ընթացքին, բաղկացած երկու մասնիկներէ՝ հաստատունը, կապուած Երկրի հետ, և փոփոխական մասնիկը, կապուած Արեգակի ազդեցութեան հետ։հետ<ref name="touma1994" />։ Երկրի կողմէն ստեղծուած մասնիկը կ'առաջանայ լիբերացիայի պատճառով։ Եթէ Լուսնի ուղեծիրը ըլլար ճշգրիտ շրջանաձև, այնտեղ միայն կ'ըլլային արեգակնային մակընթացութիւններ։մակընթացութիւններ<ref name="touma1994" />։ Լիբերացիան միևնոյն ժամանակ կը փոխէ Լուսնի երևալու անկիւնը, թոյլ տալով Երկրէն դիտողին տեսնելու անոր մակերևոյթի մօտ 59%: Այս մակընթացային ազդեցութիւններու հաւաքական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ լուսնաշարժեր։ Լուսնաշարժերը յաճախ չեն ըլլար և այնքան ուժեղ չեն, որքան երկրաշարժերը, սակայն անոնք կրնան տեւել մինչև մէկ ժամ, շատ աւելի երկար քան երկրաշարժերը, ջրի բացակայութեան պատճառով, որ կարող էր թուլացնել ցնցումները։ Լուսնաշարժերի գոյութիւնը անսպասելի յայտնագործութիւն էր, որը կատարեցին Ապոլոն ծրագրով Լուսնի մակերևոյթին տեղադրուած սեյսմոմետրները 1969-էն 1972 թուականները։թուականները<ref>{{cite journal|last1 = Լաթամ|first1 = Գերի|year = 1972|last2 = Էվինգ|first2 = Մաուրիս|last3 = Դորման|first3 = Ջեյմս|last4 = Լամեյն|first4 = Դևիդ|last5 = Փրես|first5 = Ֆրանկ|last6 = Տոկսյոզ|first6 = Նաֆետ|last7 = Սատոն|first7 = Ջորջ|last8 = Դանենբյեր|first8 = Ֆրեդ|last9 = Նակամուրա|first9 = Յոշիմո|title = Լուսնաշարժերը և լուսնային տեկտոնիզմը|url = http://www.springerlink.com/content/jt12323560565365/|journal = Երկիրը, Լուսինը և մոլորակները|volume = 4|issue = 3–4| pages = 373–382|doi = 10.1007/BF00562004|bibcode = 1972Moon....4..373L}}</ref>։
'''Խաւարումները'''
[[Պատկեր:Solar eclipse 1999 4 NR.jpg|300px|մինի|ձախից|1999 թուականի արևու խաւարումը]]
Խավարումները կարող ենառաջանալեն առաջանալ միայն այն ժամանակ, երբ Արեգակը, Երկիրը և Լուսինը գտնուին մէկ ուղղի վրայ։ Արևի խաւարումներ կ'առաջանան նորալուսնի ժամանակ, երբ Լուսինը կը գտնուի Արեգակի և Երկրի միջև։ Իսկ լուսնի խավջւարումները՝ լիալուսնի ժամանակ, երբ Երկիրնը կը գտնուի Լուսնի և Արեգակի միջև։ Լուսնի տեսանելի չափը երկնակամարին մօտաւորապէս հաւասար է Արեգակի չափին, երկուքն ալ կ'երեւին մէկ և կէս աստիճանին մօտ չափով։ Արեգակը շատ աւելի մեծ է Լուսինէն, սակայն ան կը գտնուի նոյնքան մեծ հեռաւորութեան վրայ, այնպէս որ աւելի մօտ գտնուղ շատ աւելի փոքր Լուսինը կ'երեւի անոր չափ Երկրէն դիտելուն։ Այս երկու երկնային մարմիններու տեսանելի չափերու տատանումները, որոնք կ'առաջանան ոչ ամբողջութեամբ շրջանաձև ուղեծրերու պատճառով, նոյնպէս մօտաւորապէս հաւասար են, սակայն այս փոփոխութիւնները կ'առաջանան անոնց տարբեր փուլերուն մէջ։ Այս պատճառով հնարաւորր հնարաւոր դարձած են ամբողջական և օղաձև արևի խաւարումները։խաւարումները<ref>{{cite web|first = Ֆ.|last = Էսպենակ|year = 2000|url = http://www.mreclipse.com/Special/SEprimer.html|title = Արևի խավարումներ սկսնակների համար|publisher = ՄրԽավարում|accessdate =17 մարտ 2010}}</ref>։ Ամբողջական խաւարման ժամանակ, Լուսինը ամբողջովին կը ծածկէ Արեգակի սկավառակը և արեգակի թագըկը դառնայ տեսանելի անզեն աչքով։ Քանի որ Երկրի և Լուսնի միջև հեռաւորութիւնը ժամանակի ընթացքին դանդաղ կ'աւելնայ<ref name="Lambeck1977" />, Լուսնի անկիւնային տրամագիծը կը փոքրանայ։ Այս կը նշանակէ, որ հարիւրաւոր միլիոնաւոր տարիներ առաջ Լուսինը միշտ կը ծածկէր Արեգակի սկավառակը արևի խաւարումներու ժամանակ, և օղաձև խաւարումները հնարաւոր չէին։ Նմանապէս, մօտ 600 միլիոն տարի ետք, Լուսինը այլևս ամբողջովին չի ծածկէր Արեգակը, և միայն օղաձև խաւարումներ կ'առաջանան։առաջանան<ref name="eclipse">{{cite web | last = Թիեման| first = Ջ.| coauthors = Կիտինգ, Ս. | date = 2 մայիս 2006 | url = http://eclipse99.nasa.gov/pages/faq.html | title = Խավարում 99, Հաճախ տրվող հարցեր| publisher = ՆԱՍԱ | accessdate =12 ապրիլ 2007}}</ref>։
Քանի որ Լուսինը կը պտտի Երկրի շուրջ մօտաւորապէս 5° թեքմամբ Երկրի Արեգակի շուրջ պտոյտի հարթութեան նկատմամբ, խաւարումները չեն առաջանար ամրն լիալուսնի կամ նորալուսնի ժամանակ։ Որպէսզի խաւարին մէջ առաջանայ, Լուսինը պէտք է ըլլայ երկու ուղեծրերու հարթութիւններու հատման կէտի մոտակայքին մէջ։մէջ<ref name="eclipse" />։ Խաւարումներու առաջացման պարբերութիւնը և յաճախութիւնը, երբ Արեգակը կը ծածկուի Լուսնի կողմէն, կամ Լուսինը կը ծածկուի Երկրի կողմէն, նկարագրուած է սարոսի ցիկլում, որը մօտ 18 տարի է։է<ref>{{cite web|url = http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/SEsaros/SEsaros.html|last = Էսպանակ|first = Ֆ. |title = Սարոսի ցիկլ|publisher = ՆԱՍԱ|accessdate =17 մարտ 2010|archiveurl=https://archive.is/trzL|archivedate=2012-05-24}}</ref>։
Քանի որ Լուսինը անընդհատ կը փակէ մեր տեսադաշտը երկնակամարի վրայ մօտ մէկ և կէս աստիճան տրամագիծ ունեցող շրջանաձև շրջանին մէջ[<ref>Միջինում, Լուսինը ծածկում է 0,21078 քառակուսի աստիճան մակերես երկնակամարում։</ref><ref>{{cite journal|title=Քառակուսի աստիճանը որպես երկնակամարի մակերեսը չափող միավոր|author=Գուտիեր, Դ. Վ. |year=1947|journal=Հանրաճանաչ աստղագիտություն|volume=55|pages=200–203|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1947PA.....55..200|bibcode = 1947PA.....55..200G }}</ref>, նման ծածկման երևոյթ կ'առաջանայ երբ աստղը կամ մոլորակն կ'անցնի Լուսնի երևով և կը ծածկուի անոր կողմէն, այսինքն կը հեռանայ մեր տեսադաշտէն։ Աստղերու և մոլորակներու ծածկումները չեն կրկնուիր Երկրի տարբեր մասերուն մէջ, այս պայմանաւորուած է Լուսնի ուղեծրի պերցեսիայով։պերցեսիայով<ref>{{cite web|url = http://occsec.wellington.net.nz/total/totoccs.htm|title = Ամբողջական լուսնային ծածկումները|publisher = Նոր Զելանդիայի թագավորական աստղագիտական միություն|accessdate =17 մարտ 2010}}</ref>։
== Հետազոտութիւնները ==
'''Վաղ հետազոտութիւնները'''
[[Պատկեր:Moon by Johannes hevelius 1645.PNG|300px|մինի|ձախից|Լուսնի քարտէզսն ըստ Յովհաննէս Հևելիուսի (Լուսնագրութիւն, 1647)։ Առաջին քարտէսը, որ կ'ընդգրկէ գոտիներու լիբրացիան]]
Դեռ վաղ ժամանակներէն մարդիկ ըմբռնած են լուսնի փուլերը։ Մ. թ. ա 5-րդ դարուն բաբելոնեան աստղագետներն արձանագրած են Լուսնի խաւարման 18-ամեայ Սարոս ցիկլը<ref>{{cite journal|doi=10.2307/1006543|title=Սարոս ցիկլի տվյալները և նրա հետ կապված բաբելոնյան աստղագիտության տեքստերը|first1=Ա. |last1 = Աաբոե|first2= Ջ. Փ. |last2 =Բրիտոն|first3= Ջ. Ա. |last3 =Հենդերսոն |first4= Օտտո|last4 = Նեուգեբաեուր|first5= Ա. Ջ. |last5 =Սաչս|journal=Transactions of the American Philosophical Society |volume=81|issue=6 |year=1991|pages=1–75 |publisher=American Philosophical Society|quote=Նրանցից մեկն իր մեջ ներառում է այն, ինչ մենք անվանում ենք "Սարոս ցիկլի տեքստեր", որը տալիս է լուսնի խավարումն իր բոլոր 223 ամսուայ (կամ 18 տարի) տևողությամբ|postscript=<!--None-->|jstor=1006543}}</ref> և Հնդկական աստղագիտութիւնը նկարագրած է Լուսնի ամսական երկարացումը։երկարացումը<ref name="Sarma-Ast-Ind">{{cite book | first =Կ. Վ.| last = Սարմա| year = 2008 | contribution = Աստղագիտությունը Հնդկաստանում | title = Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures | edition = 2 | editor = Helaine Selin | editor-link = Helaine Selin | pages = 317–321 | publisher = Springer | isbn = 978-1-4020-4559-2}}</ref>։ Չինացի աստղագէտ Շի Շենը ցուցումներ տուած է արևային և լուսնային խաւարումները կանխագուշակելու համար։համար<ref name="Needham_0">{{cite book | first =Նեդհամ | last = Ջոզեֆ| year = 1986 |url = http://books.google.am/books?id=jfQ9E0u4pLAC&redir_esc=y| title = Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը | pages = 411 | isbn = 978-0-521-05801-8}}</ref>։ Աւելի ուշ հասկանալի դարձաւ Լուսնի ֆիզիքական ձևը և լուսնի լոյսը։ Հին Յունաստանի փիլիսոփա Անաքսագորասը կ'ենթադրէր, որ Արևը և Լուսինը եղած են հսկայական գնդաձև քարեր և վերջինն ալ կ'արտացոլէ առաջինի լոյսը։լոյսը<ref>{{cite web|last = Օ'Քոնոր|first = Ջ. Ջ.|coauthors = Ե. Ֆ. Ռոբերտսոն|month = Փետրվար|year = 1999|url = http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Anaxagoras.html|title = Անաքսագորասը Կլազոմենայեից|publisher = University of St Andrews|accessdate =12 Ապրիլ 2007}}</ref><ref name="Needham_1">{{cite book | first =Նեդհամ | last = Ջոզեֆ| year = 1986 |url = http://books.google.am/books?id=jfQ9E0u4pLAC&redir_esc=y| title = Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը | pages = 227 | isbn = 978-0-521-05801-8}}</ref>։ Չնայած այն բանին որ չինական Հան դինաստիան Լուսնին կը հաւասարցնէին Ցիի էներգիայի հետ, բայց անոնց «ճառագայթային տեսութեան» թեորիան ընդունած էր, որ Լուսինը արևի արտացոլքն է, և Ջինգ Ֆանգը նշած էր, որ Լուսինը գնդաձև է։է <ref name="Needham_2">{{cite book | first =Նեդհամ | last = Ջոզեֆ| year = 1986 |url = http://books.google.am/books?id=jfQ9E0u4pLAC&redir_esc=y| title = Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը | pages = 413–414 | isbn = 978-0-521-05801-8}}</ref>։ Մեր թուարկութեան 499 թուականին հնդկական աստղագէտ Արիաբհաթան իր Արիաբհաթիա աշխատութիւնին մէջ նշած էր, որ լուսնի լուսարձակումը տեղի կ'ունենայ շնորհիւ արևի ձայլատակման։ձայլատակման<ref>{{cite web|url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Aryabhata_I.html|title=Տարեց Արիաբհաթան |last1 =Ռոբերտսոն |first1 = Ե. Ֆ. |date = Նոյեմբեր 2000|publisher=School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews|accessdate=15 Ապրիլ 2010|location=Շոտլանդիա}}</ref>։ Աստղագէտ և ֆիզիկոս Ալհազենը (965–1039) գտած է, որ Արևի լոյսը Լուսնի վրայէն չ'արտացոլուիր հայելային կերպով, այլ այն Լուսնի մակերևույթէն կը տարածուի տարբեր ուղղութիւններով։ուղղութիւններով<ref>{{cite book| location=Դեթրոյտ|year=2008|publisher = Charles Scribner's Sons|title = Dictionary of Scientific Biography|chapter= Ibn Al-Haytham, Abū ʿAlī Al-Ḥasan Ibn Al-Ḥasan|author=Ա. Լ. Սաբրա|pages=189–210, և 195}}</ref>։ Սոնգ դինաստիայի Շեն Կուոն (1031–1095) այլաբանութիւն ստեղծած է Լիալուսնի և Նորալուսնի մասին, ըստ որուն, երբ Լուսնի մէկ տեղին արծաթի մասնիկները շատ են, ապա տեսանելի է կը դառնայ Լուսնի մահիկը։մահիկը<ref name="Needham_3">{{cite book | first =Նեդհամ | last = Ջոզեֆ| year = 1986 |url = http://books.google.am/books?id=jfQ9E0u4pLAC&redir_esc=y| title = Գիտությունը և կրթությունը Չինաստանում. Հատոր 3. Երկրի և երկնքի մաթեմատիկան և գիտությունը | pages = 415–416 | isbn = 978-0-521-05801-8}}</ref>։
Ըստ Արիստոտելի տիեզերքի նկարագրութեան՝ Լուսինը նշուած է որպէս փոփոխուող տարրերու (հող, ջուր, օդ և կրակ) սահման և եթերային յաւերժ աստղ, որ կը գերակայի դարեր շարունակ։շարունակ <ref>{{cite book|first = Ց. Ս.|last = Լևիս|title = Վերացված պատկերացում|page = 108|publisher = Cambridge University Press|year = 1964|location = Քեմբրիջ| isbn = 978-0-521-47735-2 }}</ref>։ Այնուամենայնիւ մթա 2-րդ դարուն Սելևքը հանգաւ ճշմարիտ եզրակացութեան, որ մակընթացութիւնները կախուած են Լուսնէն և անոնց բարձևութիւնը կախուած է Արևի նկատմամբ եղած Լուսնի դիրքէն<ref>{{cite journal|first = Բարտել Լինդերթ|last = վան դեր Վաերդեն|year = 1987|title = Հույների հելիոկենտրոնական համակարգը, պարսկական և հինդուական աստղագիտությունը|journal = Annals of the New York Academy of Sciences|volume = 500|pages = 1–569|pmid = 3296915|bibcode = 1987NYASA.500....1A |doi = 10.1111/j.1749-6632.1987.tb37193.x }}</ref>: Նոյն դարուն Արիստարխ Սամոսացին հաշուարկած է Երկրէն մինչև Լուսին եղած հեռաւորութիւնը՝ ստանալով որ այն մօտաւորապէս երկրագնդի շառավղէն քսան անգամ մեծ է։ Այդ թիւերը բաւականին բարելաւուած է Պտղոմեոս Կլավդիոսը (մթ 90–168). անոր հաշուարկներով այդ տարածութիւնը մեծ Երկրագնդի շառավղէն 59, իսկ Լուսնի տրամագիծը կը կազմէ Երկրի տրամգծի 0.292-ը, որը և բաւականին մօտ է իրական թիւերուն՝ համապատասխանաբար 60 և 0.273։273 <ref>{{cite book| publisher = Oxford University Press | isbn = 978-0-19-509539-5 | last = Էվանս| first = Ջեյմս| title = Հին աստղագիտության պատմությունն ու պրակտիկան| location = Օքսվորդ և Նյու Յորք| year = 1998| pages=71, 386}}</ref>։ Արքիմեդես հաշուարկած է Լուսնի և այլ յայտնի մոլորակներու մոլորակային շարժումը։շարժումը<ref>{{cite news| url=http://www.nytimes.com/2008/07/31/science/31computer.html?hp|work=The New York Times|title=Թե ինչպես էին հույները հաշվարկում մթա 100 թ.-ին|date=31 Հուլիս 2008|accessdate=27 Մարտ 2010}}</ref>։
Միջնադարուն՝ մինչ աստղադիտակի յայտնագործումը, Լուսինը կը համարէին "իտիալական հարթ" գնդաձև մարմին։մարմին<ref>{{cite web|last =Վան Հելդեն|first = Ա.|year = 1995|url = http://galileo.rice.edu/sci/observations/moon.html|title = Լուսին|publisher = Galileo Project|accessdate =12 Ապրիլ 2007}}</ref>։ 1609 թուականին Գալիլեո Գալիլեյն իր Սիդերեուս Նունցիուս գրքին մէջ առաջին անգամ գծագրեց աստղադիտակի օգնութեամբ ստացուած լուսնի պատկերը, եւ նշեց, որ մակերևոյթը հարթ չէ, այլ ունի լեռներ և խառնարաններ։ Լուսնի աստղադիտական քարտեզագրումը շարունակուած է 17-րդ դարու վերջերուն Ջիովաննի Բատիստա Ռիքոլիի և Ֆրանչեսկո Մարիա Գրիմալդիի ջանքերով։ Անոնց կողմէն շատ լուսնային դետալներուն տրուած աւանումներէն շատերը օգտագործվում են մինչև այժմ։ Լուսնի քարտեզն ավելի ճշգրիտ կազմվեց 1834-1836 թվականներին Ուիլհելմ Բիրի և Յոհան Հենրիխ վան Մեդլերի կողմից։ 1837 թվականին նրանց կողմից ստեղծած Դեր Մոնդ գիրքը համարվում է առաջին մանրամասն աշխատությունը նվիրված Լուսնի եռանկիւնաչափական նկարագրութիւնը, ուր պատկերուած է Լուսնի մակերևոյթը աւելի քան հազար լեռներով՝ իրենց բարձրութիւններով հանդերձ։հանդերձ<ref>{{cite journal|last=Կոնսոլմագնո|first=Գայ Ջ.|year=1996|title=Աստղագիտությունը, ֆանտաստիկան և ազգային մշակույթը 1277-2001 թթ. |journal=Leonardo|publisher=The MIT Press |volume=29 |issue=2 |page=128 |jstor=1576348}}</ref>։ Լուսնի խառնարաններու մասին առաջին անգամ նշած է Գալիլեյը և անոնք կը համարուէին հրաբխային մինչև 1870-ականներուն Ռիչարդ Պրոկտորի ենթադրութիւնն այն մասին, որ անոնք առաջացած են բախման հետևանքով։հետևանքով<ref name="worldbook">{{cite web | last = Սպուդիս | first = Փ. Դ. | year = 2004 | url = http://www.nasa.gov/worldbook/moon_worldbook.html | title = Լուսին | publisher = World Book Online Reference Center, NASA | accessdate =12 Ապրիլ 2007}}{{dead link| date = Մայիս 2012}}</ref>։ Այս տեսակէտը առաջարկուեցաւ 1892 թուականին երկրաբան Գրով Կարլ Գիլբերտի փորձերու շնորհիւ, և աւելի ուշ 1920-1940 թթ. հետազոտութիւններէն ետք<ref name="Hall1977">{{cite web | url = http://history.nasa.gov/SP-4210/pages/App_A.htm | title = Ներդրում Ա. Լուսնային թեորիան մինչ 1964 թ. | last = Հոլ | first = Ռ. Կարգիլ | year = 1977 | work = NASA History Series. LUNAR IMPACT: A History of Project Ranger. | publisher = Scientific and Technical Information Office, NATIONAL AERONAUTICS AND SPACE ADMINISTRATION | accessdate =13 Ապրիլ 2010 | location = Washington, D.C.}}</ref>, որ բերեց լուսնաերկրաչափական ժամանակասանդղակի զարգացմանը, որ 1950-ականներէն սկսած կը դառնայ մոլորակային երկրաչափութեան զարգացման ճիւղերէն մէկը։մէկը<ref name="worldbook"/>։
'''Հետազոտութիւնները 1959-1976'''
== Խորհրդային միութեան առաքելութիւնները ==
Սառը պատերազմով հրահրուող Տիեզերական մրցավազքը հանգեցրած էր Լուսնի հետազոտութեան հանդէպ հետաքրքրութեան աճին։ Կրող հրթիռները անհրաժեշտ զարգացուածութեանն հասցնելուն պէս, երկու պետութիւնները անմիջապէս դէպի Լուսին ուղղարկեցին իրենց հետազոտական սարքերը։ Ծրագրերու շարքին մէջ էր ինչպէս, զուտ Լուսնի մոտակայքին մէջ սարք անցնելը, այնպէս ալ ուղեծրային և Լուսնի մակերեսին վայրէջք կատարելու նպատակ հետապնդող առաքելութիւնները։
Խորհրդային միութեան «Լունա» ծրագրի տիեզերանավերը առաջինն էին, որ հասան յաջողութեան։ 1958 թուականի երեք ձախողուած և անուն չստացած առաքելութիւններէն ետք<ref>{{cite web|url= http://www.russianspaceweb.com/spacecraft_planetary_lunar.html| first = Անատոլի|last = Զակ |year = 2009|title = Ռուսաստանի անօդաչու առաքելությունները դեպի Լուսին (Russia's unmanned missions toward the Moon)|accessdate=2010 ապրիլի 20}}{{ref-en}}</ref>, 1959 թ․-ին Լունա 1-ը առաջին մարդու կողմէ ստեղծուած առարկան էր, որ յաղթահարեց Երկրի ձգողականութիւնը և անցաւ Լուսնին քովէն, առաջին արհեստական առարկան, որ բախուեց լուսնային մակերեսին Լունա 2-ն էր, իսկ Երկրէն անտեսանելի, Լուսնի հակառակ կողմը առաջին անգամ լուսանկարած էր Լունա 3 սարքը, այդ ամէնը մեկ տարուայ ընթացքին։
Լուսնի մակերեսին յաջողուած փափուկ վայրէջք կատարած առաջին տիեզերանավը դարձաւ Լունա 9-ը, 1966 թուականին։ Նոյն թուականին, Լուսնի ուղեծրին տեղակայուած առաջին անօդաչու սարքը դարձաւ Լունա 10–ը։10–ը<ref name="worldbook" />։ Լուսային հողի և քարերու նմուշները Երկիր բերուած էին «Լունա» ծրագրի երեք տիեզերական սարքերով, բերուած նմուշներու ընդհանուր քաշը 0.3 քգ էր։էր<ref>{{cite web|url=http://curator.jsc.nasa.gov/lunar/index.cfm|title=Քարեր և հողեր Լուսնից (Rocks and Soils from the Moon)|publisher=ՆԱՍԱ|accessdate=2010 ապրիլի 6}} {{ref-en}}</ref>։ «Լունախոդ» ծրագրի շրջանակներուն մէջ 1970 և 1973 թուականներուն Լուսնի վրայ վայրէջք կատարած էին առաջին երկու լուսագնացները։
'''ԱՄՆ-ի առաքելութիւնները'''
[[Պատկեր:NASA-Apollo8-Dec24-Earthrise.jpg|300px|մինի|աջից|Երկրի տեսքը Ապոլոն 8 լուսնային արբանեակէն, 1968 թ., Սուրբ Ծննդի նախորեակ։ Աֆրիքայի մէջ արևամուտ է, երկու Ամերիկաները ծածկուած են ամպերով, իսկ Անտարրկտիդան կը գտնուի նկարի ձախ կողմը։]]
Լուսնի հետազոտման ամերիկեան առաքելութիւնները սկսան Լուսին մարդ-մեքենայ ուղարկելէն, որպէսզի հետազոտուի անոր մակերևոյթը և անոր վրայ վայրէջք կատարելու պայմանները։ Հրթիռային շարժման լաբարատորիայի Սերվեյեր մարդ-մեքենան վայրէջք կատարեց Լուսնի վրայ Լունա 9-էն չորս ամիս ետք: Զուգահեռ կը մշակուէր ՆԱՍԱ-ի Ապոլոն նախագիծը։ Մի քանի հատ առանց ուղևորներու Ապոլոնի թռիչքներէն և հետազոտութիւններէն ետք, 1968 թուականին Ապոլոն 8-ը անձնակազմով կը թռչի Լուսին։ 1969 թուականին Լուսնի վրայ առաջին մարդու վայրէջք կատարելը շատերու կողմէ կը համարուի տիեզերագնացութեան գագաթնակէտ։գագաթնակէտ<ref name="CNN">{{cite news | last = Կորեն | first = Մ. | title = 'Հսկայական թռիչքը' աշխարհին բացում է նոր հնարավորություններ | publisher = CNN | date = 26 July 2004 | url = http://edition.cnn.com/2004/TECH/space/07/16/moon.landing/index.html| accessdate =16 March 2010}}</ref>։ Ապոլոն 11-ի ուղևորներէն Նիլ Արմսթրոնգը Լուսնի վրայ ոտք դրած առաջին մարդն էր։ Այդ տեղի ունեցաւ 21 Յուլիս 1969 թուականին ժամը 02։ 56-ին։ին<ref>{{cite web|url=http://history.nasa.gov/ap11ann/ap11events.html|title=Լուսնային առաքելությունների տարեգիր, 24 Հուլիսի 1969|work=Ապոլոն 11-ի 30-րդ տարելից|publisher=ՆԱՍԱ|accessdate=13 Ապրիլ 2010}}</ref>։ Ապոլոն 11-էն 17-ը Երկիր վերադարձան 382 քգ լուսնային ապարով և հողով՝ շուրջ 2196 առանձին նմուշներով։նմուշներով <ref>{{cite web|url=http://www.psrd.hawaii.edu/Dec09/PSRD-Apollo-lunar-samples.pdf|title=Հանրահայտ լուսնային քարեր: Ապոլոնի լուսնային հավաքածուի տեսքը և կարգավիճակը։ Ունիկալ, բայց սահմանափակ, ոչ երկրային ռեսուրսները|last=Մարտե|first=Լինդա Մ.Վ.|date=21 Դեկտեմբեր 2009|publisher=Planetary Science and Research Discoveries|accessdate=6 Ապրիլ 2010}}</ref>։ Ամերիկայի լուսնային առաքելութեան յաջողութիւնը կապուծ էր 1960-ականներու տեխնիկական նուաճումներով, որոնցմէ են քիմիայի բնագաւառին մէջ աբլացիան, ծրագրային ապահովւումը և մթնոլորտային անցման արուեստագիտութիւնը, և արուեստագիտական սարքաւորումներու շատ գրագէտ ղեկաւարումը։ղեկաւարումը<ref>{{cite web|url=http://history.nasa.gov/ap11ann/legacy.htm|title=Ապոլոն նախագծի թողած ժառանգությունը|last=Լաունիուս|first=Ռոջեր Դ.|date=Հուլիս 1999|publisher=ՆԱՍԱ-ի պատմական գրասենյակ|accessdate=13 Ապրիլ 2010}}</ref><ref>{{cite book|title=SP-287 Ո՞րն է Ապոլոնի հաջողության գաղտնիքը։ Ութ հոդվածների շարքը վերատպած է տիեզերագնացության և օդագնացության հարցերի թույլատրությամբ 1970 թ.-ի մարտին |publisher=Scientific and Technical Information Office, National Aeronautics and Space Administration|location=Վաշինգթոն|year=1971}}</ref>։
Լուսնի մակերևոյթի հետազոտման համար գիտական սարքաւորումներու փաթեթներ տեղադրուած են Ապոլոնի բոլոր վայրէջքներու ժամանակ։ Երկարատև գործիքային կայաններ, այդ թուին նաև ջերմային հոսքի զոնդեր, սեյսմոմետրեր և մագնիտոմետրեր տեղադրուած է Ապոլոն 12, 14, 15, 16 և 17 վայրէջքներու ժամանակ։ 1977 թուականին, բիւջեի սպառման պատճառով, կը դադրին Լուսնէն ուսումնասիրութիւններու տուեալները Երկրին փոխանցելը<ref>{{cite news|title = ՆԱՍԱ-ի նորությունների թողարկում 77-47 էջ 242| date = 1 Սեպտեմբեր 1977| url = http://www.nasa.gov/centers/johnson/pdf/83129main_1977.pdf|accessdate =16 Մարտ 2010|format=PDF}}</ref><ref>{{cite news|url = http://www.ast.cam.ac.uk/~ipswich/Miscellaneous/Archived_spaceflight_news.htm|accessdate =29 Օգոստոս 2007| location = NASA Turns A Deaf Ear To The Moon|year = 1977|title = OASI Newsletters Archive|last = Ապլետոն|first = Ջեյմս|coauthors = Չարլզ Ռիդլի, Ջոն Դենս, Սիմոն Հարվեյ, Փոլ Բերթ, Մայքլ Հեքել, Ռոյ Ադամս, Ն. Սպուներ, Վայն Բրիեսք|archiveurl = http://web.archive.org/web/20071210143103/http://www.ast.cam.ac.uk/~ipswich/Miscellaneous/Archived_spaceflight_news.htm |archivedate = 10 Դեկտեմբեր 2007|deadurl=yes}}</ref>, բայց Լուսնի լազերային լոկալիզացման գործինքերը մինչև օրս ալ կ'օգտագործեն։ Ստացուած տուեալները կը մշակուին Երկրի վրայ գտնուող կայաններուն մէջ մէկ սանդիմեդրի ճշտութեամբ և կը կազմուի լուսնի մակերևոյթի ճշգրիտ քարտէսը։քարտէսը <ref>{{cite journal|last = Դիքեյ|first = Ջ.|year = 1994|title = Լուսնի լազերային լոկալիզացումը շարունակվում է Ապոլոն նախագծի թողած ժառանգությունով|journal = Science|volume = 265 |pages = 482–490|doi = 10.1126/science.265.5171.482|pmid = 17781305|issue = 5171|bibcode=1994Sci...265..482D|display-authors = 1|last2 = Բենդեր|first2 = Պ. Լ.|last3 = Ֆալեր|first3 = Ջ. Ե.|last4 = Նյուհոլ|first4 = Խ. Խ.|last5 = Ռիքլեֆս|first5 = Ռ. Լ.|last6 = Ռիես|first6 = Ջ. Գ.|last7 = Շելուս|first7 = Փ. Ջ.|last8 = Վեիլեթ|first8 = Ց.|last9 = Ուիփլ|first9 = Ա. Լ.}}</ref>։
'''Հետազոտութիւնները 1990-ականներէն մինչև այժմ'''
|
