«Լուսին» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
[[Պատկեր:FullMoon2010.jpg|350px|մինի|աջից|Լուսին]]
'''Լուսին'''ը Երկիր մոլորակի[[մոլորակ]]ի միակ եւ Արեգակնային համակարգի մեծութեամբ հինգերորդ բնական արբանեակն[[արբանեակ]]ն է։ Ունենալով Երկրի տրամագծի 27%-ը եւ խտութեան 60%-ը՝ Լուսինը ունի Երկրի զանգուածի 1⁄81-ը։ Միջին հեռաւորութիւնը Երկրի եւ Լուսնի կեդրոոններու միջեւ կը կազմէ 384 467 քմ։ Գիշերները կ'արտացոլէ Արեգակի[[Արեգակ]]ի լոյսը երկրագունդի այն կիսագնդին մէջ, ուր չեն հասնիր Արեգակի ճառագայթները։ ԼուսիննԼուսինը իր խտութեամբ երկրորդ արբանեակն է [[Յուպիտերի Իո]] արբանեակէն ետք։
Լուսինը Երկրի հետ անհամադէպ պտոյտի մեջ է՝ մշտապէս շրջուած ըլլալով դէպի մոլորակը միեւնոյն կողմով։ Այն Արեգակէն ետք ամենապայծառ մարմինն է երկնքին մէջ, չնայած այն հանգամանքին, որ անոր մակերեւոյթը իրականին մէջ շատ մուգ է եւ արտացոլման գործակցով մօտ է ածխին։ածուխին։
Երկնքին մէջ Լուսնի յայտնութիւնը եւ [[լուսնային փուլերուփուլ]]երու պարբերականութիւնը հնագոյն ժամանակներէն կարեւոր մշակութային ազդեցութիւն ունեցած են: Լուսնի ձգողութենական ազդեցութիւնը կ'առաջացնէ ովկիանոսի մակընթացութիւնները եւ երկրային օրուայ տեւողութեան երկարացման մէջ։
Լուսնի ընթացիկ ուղեծրին հեռաւորութիւնը մօտ երեսուն անգամ մեծ է Երկրի տրամագիծէն, որուն պատճառով Լուսինը երկնքին մէջ նոյն չափով կ'երեւի ինչպէս Արեւը[[Արեւ]]ը եւ թոյլ տուած է մօտաւորապէս ամբողջութեամբ ծածկել։ Չափերու այդ տեսողական համընկնումը ակնյայտ զուգադիպութիւն է։ Երկրի պատմութեան աւելի վաղ ժամանակաշրջանին մէջ Լուսինը աւելի մօտ էր Երկրին եւ ունէր աւելի մեծ տեսանելի չափեր քան Արեգակը։
Լուսինը ձեւաւորուած է մօտ 4,5 միլիար տարի առաջ՝ Երկրի ձեւավորումէն անմիջապէս ետք։ Չնայած նախկինին Լուսնի ձեւաւորման քանի մը ենթադրութիւն կար, ներկայիս ամէնէն ատարածուած բացատրութիւնն այն է, որ Լուսինը ձեւաւորուած է Երկրի եւ Մարսի[[Մարս]]ի փոխազդեցութեան պատճառով առաջացած մնացորդներէն։ Լուսինը միակ երկնային մարմինն է, ուր մարդ արարածը ոտք դրած է։ [[Սովետական Միութիւն|Սովետական Միութեան]] Լուսնային ծրագիրը առաջինն էր, որ [[1959]] թուականին անօդաչու տիեզերանաւ ուղարկեց դէպի Լուսին։ Միացեալ նահանգներու ՆԱՍԱ-ի Ապոլո[[Աբոլո]] ծրագիրը առ այսօր միակ մարդու կողմէն իրականացուած գիտարշաւն է այլ դէպի երկնային մարմին։ Այս ծրագրի շրջանակներուն մէջ Լուսնէն բերուած է աւելի քան 380 քգ լուսնային ժայռ, որ օգտագործուեցաւ Լուսնի երկրաբանական ծագումը, անոր ներքին կառուցուածքի ձեւաւորումը եւ երկրաբանական ձեւաւորման ապագայ պատմութիւնը բացաայտելու համար։
[[1972]] թուականին Աբոլո 17-ի արշավանքէն ետք Լուսին այցելած են միայն անօդաչու տիեզերանավերը։ [[2004]] թուականին սկսած Ճաբոնը[[Ճաբոն]]ը, Չինաստանը[[Չինաստան]]ը, Հնդկաստանը[[Հնդկաստան]]ը, [[Միացեալ ՆահանգներըՆահանգներ]]ը եւ Եւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը իւրաքանչիւրը բաց ձգած է իր ուղեծրակայանները։ Այս տիեզերանավերը նպաստած են լուսնային ջրի հայտնագործմանը։ Ապագային նախատեսուած են լուսնի վրայ նոր հետազոտութիւններ ներառեալ կառավարութիւններու եւ մասնաւոր հատուածի ջանքերով։ Լուսինը կը մնայ Տիեզերքի պայմանագրի տակ՝ բոլոր ազգերու համար ազատ խաղաղ նպատակներով հետազոտելու։
 
== Անունը եւ ստուգաբանութիւնը ==
Հայերէն Լուսին բառը<ref>[http://nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=7&pageNumber=1008&vk_layout=AM+Armenian+Phonetic&query=%D4%BC%D5%B8%D5%B5%D5%BD Հայերէն Արմատական Բառարան]</ref> առաջացած է [[լոյս]] բառէն, անուանումը թերեւս ստացած է գիշերը լուսաւորելու պատճառով։ Լատիներէն ''luna'' բառը նոյնպէս թարգմանաբար կը նշանակէ լուսաւոր։
 
== Լուսնի առաջացումը ==
Տող 20.
 
Այս վարկածներէն եւ ոչ մէկը չի կրնար բացատրել Երկիր - Լուսին համակարգի բարձր անկիւնային պահը<ref>{{cite journal|last=Սթիվենսոն |first=Դ. Ջ. |title=Լուսնի ծագումը - Բախման վարկած |journal=Երկրի և մոլորակային գիտությունների տարեկան հաշվետվություն |year=1987 |volume=15|issue=1 |pages=271–315 |bibcode=1987AREPS..15..271S |doi=10.1146/annurev.ea.15.050187.001415}}</ref>:
Այսօրուայ դրութեամբ գերակայող վարկածն է Հսկայական բախման վարկածը, ըստ որուն [[Երկիր-Լուսին համակարգըհամակարգ]]ը ձեւաւորուած է հսկայական մարմնի նոր ստեղծուած [[պրոտո-Երկրի]] հետ բախման արդիւնքին մէջ<ref name="taylor1998">{{cite web | url = http://www.psrd.hawaii.edu/Dec98/OriginEarthMoon.html | title = Երկրի և Լուսնի ծագումը | last = Թեյլոր | first = Ջ. Ջեֆրի | date = 31 դեկտեմբեր 1998 | publisher = Մոլորակագիտության հետազոտությունների հայտնագործություններ | accessdate =7 ապրիլ 2010 }}</ref>։ Այսպիսի հսկայական բախումները Արեգակնային համակարգի ձեւաւորման փուլում սովորական բան էին։ Ըստ բախման վարկածի՝ 4, 36<ref name="age">{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2011/08/18/moon/|title=Աստղագետները պարզել են Լուսնի ճշգրիտ տարիքը |date=18 օգոստոս 2011 |publisher=lenta.ru |accessdate=2011 թ․ օգոստոսի 19–ին}} {{ref-ru}}</ref> միլիար տարի առաջ [[պրոտո-ԵրկիրըԵրկիր]]ը բախում ունեցած է [[պրոտո-մոլորակ]] Թեայի հետ։ Հարուածը եղած է ոչ կեդրոնական։ Արդիւնքին մէջ հարուածող մարմնի մեծ մասը, ինչպէս նաեւ երկրային մանտիայի մէկ մասը դուրս մղուած են երկրամերձ ուղեծիր։ Այս նիւթէն ալ հաւաքուած է [[պրոտո-ԼուսինըԼուսին]]ը մօտաւորապէս 60 000 քմ ուղեծրի վրայ։ Երկիրը հարուածի արդիւնքին մէջ ստացած է պտոյտի արագութեան կտրուկ աւելացում ։ Բախման համակարգչային ձեւաւորման արդիւնքին մէջ ստացուած [[Երկիր-Լուսին]] համակարգի անկիւնային պահը, ինչպէս նաեւ Լուսնի միջուկի չափերը կը համընկնին իրական տուեալներու հետ։ Այս սիմուլյացիաները նոյնպեսնոյնպէս ցոյց կու տան , որ Լուսնի նիւթի մեծ մասը հարուածող մարմնիներէն է, այլ ոչ պրոտո-Երկրէն<ref>{{cite journal|last=Կանուպ |first=Ռ. |coauthors=Ասֆաուգ, Ե. |title=Լուսնի ծագումը Երկրի ձևավորման վերջին փուլում հսկայական բախումից |journal=Նեյչր |volume=412 |pages=708–712 |year=2001 |doi=10.1038/35089010 |pmid=11507633 |issue=6848 |bibcode=2001Natur.412..708C}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, վերջին հետազոտութիւններու արդիւնքները ցոյց կու տան, որ Լուսնի մեծ մասը կազմուած է Երկրի նիւթէն այլ ոչ հարուածող մարմնէն<ref>{{cite web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2007/12/071219-moon-collision.html |title=Երկիր-աստերոիդ բախումը ստեղծել է Լուսինը ավելի ուշ քան մտածում էին |publisher=News.nationalgeographic.com |date=28 հոկտեմբեր 2010 |accessdate=7 մայիս 2012}}</ref><ref>{{cite journal | doi = 10.1038/nature06428 | title = Լուսնի ուշ ձևավորումը և երկարաձգված դիֆերենցացումը հիմնված լուսնային մետաղների W իզոտոպների հետազոտությունների վրա | year = 2007 | last1 = Թուբուլ | first1 = Մեթյու | last2 = Քլեյն | first2 = Տ. | last3 = Բուրդոն | first3 = Բ. | last4 = Պալմ | first4 = Հ. | last5 = Վիելեր | first5 = Ռ. | journal = Նեյչր | volume = 450 | issue = 7173 | pages = 1206–9 | pmid = 18097403 |bibcode = 2007Natur.450.1206T }}</ref>։ Երկնաքարերը ցոյց կու տան, որ Արեգակնային համակարգի այլ մարմինները, այնպէս են ինչպէս Մարսը եւ Վեստան ունին Երկրէն չափազանց տարբերուող իզոտոպային թթվածնի - եւ վոլֆրամի կազմուածք, այն դեպքում, երբ Երկիրը եւ Լուսինը ունեն համարյա միեւնույն կազմությունը։ Բախումից հետո Երկրի եւ Լուսնի նյութերը հավանաբար միախառնվել են հաւասարեցնելով անոնց իզոտոպային կազմուածքը<ref name="Pahlevan2007">{{cite journal | last = Փահլևան | first = Կավեհ | coauthors = Սթիվենսոն, Դևիդ Ջ. | year = 2007 | title = Հսկայական բախումից հետո Լուսնի ստղծման ընթացքում հավասարակշռումը | journal = Երկրի և մոլորակագիտության նամակներ | volume = 262 | issue = 3–4 | pages = 438–449 | doi = 10.1016/j.epsl.2007.07.055 | bibcode = 2007E&PSL.262..438P |arxiv = 1012.5323 }}</ref>, չնայած այս տեսակէտէ նոյնպէս կը վիճարկուի<ref>{{cite journal|last=Նիլդ |first=Թեդ |title=Լուսնի վրայով քայլերը (Երկնաքարային միության 72-րդ տարեկան հանդիպման համառոտագիրը, Նանսի, Ֆրանսիա) |journal=Գեոսայենթիստ |volume=19 |page=8 |year=2009|url =http://www.geolsoc.org.uk/gsl/geoscientist/geonews/page6072.html}}</ref>:
Բախման արդիւքին մէջ ծագած հսկայական քանակով էներգիան[[ուժ]]ը կարողութիւն ունէր հալեցնել Երկրի կեղեւը, այսպիսով ստեղծելով մագմայի ովկիանոսը։ [[Նորաստեղծ ԼուսինըԼուսին]]ը կարողութիւն ունէր նոյնպէս ունենալ սեփական մագմայի ովկիանոս<ref name="Warren1985" /><ref>{{cite journal|last=Թոնկս|first=Վ. Բրայան|coauthors=Միլոշ, Հ. Ջեյ|year=1993|title=Մագմայի օվկիանոսի ստեղծումը հսկայական բախումների հետևանքով|journal=Գեոֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր|volume=98|issue=E3|pages=5319–5333|bibcode=1993JGR....98.5319T|doi=10.1029/92JE02726}}</ref>, անոր խորութեան գնահատականները կը խօսին մօտ 500 քմ խորեւութեան մասին, ամբողջ շառավղով<ref name="Warren1985">{{cite journal | last = Ուորեն | first = Փ. Հ. | year = 1985 | title = Մագմայի օվկիանոսի գաղափարը և Լուսնի էվոլյուցիան | journal = Երկրի և մոլորակագիտության տարեկան հաշվտվություններ | volume = 13 | issue = 1 | pages = 201–240 | bibcode = 1985AREPS..13..201W | doi = 10.1146/annurev.ea.13.050185.001221 }}</ref>։
Չնայած այն հանգամանքին, որ Հսկայական բախման վարկածը կը բացատրէ շատ առանձնայատկութիւններ, կան որոշ խնդիրներ որոնք կը մնան չբացայայտուած, անոնց հիմնական մասը կը վերաբերուի [[Լուսնի կառուցուածքին։կառուցուածք]]ին։ 2012 թուականին հրատարակուած Ապոլոն առաքելութեան կողմէն բերուած Լուսնի նիւթի տիտանի իզոտոպային վերլուծութեան արդիւնքները ցոյց տուին, որ Լուսինը ունի նոյն կազմուածքը ինչպէս Երկիրը<ref name="test">[http://www.astrobio.net/pressrelease/4673/titanium-paternity-test-says-earth-is-the-moons-only-parent Տիտանի մոլորակային փորձը ցույց տվեց, որ Երկիրը Լուսնի միակ «ծնողն» է (Չիկագոյի համալսարան)]</ref> ինչպէս կը հակասի այն գաղափարին, որ Լուսինը ձեւաւորուած է Երկրի ուղեծրէն հեռու։
 
== Ֆիզիքական բնութագրերը ==
Տող 28.
'''Ներքին կառուցուածքը'''
[[Պատկեր:Internal structure of the Moon in Armenian.jpg|300px|մինի|ձախից|Լուսնի ներքին կառուցուածքը]]
Լուսինը տարբերակուած մարմին է, ունի երկրաքիմիական տեսանկիւնէն տարբեր կեղեւ, մանտիա եւ միջուկ։ Ներքին միջուկի ծածկոյթը, որ ունի 240 քմ շառավիղ, հարուստ է երկաթով, արտաքին հեղուկ միջուկը հիմնականին մէջ կազմուած է հեղուկ երկաթէ եւ ունի մօտ 300-330 քմ շառավիղ։ Միջուկի շուրջ կը գտնուի 480-500 քմ շառավղով սահմանային, մասնակիօրէն հալած շերտ<ref>[http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/lunar_core.html Լուսնային միջուկը]</ref>, որ ենթադրաբար առաջացած է մագմայի լուսնային ովկիանոսի համաշխարհային ֆրակցիոնհատուածական բիւրեղացումէն մօտ 4, 5 միլիար տարի առաջ, երբ առաջացաւ Լուսինը<ref>[http://www.nature.com/ngeo/journal/v2/n2/full/ngeo417.html Մագմայի լուսնային օվկիանոսի բյուրեղացումը]</ref>։ Լուսնի կեղեւը մօտ 50 քմ հաստութիւն ունի։
Լուսինը Իոյէն[[Իոյ]]էն ետք խտութեամբ երկրորդ արբանեակն[[արբանեակ]]ն է Արեգակնային համակարգին մէջ։ Սակայն լուսնի ներքին միջուկը փոքր է՝ մօտ 350 քմ, որ կը կազմէ Լուսնի 20%-ը՝ ի տարբերութիւն շատ այլ երկրանման մարմիններու 50%-ի։ Լուսնային միջուկը կազմուած է երկաթէ՝ լեգիրուած փոքր քանակութեամբ ծծումբով եւ նիկելով։
 
'''Մակերեւոյթը'''
 
Լուսնի տեղագրութիւնը չափուած է լազերային բարձրաչափի եւ ստերեո պատկերներու քննոթեան միջոցով<ref>Փոլ Սպուդիս, Ա․ Քուկ, Մ․ Ռոբինսոն, Բ․ Բուսեյ, Բ․ Ֆեսլեր «Հարավային բևեռի տեղագրությունը Կլեմենտին ստերեոպատկերից»</ref>։ Տեղագրական ամենատեսանելի հատուածը Հարաւային բեւեռ-Էյտկեն աւազանն է՝ 2240քմ տրամագծով, Լուսնի ամենամեծ խառնարանը եւ ամենամեծ յայտնի խառնարանը Արեգակնային համակարգին մէջ<ref>[http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97GL01718.shtml Ս․ Փիթերս, Ջ․ Թոմփկինս, Փ․ Հեդ «Mineralogy of the Mafic Anomaly in the South Pole‐Aitken Basin: Implications for excavation of the lunar mantle»]</ref>։ 13քմ խորութեամբ անոր հատակը Լուսնի ամենացած բարձրութիւնն է<ref>[http://www.psrd.hawaii.edu/July98/spa.html Ջ․ Թեյլոր «Արեգակնային համակարգի ամենամեծ անցքը»]</ref>։ Ամենաբարձր կէտը կը գտնուի հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, եւ կ'ենթադրուի, որ այս հատուածը հնարաւոր հաստացաղ է [[Հարաւային բեւեռ-ԷյտկենիԷյտկեն]]ի հակեալ հարուածէն<ref>Փ․ Շուլց «Ձևավորելով Հարավային բևեռ-Էյտկեն ավազանը»</ref>։ Այլ մեծ աւազանները, օրինակ՝ Անձրեւներու ծովը, Պարզութեան ծովը, Ճգնաժամներու ծովը, Սմիթի ծովը եւ Արեւելեան ծովը նոյնպէս ունին ցած բարձունքներ եւ բարձր եզրաշերտ։ Լուսնի անտեսանելի կողմի միջինը 1.9քմ-ով աւելի բարձր է տեսանելի կողմէն։
 
'''Հրաբուխներ'''
 
Մուգ եւ համեմատաբար անարտայայտիչ լուսնային հարթավայրերը, որոնց կարելի է պարզօրէն տեսնել անզեն աչքով, կը կոչուին Լուսնի ծովեր, քանի որ հնագոյն ժամանակներու աստղագետները կը կործէին, որ անոնք լեցուած են ջրով<ref>[http://books.google.com/?id=TWtLIOlPwS4C&pg=PT30 Փիթեր Վլասուկ]</ref>։ Անոնք այժմ յայտնի են որպէս հնագոյն բազալտէ լավայի[[լավա]]յի քարացած, անծայրածիր աւազաններ։ Ի տարբերութիւն երկրային բազալտի՝երկաթաքարի՝ ծովային բազալտներկափաքարը աւելի շատ երկաթ կը պարունակէ անոր մեջ լիովին բացակայումկը ենբացակային ջրի պատճառով փոխուած միներալներըհանգային աղերը<ref>[http://www.psrd.hawaii.edu/April04/lunarAnorthosites.html Մ․ Նորման «Լուսնի հնագույն հրաբուխները»]</ref><ref>Լ․ Վարիչիո «Փոփոխական Լուսինը»</ref>։ Այս լավաներիլավաներու մեծամասնություննմեծամասնութինը ավազաններիավազաններու փոխազդեցությանփոխազդեցութեան արդյունքումարդիւնքին մէջ ժայթքած են կամ թափուած են ցածրավայրեր։ Տեսանելի կողմի ծովերուն մէջ կան քանի մը [[երկրաբանական հոծատարածքներհոծատարածք]]ներ, ուր կան վահանաւոր հրաբուխներ եւ հրաբխային գմբեթներ<ref>[http://www.agu.org/pubs/crossref/2003/2002JE001909.shtml Լ․ Հեդ «Lunar Gruithuisen and Mairan domes: Rheology and mode of emplacement»]</ref>։
Ծովերը[[Ծով]]երը բացառապէս կը գտնուին լուսնի տեսանելի կողմէն եւ կը ծածկեն անոր 31%-ը՝ ի տարբերութիւն անտեսանելի կողմին մէջ գտնուող քանի մը ցրուած կտորներու, որոնք կը ծածկեն անոր միայն 2%-ը<ref>Ջ․ Գիլիս «Լուսնի անտեսանելի կողմում գտնվող ծովերի բաղադրությունը և երկրաբանական տեղակայումը»</ref>։ Կ'ենթադրուի, որ ան կապուած է տեսանելի կողմի կեղեւի տակ գտնուող ջերմաարտադրող տարրերի խտացման հետ, որոնց կարելի է տեսնել Լուսնային հետախույզի (Lunar Prospector) գամմա ճառագայթային սպետրաչափի շնորհիվ ստացուած երկրաքիմիական քարտէսներուն մէջ, եւ որոնց պատճառով կեղեւի տակ գտնուող մանտիան կը տաքնայ, մասնակիօրէն կը հալի, կը բարձրանայ մակերէս եւ դուրս կը ժայթքի<ref>[http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/281/5382/1484 Լուսնի համաշխարհային տարրական քարտեզներ]</ref><ref>[http://www.psrd.hawaii.edu/Aug00/newMoon.html Գ․ Թեյլոր «Նոր Լուսին 21-րդ դարում»]</ref>։ Լուսնի բազալտէ ծովերու մեծ մասը ժայթքած են Իմբրիեան ժամանակաշրջանին մէջ՝ 3-3.5մլրդ տարի առաջ, թէեւ որոշ ռատիոչափական նմուշներ 4.2մլրդ տարուայ հնութիւն ունին<ref name="Papike">Ջ․ Փափայկ, Գ․ Ռայդեր «Լուսնի նմուշներ»</ref>, իսկ ամենաերիտասարդ ժայթքումները միայն 1.2մլրդ տարի առաջ յայտնուած են<ref name="Hiesinger">Հ․ Հիսինգեր, Ջ․ Հեդ, Ու․ Վուլֆ «Ages and stratigraphy of mare basalts in Oceanus Procellarum, Mare Numbium, Mare Cognitum, and Mare Insularum»</ref>:
 
Լուսնի աւելի բաց գոյն ունեցող հատուածները կը կոչուին ''terrae'' կամ [[բարձրավանդակ]], քանի որ անոնք աւելի բարձր են քան շատ մը ծովերէն։ Անոնք 4.4 միլիար տարուայ հնութիւն ունին եւ իրենցմէ կը ներկայացուին Լուսնի մագմային ովկիանոսի պլագիոկլասային կուտակումներ<ref name="Papike" /><ref name="Hiesinger" />։ Ի տարբերութիւն Երկրի վրայ գտնուող լեռներու՝ Լուսնի լեռները կերտուածական գործընթացներէն չեն ձեւաւորուիր<ref>[http://sse.jpl.nasa.gov/educ/themes/display.cfm? NASA, Կ․ Մանսել «Արեգակնային համակարգի հետազոտում»]</ref>։
Տեսանելի կողմի ծովերու խտացումն կ'արտացոլէ անտեսանելի կողմի բարձրավանդակներու զգալիօրէն աւելի հաստ կեղեւ, որ կարող է ձեւաւորուած ըլլալ քանի մը տասնեակ միլիոն տարիներ առաջ Լուսնի առաջացումէն յետոյ <ref>[http://www.nature.com/news/2011/110803/full/news.2011.456.html#B1 Ռիչարդ Լովետ «Երկիրը կարող է 2 Լուսին ունեցած լինել»]</ref><ref>[http://theconversation.edu.au/was-our-two-faced-moon-in-a-small-collision-2659 Was our two-faced moon in a small collision?]</ref>։
 
'''Խառնարաններ'''
[[Պատկեր:Moon Dedal crater.jpg|300px|մինի|աջից|Խառնարաններ]]
Լուսնի վրայ խառնարաններու առաջացումը սկսած են ուսումնասիրել 18-րդ դարի 80-ական թուականներէն։ Կար 2 հիմնական վարկած՝ այն, որ առաջացած է հրաբուխէեւ[[հրաբուխ]]էն եւ երկնաքարէն։[[երկնաքար]]էն։
Հրաբխային տեսութեան դրոյթներու համաձայն, որ քաշուած է 18-րդ դարու 80-ական թուականներէն գերմանացի աստղագէտ [[Յոհան ՇրյոտերիՇրյոտեր]]ի կողմէ, Լուսնի խառնարանները ձեւաւորուած են մակերեսին հզօր ժայթքումներու արդիւնքէն։ Սակայն 1824 թուականին գերմանացի մէկ այլ աստղագէտ՝ [[Ֆրանց ֆոն ԳրույտույզենըԳրույտույզեն]]ը, առաջադրեց երկնաքարի տեսութիւնը, որուն համաձայն Լուսնի հետ երկնային մարմնի բախումէն արբանեակի մակերեսը սեղմուած է, եւ արաջացուցած է խառնարանը։
Մինչեւ 20-րդ դարի 20-ական թուականները երկնաքարի[[երկնաքար]]ի վարկածի դէմ քաշուած էր այն փաստը, որ խառնարանները կլոր ձեւ ունին, թէեւ մակերեսին հակեալ հարուածները պէտք է աւելի շատ ըլլան քան ուղիղները, որ կը նշանակէ, որ եթէ խառնարանները երկնաքարէն առաջացած ըլլային, ապա անոնք պէտք է ձվաձեւ ելլան։ Սակայն 1924թուականին[[1924]] թուականին նորզելանդացի գիտնական [[Չարլզ ՋիֆորդնՋիֆորդ]]ն առաջին անգամ տուաւ մոլորակի մակերէսին երկնաքարի[[երկնաքար]]ի հարուածի ճիշդ նկարագրութիւնը։ կը ստացուի, որ այդպիսի հարվածէն երկնաքարի մեծ մասը կ'անհետանայ հարուածի տեղին մէջ եւ որ խառնարանի ձեւը կախուած չէ ընկնելու անկիւնէն։ Ի օգուտ երկնաքարի[[երկնաքար]]ի տեսութեան կը խօսի այն փաստը, որ խառնարաններու թուի կախուածութիւնն իրենց տրամագծէն կը համընկնի երկնաքարի թուի կախուածութիւնէն չափի հետ։ Աւելի ուշ՝ 1937թուականին[[1937]] թուականին, այս տեսութիւնն ընդհանրացրեց խորհրդային ուսանող Կիրիլ Ստանյուկովիչը, որ արդիւնքին մէջ դարձաւ գիտութիւններու բժիշկ։ Տուեալ տեսութիւնը կը մշակէր անոր եւ խումբ մը գիտնականներո կողմէ [[1947-1960]] թուականներուն, իսկ ապագային ուսումնասիրուած է նաեւ այլ հետազոտողներու կողմէ։
Դէպի Լուսին կատարած թռիչքները, որ [[1964]] թուականէն իրականացրած են ամերիկեան «Ռեյնջեր» սարքերը, ինչպէս նաեւ Արեգակնային համակարգի այլ մոլորոկներուն մէջ յայտնաբերուած խառնարանները, միացուցին Լուսնի վրայ գտնուած խառնարաններու ծագման վերաբերեալ բանավէճերը։
Լուսնի եւ աստերոիդիաստղակերպ բախման շնորհիւ կրնանք Երկրէն տեսնել Լուսնի երկնաքարային խառնարանները։ Փարիզի[[Փարիզ]]ի ֆիզիկայի հիմնարկի գիտնականները կ'ենթադրեն, որ 3.9մլրդ9 մլրդ տարի առաջ Լուսնի եւ խոշոր աստերոիդիաստղակերպերու բախման հետեւանքով Լուսինը շրջուած է<ref>[http://www.rian.ru/science/20090123/159931145.html Աստերոիդի հետ բախումը շրջեց Լուսինը]</ref>:
 
'''Ջրի առկայութիւնը'''
[[Պատկեր:Moon South Pole.jpg|300px|մինի|աջից|Լուսնի հարաւային բևեռի մոզայիկ պատկերը՝ նկարուած Կլեմենտին տիեզերանավի կողմէն]]
Հեղուկ ջուրը Լուսնի մակերեւոյթին չի պահպանուիր։ Արեւային ճառագայթումէն ջուրը արագ կը քայքայիուիքայքայուի ֆոտոդիսոցիացիայի հետեւանքով եւ կը կարչի տիեզերքին մէջ։ 1960-ական թուականներէն գիտնականներն առաջ քաշած են վարկած մը՝ ըստ որուն հնարաւոր է, որ Լուսնի վրայ սառոյց եղած է, որ առաջացած է երկնաքարի հետ փոխազդեցութիւնէն, կամ Լուսնի՝ թթուածնով հարուստ ժայռերիու եւ արեւային քամէն առաջացած ջրածնի ռեակցիայից, որի արդյունքում ջրի հետքեր են մնացել, որոնք հնարավոր է որ պահպանվեին սառը ջերմաստիճանում՝ Լուսնի ցանկացած բեւեռների ստուերոտ խառնարաններուն մէջ<ref>R. William "Past Orientation of the Lunar Spin Axis"</ref><ref>Ջ․ Մարգոտ, Դ․ Քեմփբել, Ռ․ Յուրգենս, Մ․ Սլեյդ «Լուսնի բևեռների տեղագրությունը»</ref>։ Համակարգչային ձեւաւորումը ցույց կու տայ, որ մակերեսի 14000քմ² կարող է մշտապէս ստուերուն մէջ գտնուիլ<ref>[http://www.psrd.hawaii.edu/June03/lunarShadows.html Լ․ Մարտել «Լուսնի մութ, սառցե բևեռները» ]</ref>։ Լուսնի վրայ օգտագործելի քանակութեամբ ջրի առկայութիւնը կարեւոր գործօն է Լուսինը բնակավայր դարձնելու համար, սակայն Երկրէն ջրի փոխադրումը Լուսին չափազանց թանկարժէք է<ref>[http://books.google.am/books?id=ZJm_i3GS4r4C&pg=PA136&hl=en#v=onepage&q&f=false Էրիկ Սիդհաուս «Լուսնի վրա բնակություն հաստատելու մարտահրավերները»]</ref>։
Հետագայ տարիներուն ջրի առկայութեան այլ վկայութիւններ գտնուած են<ref>[http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2010/18mar_moonwater/ Դոնա Քոլտեր «Լուսնի ջրի առեղծվածը»]</ref>։ 1994թ Կլեմենտին տիեզերանավի միջոցով կատարուած բիստատիկ ռատարային փորձը ցոյց տուաւ մակերեսին մօտ ջրի սառեցուած փոքր քանակութիւն։ Աւելի ուշ ըստ Արեսիբո աստղադիտարանի կատարած ռատարային ուսումնասիրութիւններու՝ այդ գտածոները կարող են երիտասարդ խառնարաններէն առաջացած ժայռեր ըլլալ<ref>[http://www.thespacereview.com/article/740/1 Փ․ Սպուդիս «Լուսնի սառույցը»]</ref>։ 1998թ Լուսնային հետախոյզ վրայ տեղակայուած նեյտրոնային սպեկտրոմետրը ցոյց տուաւ ջրածնի բարձր կոնցետրացիաներ բեւեռներուն մօտ գտնուող հողի խորութեան առաջին մեդրոն<ref>Վ․ Ֆելդման, Ս․ Մորիս, Ա․ Բայնդեր, Բ․ Բարակլաֆ, Ռ․ Էլֆիկ, Դ․ Լոուրենս «Լուսնային հետախույզի նեյտրոնների հոսք․ սառած ջրի վկայություն Լուսնի բևեռներում»</ref>։ 2008թուականին Ապոլո 15-ի կողմէ Երկիր բերուած հրաբխային լավայի կտորներու ուսումնասիրութիւնները փոքր քանակութեամբ ջուր ցոյց տուին այդ կտորներուն մեջ<ref>Սաալ, Ե․ Ալբերտո, Հորի, Հ․ Էրիկ, Լ․ Մորո, Ա․ Ջեյմս, Ռեյդ Կուպեր «Ջրի առկայությունը Լուսնի վրա»</ref>։
 
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Լուսին» էջէն