«Խաչակրաց արշաւանքներ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: կ՝ա → կ՝ ա (5) oգտվելով ԱՎԲ
Չ oգտվելով ԱՎԲ
Տող 6.
Երբեմն «Խաչակիրներու արշաւանք» կը կոչուին նաեւ առանձին հեթանոս՝ ոչ-միաստուածեան ժողովուրդներու եւ որոշ հերետիկոսութիւններու դէմ պապական [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|Հռոմ]]ի ձեռնարկած ռազմական արշաւանքները, սակայն զանոնք պէտք չէ շփոթել 11-13-րդ դարերու համանուն արշաւանքներուն հետ։
 
Խաչակիրներու արշաւանքներուն մէջ յատկապէս մեծ դերակատարութիւն ունեցան [[Ֆրանսա]]յի թագաւորութիւնը եւ [[Սրբազան Հռոմէական կայսրութիւն]]ը: Խաչակիրներու արշաւանքները շարունակուեցան մօտ 200 տարի` 1095-1291 թուականներուն։ Յետագային` 15-րդ դարուն, այդպիսի արշաւանքները շարունակուեցան [[փիրենէեան թերակղզի]]ին եւ [[Արեւելեան Եւրոպա]]յի մէջ։ Խաչակիրները մեծ մասամբ կաթոլիկնէր էին ([[ուղղափառ]] եւ կաթոլիկ եկեղեցիներու առանձնացումէն յետոյ եւ [[Բողոքական]]-[[աւետարանչական]] բարեփոխումներէն առաջ), որոնք կը կռուէին [[իսլամ]]ներու դէմ Սուրբ Երկրի համար, որ գրաւուած էր տակաւին Արաբական խալիֆայութեան ժամանակներէն։ Սակայն այդպիսի արշաւանքները հետագայյին շարունակուեցան հեթանոս՝ ոչ-միաստուածեան [[սլաւոն]]ներուն եւ [[պալթիկ]] ժողովուրդներուն, [[Հրեաներ (արեւմտահայերէն)|հրեաներ]]երուն, [[Ռուսեր|ռուս]] ուղղափառ քրիստոնեաներուն, մ[[ոնկոլներ]]ուն, [[աղանդաւոր]]ներուն (գաթարներ) եւ [[Հռոմի Պապ]]ի այլ թշնամիներուն դէմ<ref name="OHC">Ռայլի-Սմիթ, Ջոնաթան. ''Խաչակրաց արշավանքների Օքսֆորդյան Պատմություն'' Նյու Յորք. Oxford University Press, 1999. ISBN 0-19-285364-3. {{W/Ref-en}}</ref><ref name="TFC">Ռայլի-Սմիթ, Ջոնաթան. ''Առաջին խաչակիրները, 1095–1131'' Cambridge University Press, 1998. ISBN 0-521-64603-0. {{W/Ref-en}}</ref>:
 
Խաչակիրնեու առաջնային խնդիրը Երուսաղէմը ազատագրելն էր իսլամներէն, ինչպէս նաեւ անիկա պատասխան էր Բիւզանդական կայսրութեան օգնութեան խնդրանքին՝ ընդդէմ իսլամ [[սելճուք թուրքեր]]ուն: Այս եզրը կ՛օգտագործուի նաեւ բնութագրելու 16-րդ դարուն Սուրբ Երկրէն դուրս կատարուող կրօնական արշաւանքները` սովորաբար [[հեթանոս]]ներու, [[հերետիկոս]]ներու եւ աղանդաւորներու դէմ։ Երբեմն խաչակիրները եւ իսլամները դաշինք կը կնքէին ընդդէմ ընդհանուր թշնամիներու, օրինակ` Իգոնիայի սուլթանութեան, եւ խաչակիրներու դաշինքը հինգերորդ խաչակիրներու արշաւանքին ընթացքին։
Տող 17.
=== Իրադրութիւնը Մերձաւոր Արեւելքի Մէջ ===
[[Պատկեր:Asia Minor hy 1097.png|մինի|ձախէն|[[Փոքր Ասիա]]ն [[1097]]-ին։ ]]
Սուրբ Երկիրը մեծ նշանակութիւն ունի քրիստոնեաներուն համար, քանի որ այնտեղ ծնած, գործած եւ խաչուած է [[Յիսուս Քրիստոս]]ը, որ դրած է [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութեան]] հիմքը։ 4-րդ դարուն հռոմէական կայսր Կոստանդիանոս Ա․ Մեծի կողմէն թոյլատրուեցաւ քրիստոնէութեան ազատ դաւանանքը (313 թուական), եւ յետագային [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեա]]ն բաժանումէն ու [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] յառաջացումէն ետք, Սուրբ Երկիրը մեծ մասամբ քրիստոնէաբնակ էր<ref>{{Cite web|title=Օրինականացումը Կոնստանդիանոսի օրոք|author=Շայ Դ. Կոհեն|publisher=PBS|accessdate=2007 թ․ օգոստոսի 11–ին|url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/religion/why/legitimization.html}} </ref><ref>"[http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/History/HISTORY-+Foreign+Domination.htm Պատմություն. Օտար տիրապետություն]"</ref> ։ [[Երուսաղէմ]]ը մեծ նշանակութիւն ունի նաեւ [[Մուսուլման (արեւմտահայերէն)|մուսուլման]]ներուն համար, քանի որ այնտեղէն, ըստ աւանդութեան, վեր համբառնած է մարգարէ Մուհամմէետը եւ երբեմն Երուսաղէմը մուսուլմաններուն համար կը համարուի երրորդ սուրբ քաղաքը։ [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|Արաբներ]]ը յայտնուեցան այնտեղ 7-րդ դարուն։ Երուսաղէմը մեծ նշանակութիւն ունի նաեւ [[Հրեաներ (արեւմտահայերէն)|հրեաներ]]ուն համար, քանի որ այն երկար ժամանակ եղած է Հրէական Միացեալ Թագաւորութեան, այնուհետեւ Հրէական Հարաւային Թագաւորութեան [[Մայրաքաղաք (արեւմտահայերէն)|մայրաքաղաք]]ը, նաեւ այնտեղ կառուցուած է հրեաներու գլխաւոր հոգեւոր կենդրոնը` Երուսաղէմի տաճարը (ներկայիս տակաւին կանգուն է եւ ուխտագնացութեան վայր ու երկրպագութեան առարկայ է Երկրորդ տաճարին արեւմտեան պատը <ref>Գոնեն, Ռիվկա, ''Վիճելի սրբություն. հրեական, մուսուլման և քրիստոնյա հավակնությունները Երուսաղեմի նկատմամբ'', KTAV Publishing House, 2003, էջ՝ 77</ref>})։ Կարեւոր հանգամանք էր նաեւ մուսուլմաններուն կողմէն [[1009]] թուականին Սուրբ Գերեզմանի եկեղեցւոյ աւերումը։ 1039 թուականին նոր խալիֆան խոշոր գումարի դիմաց թոյլատրեց եկեղեցւոյ վերանորոգումը<ref>Դենիս Պրինգլ. "Լատինական Արևելքի Ճարտարապետությունը" ''Խաչակրաց արաշավանքների Օքսֆորդյան Պատմություն'' աշխատությունում, խմբ. Ջոնաթան Ռայլի-Սմիթ (Նյու Յորք, Oxford University Press,1999) 157</ref>։ Շուտով թույլատրուեցան ուխտագնացութիւնները դէպի Սուրբ Երկիր, քանի որ անոնք մեծ շահոյթ կ՝ ապահովէին տեղի իսլամական իշխաններուն<ref>Մադդեն, էջ՝ 5</ref>։ Սակայն [[Սելճուքներ|սելճուք]] թուրքերու յայտնուելէն ետք քրիստոնեաներու եւ մուսուլմաններու միջեւ յարաբերութիւնները դարձեալ լարուեցան<ref>Մադդեն, էջ՝ 8 </ref>։
 
=== Իրադրութիւնը Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ ===
Տող 46.
 
== Ցուցակ ==
Որպէս խաչակրաց արշաւանքներ ընդունուած է առաջինը համարել՝ 11-13-րդ դարերու ընթացքին, հակառակ անոր, որ նմանատիպ արշաւանքներ իրականացուեցաւ նաեւ յետագային՝ ընդհուպ մինչեւ Քանտիայի պաշարումը 1664 թուականին<ref name="ce">{{ws|«[[:s:en:Catholic Encyclopedia (1913)/Crusades|Խաչակրաց արշավանքները]]» 1913 թ-ի ''Կաթոլիկ Հանրագիտարան''ում}} {{ref-en}}</ref>։ Հիւանդ խնամողները մինչեւ իրենց պարտութիւնը Նաբոլէոնի կողմէն (1798 թուական) կը շարունակէին խաչակրաց արշաւանքները [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծով]]ուն` [[Մալթա (արեւմտահայերէն)|Մալթա]]յի շրջակայքը։ Յետագային, Սուրբ Երկիրէն դուրս արդէն տեղի ունեցան քանի մը խաչակրաց արշաւանքներ՝ ընդդէմ Փիրենէեան թերակղզիի մուսուլմաններուն, Եւրոպայի հերետիկոսներուն (Heretics) եւ հեթանոսներուն։
 
=== Խաչակրաց Առաջին Արշաւանքը ===
Տող 60.
[[Պատկեր:Baldwin of Boulogne entering Edessa in Feb 1098.JPG|մինի|աջից|Պալտուինը [[1098]] թուականին մուտք կը գործէ Եդեսիայ, անոր կ'ողջունեն [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի (արեւմտահայերէն)|հայ Առաքելական Եկեղեցու]] ներկայացուցիչները]]
Առաջին խաչակրաց արշաւանքէն ետք տեղի ունեցան շարք մը մանր ու անյաջող արշաւանքներ, որոնցմէ [[1101]] թուականի ընթացքին խաչակիրները պարտութիւն կրեցին սելճուք-թուրքերէն: 1101 թուականի արշաւանքը կարելի է դիտել որպէս Առաջին խաչակրաց արշաւանքի արձագանքներէն մէկը:
 
 
 
==== Երուսաղէմի Պաշարումը ====
Տող 67 ⟶ 65՝
[[Պատկեր:Godfrey of Bouillon, holding a pollaxe. (Manta Castle, Cuneo, Italy.jpg|մինի|աջից|Կոտֆրէյը, ֆրանսացի ասպետ, [[Առաջին Խաչակրաց Արշաւանք]]ի առաջնորդը [[Երուսաղէմի Թագաւորութիւն|Երուսաղէմի թագաւորութեան]] հիմնադիրը]]
 
Հասնելով [[Երուսաղէմ]], խաչակիրները հանդիպեցան հրէաներուն եւ մուսուլմաններու յամառ դիմադրութեան։ Սակայն անոնք ձախողութեան մատնուեցան եւ 1099 թուականի [[Յուլիս 15]]-ին խաչակիրները մտան քաղաք <ref name = "Gabrieli-1984"/>։ Ինչպէս [[Անտիոք (արեւմտահայերէն)|Անտիոք]]ի մէջ, այստեղ նոյնպէս սկսաւ մուսուլմաններու եւ հրէաներու ջարդը եւ մզկիթներու ոչնչացումը<ref name="accessed February 17, 2008">Տրումբուր, Ջոհն. “Խաչակրաց արշավանքներ.” Իսլամական աշխարհի օքսֆորդյան հանրագիտարան, http://www.oxfordislamicstudies.com/article (փետրվարի 17, 2008). {{W/Ref-en}}</ref>։
 
Աղբիւրներէն մէկուն մէջ կը նշուի, որ «մեկուսացումն ու վախը»<ref name="OHC" />, որ կը զգային ֆրանքները (խաչակիրները) գտնուելով հայրենիքէն այդքան հեռու, կը բացատրէ այդ արարքներուն, ինչպէս նաեւ [[1098]] թուականի [[Մաարա (արեւմտահայերէն)|Մաարա]]յի պաշարման ժամանակ մարդակերութեան դէպքերուն պատճառները<ref>«Խաչակրաց արշավանքներ, դրդապատճառներ և հետևանքներ» {{lang-fr|Les Croisades, origines et consequences}}, էջ` 62, Կլոդ Լեբեդել, ISBN 2-7373-4136-1{{W/Ref-en}}</ref>։
 
Առաջին խաչակրաց արշաւանքի հետեւանքով ստեղծուեցան շարք մը խաչակրաց թագաւորութիւններ. Երուսաղէմի թագաւորութիւնը, Անտիոքի դքսութիւնը, [[Եդեսիա (արեւմտահայերէն)|Եդեսիոյ]] կոմսութիւնն ու Թրիփոլիի կոմսութիւնը։ Անոնցմէ ամենախոշորը Երուսաղէմի թագաւորութիւնն էր, ուր 120,000 խաչակիրներ (մեծ մասամբ ֆրանսախօս) կ՝ իշխէին 350,000 մուսուլմաններու, հրէաներու եւ բնիկ ուղղափառ եկեղեցւոյ ներկայացուցիչներուն վրայ, որոնք այդտեղ կը բնակէին հաւանաբար արաբական նուաճումներէն առաջ <ref>Բենջամին Զ. Քեդար, "Ֆրանկական Լևանտի մուսուլման հպատակները", 2002, էջ` 244</ref>։
Տող 78 ⟶ 76՝
 
Ընդհանուր առմամբ, ներքին հակասութիուններու պատճառով, մուսուլմանները սկզբնական շրջանին թոյլ դիմադրութիւն ցոյց տուին խաչակիրներուն<ref name="oxfordislamicstudies.com">«Խաչակրաց արշավանքները» իսլամական աշխարհում. անցյալ և ներկա, Oxford Islamic Studies Online, http://www.oxfordislamicstudies.com/article (փետրվարի 17,, 2008). {{W/Ref-en}}</ref>։ Սակայն կամաց-կամաց մուսուլմանները սկսան միաւորուիլ, եւ արդէն [[1144]] թուականին Զանկի ամիրայի գլխաւորութեամբ խաչակիրներէն գրաւեցին Հայոց [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետք]]ի նախկին ծաղկուն քաղաք Եդեսիան։ Այն առաջին քաղաքն էր Մերձաւոր Արեւելքին, որ գրաւուեցաւ խաչակիրներուն կողմէն, եւ առաջինն էր, որ վերագրաւուեցաւ մուսուլմաններու կողմէն։ Եդեսիայի գրաւումէն ետք, Հռոմի Պապը կազմակերպեց Երկրորդ խաչակրաց արշաւանքը։
 
 
=== Առաջին Խաչակրաց Արշաւանքին Հետեւանքները ===
Տող 84 ⟶ 81՝
 
Առաջին խաչակրաց արշաւանքի ամենակարեւոր հետեւանքը [[Երուսաղէմ]]ի ազատագրութիւնն էր եւ շարք մը խաչակրաց պետութիւններու ստեղծումը [[Լեւանթ]]ի (The Levant /ləˈvænt/; Arabic: المشرق) մէջ։ Միւս կարեւոր հետեւանքը առեւտրական կապերու աշխուժութիւնն էր [[Եւրոպա]]յի եւ [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի եւ [[Ասիա (արեւմտահայերէն)|Ասիոյ]] միջեւ։ Սակայն Առաջին խաչակրաց արշաւանքը ունեցաւ նաեւ բացասական հետեւանքներ։ Անոնցմէ էր օրինակ այն, որ Առաջին խաչակրաց արշաւանքի հետեւանքով Եւրոպայի մէջ սկսան հալածուիլ հրէաները, իսկ Արեւելեան Եւրոպայի մէջ սկսան նոր խաչակրաց արշաւանքներ ընդդէմ Արեւելեան Ուղղափառ եկեղեցւոյ ներկայացուցիչներուն։
 
 
13-րդ դարուն, եւ յատկապէս 1291 թուականին, Աքքայի վերջնական անկումէն եւ Ալբեկենական «The Albigensians» խաչակրաց արշաւանքի հետեւանքով Կաթարներու «Cathars» աղանդի վերջնական ոչնչացումէն ետք խաչակիրները կ՝ օգտագործուէին Պապի կողմէն, ապահովելու իր շահերը ամբողջ կաթողիկէ Եւրոպայի տարածքին։ Որպէսզի ապահովէր ուխտագնացներու կեանքն ու ունեցուածքը ստեղծուեցան շարք մը հոգեւոր-ասպետական միաբանութիւններ՝ ինչպիսիք էին Հիւանդախնամները, Տաճարականները եւ յետագային նաեւ Տեւտոնները (ցեղ)։ Լեւանթին մնացած վերջին խաչակրաց միաբանութիւնը Հիւանդախնամներն էին, որոնք Աքքայի անկումէն ետք կրցան պահել Հռոտոս կղզին, իսկ 16-րդ դարուն քշուեցան [[Մալթա (արեւմտահայերէն)|Մալթա]] եւ վերջնականապէս ոչնչացուեցան [[Նափոլէոն Պոնափարթ]]ի կողմէն 1798 թուականին։