«Խաչակրաց արշաւանքներ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Սակայն քրիստոնեայ պետութիւններուն միջեւ անհամաձայնութիւնները կը յանգեցնէին անոր, որ խաչակիրները կը շեղէին սկզբնական նպատակներէն, օրինակ՝ Չորրորդ խաչակիրներու արշաւանքի ժամանակ, երբ գրաւուեցաւ քրիստոնեայ [[Կոստանդնուպոլիս]]ը, [[Բիւզանդական կայսրութիւն]]ը կիսուեցաւ [[Վենետիկ (արեւմտահայերէն)|Վենետիկ]]ի եւ խաչակիրներուն միջեւ։ Իսկ Վեցերորդ խաչակիրներու արշաւանքը առաջինն էր, երբ խաչակիրները չօրհնուեցան Հռոմի Պապին կողմէ <ref>{{Cite web| last=Հալսալլ| first=Փաուլ| month=Դեկտեմբեր| year=1997 | url=http://www.fordham.edu/halsall/source/1228frederick2.html

Սուրբ Երկիրը մեծ նշանակութիւն ունի քրիստոնեաներուն համար, քանի որ այնտեղ ծնած, գործած եւ խաչուած է [[Յիսուս Քրիստոս]]ը, որ դրած է [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէութեան]] հիմքը։ 4-րդ դարուն հռոմէական կայսր Կոստանդիանոս Ա․ Մեծի կողմէն թոյլատրուեցաւ քրիստոնէութեան ազատ դաւանանքը (313 թուական), եւ յետագային [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեա]]ն բաժանումէն ու [[Բիւզանդական Կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] յառաջացումէն ետք, Սուրբ Երկիրը մեծ մասամբ քրիստոնէաբնակ էր<ref>{{Cite web|title=Օրինականացումը Կոնստանդիանոսի օրոք|author=Շայ Դ. Կոհեն|publisher=PBS|accessdate=2007 թ․ օգոստոսի 11–ին|url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/religion/why/legitimization.html}}</ref><ref>"[http://www.mfa.gov.il/MFA/Facts+About+Israel/History/HISTORY-+Foreign+Domination.htm Պատմություն. Օտար տիրապետություն]"</ref> ։ [[Երուսաղէմ]]ը մեծ նշանակութիւն ունի նաեւ [[Մուսուլման (արեւմտահայերէն)|մուսուլման]]ներուն համար, քանի որ այնտեղէն, ըստ աւանդութեան, վեր համբառնած է մարգարէ Մուհամմէետը եւ երբեմն Երուսաղէմը մուսուլմաններուն համար կը համարուի երրորդ սուրբ քաղաքը։ [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|Արաբներ]]ը յայտնուեցան այնտեղ 7-րդ դարուն։ Երուսաղէմը մեծ նշանակութիւն ունի նաեւ [[Հրեաներ (արեւմտահայերէն)|հրեաներ]]ուն համար, քանի որ այն երկար ժամանակ եղած է Հրէական Միացեալ Թագաւորութեան, այնուհետեւ Հրէական Հարաւային Թագաւորութեան [[Մայրաքաղաք (արեւմտահայերէն)|մայրաքաղաք]]ը, նաեւ այնտեղ կառուցուած է հրեաներու գլխաւոր հոգեւոր կենդրոնը՝ Երուսաղէմի տաճարը (ներկայիս տակաւին կանգուն է եւ ուխտագնացութեան վայր ու երկրպագութեան առարկայ է Երկրորդ տաճարին արեւմտեան պատը <ref>Գոնեն, Ռիվկա, ''Վիճելի սրբություն. հրեական, մուսուլման և քրիստոնյա հավակնությունները Երուսաղեմի նկատմամբ'', KTAV Publishing House, 2003, էջ՝ 77</ref>})։ Կարեւոր հանգամանք էր նաեւ մուսուլմաններուն կողմէն [[1009]] թուականին Սուրբ Գերեզմանի եկեղեցւոյ աւերումը։ 1039 թուականին նոր խալիֆան խոշոր գումարի դիմաց թոյլատրեց եկեղեցւոյ վերանորոգումը<ref>Դենիս Պրինգլ. "Լատինական Արևելքի Ճարտարապետությունը" ''Խաչակրաց արաշավանքների Օքսֆորդյան Պատմություն'' աշխատությունում, խմբ. Ջոնաթան Ռայլի-Սմիթ (Նյու Յորք, Oxford University Press,1999) 157</ref>։ Շուտով թույլատրուեցան ուխտագնացութիւնները դէպի Սուրբ Երկիր, քանի որ անոնք մեծ շահոյթ կ՝ ապահովէին տեղի իսլամական իշխաններուն<ref>Մադդեն, էջ՝ 5</ref>։ Սակայն [[Սելճուքներ|սելճուք]] թուրքերու յայտնուելէն ետք քրիստոնեաներու եւ մուսուլմաններու միջեւ յարաբերութիւնները դարձեալ լարուեցան<ref>Մադդեն, էջ՝ 8</ref>։

1063 թուականին, [[Հռոմ (արեւմտահայերէն)|Հռոմ]]ի Պապ Ալեքսանդր Բ. օրհնեց Փիրենէեան թերակղզիի քրիստոնէաները [[Մուսուլմաններ (արեւմտահայերէն)|մուսուլմաններ]]ու դէմ պատերազմէն առաջ։ Ընդդէմ սելճուք-թուրքերու, Բիւզանդիոյ օգնութեան խնդրանքը լայն արձագանք ստացաւ Արեւմտեան Եւրոպայի քրիստոնեաներու շրջանին։ Օգնութեան խնդրանքի պատճառը՝ 1071 թուականին, Մանազկերտի ճակատամարտին կրած ծանր պարտութիւնն էր, որուն հետեւանքով Բիւզանդիան կորսնցուց Հայաստանն ու Փոքր Ասիան։ Կան տեղեկութիւներ, որ 1081 թուականին բիւզանդական կայսրը նոյնիսկ օգնութեան խնդրանք ուղարկած էր [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստան]] <ref>{{Cite web|url=http://www.fordham.edu/halsall/eastasia/romchin1.html |title=Չինական գրաւոր աղբիւրները Հռոմի, Բիւզանդիայի եւ Մերձաւոր Արեւելքի մասին, մօտ Ք.Ա. 91 – Ք.Ե. 1643 թուականներ |publisher=Fordham.edu |date= |accessdate=2010 թ․ Ապրիլ 18}} {{ref-en}}</ref>։

1096 թուականի սկիզբը սկսաւ խաչակիրներու առաջին արշաւանքը։ Գարնան ճանապարհ ելան գիւղացիներով կազմուած ջոկատները։ Երբ անոնք հասան [[Կոստանդնուպոլիս (արեւմտահայերէն)|Կոստանդնուպոլիս]], 50.000-էն ողջ մնացած էր 20.000-ը։ Չսպասելով ասպետներու ժամանումին, անոնք անցան [[Վոսփորի Նեղուց|Վոսփորի նեղուց]]ը եւ շարժուեցան դէպի [[Նիկիա (արեւմտահայերէն)|Նիկիա]] քաղաք, եւ հոն ալ ջախջախուեեցան սելճուք-թուրքերուն կողմէ։ Փրկուեցաւ միայն երեք հազարը։ 100.000 հեծեալ եւ 300.000 հետեւակ ասպետները օրհնուած Հռոմի Պապի կողմէն, [[Իտալիա (արեւմտահայերէն)|Իտալիա]]յէն և [[Ֆրանսա]]յէն ճամբայ ելան Կոստանդնուպոլիս 1096 թուականի [[15 Օգոստոս|Օգոստոս 15]]-ին։ 1096 թուականի Դեկտեմբերին, անոնք հասան Կոստանդնուպոլիս (Constantinople)։ Ստանալով մեծաքանակ աջակցութիւն Բիւզանդիայէն, անոնք ափ իջան Փոքր Ասիոյ մէջ եւ պաշարեցին Նիկիա քաղաքը (Siege of Nicaea)։ Քաղաքը գրաւուեցաւ 1097 թուականի [[19 Յունիս|Յունիս 19]]-ին<ref>Տիերման, Քրիստոֆեր. ''Աստծո Պատերազմը. Խաչակրաց արշավանքների Նոր Պատմություն'', 2006. էջեր` 106–124 {{ref-en}}</ref>։ Խաչակիրները, տօթ ամառուան պայմաններու մէջ, շարունակեցին իրենց երկարատեւ արշաւը Փոքր Ասիայով։ Անոր յաջորդեց [[Անտիոք (արեւմտահայերէն)|Անտիոք]]ի երկարատեւ պաշարումը (Siege of Antioch), որ սկսաւ 1097 թուականի Հոկտեմբերին եւ տեւեց մինչեւ 1098 թուականի Յունիսը։ Պաշարումը աւարտեցաւ միայն այն բանէն ետքը, երբ դարպասները բացաւ ծագումով հայ զինուոր մը։ Մտնելով քաղաք<ref>Բարբարա Տուչման. ''Հեռավոր Հայելի''. Ալֆրեդ Ա. Կնոպֆ, (օգոստոս, 1978) 279. ISBN 0-394-40026-7. {{W/Ref-en}}</ref> խաչակիրները սկսան մուսուլման բնակիչներու ջարդին եւ մզկիթներու ոչնչացումին<ref name = "Gabrieli-1984">Խաչակրաց արշավանքերի արաբական աղբյուրները, թարգմ. Ֆ. Գաբրիելիի, [[Լոնդոն]], 1984.</ref>։ Հակառակ անոր, որ մուսուլմաններու մեծ բանակ մը շարժուեցաւ դէպի Անտիոք, սակայն [[28 Յունիս|Յունիս 28]]-ին խաչակիրները ջախջախեցին անոնց։ Իսկ մինչ այդ, խաչակիրները, օգտուելով այն փաստէն, որ [[Եդեսիա (արեւմտահայերէն)|Եդեսիոյ]] հայազգի կառավարիչը ըլլալով յունադաւան աջակցութիւն չէր ստանար տեղի հայ բնակչութեան կողմէն, սպանեցին զինք եւ ստեղծեցին իրենց առաջին պետութիւնը։ Անտիոքէն ետք, հիւծուած խաչակիրները, գրաւելով ծովափնեայ քաղաքները մէկը միւսին ետեւէն, 1099 թուականի [[7 Յունիս|Յունիս 7]]-ին հասան [[Երուսաղէմ]]` ունենալով նախնական ուժերէն ընդամէնը կէսը <ref>Տիերման, էջեր` 146–153</ref>։

Հասնելով [[Երուսաղէմ]], խաչակիրները հանդիպեցան հրէաներուն եւ մուսուլմաններու յամառ դիմադրութեան։ Սակայն անոնք ձախողութեան մատնուեցան եւ 1099 թուականի [[Յուլիս 15]]-ին խաչակիրները մտան քաղաք <ref name = "Gabrieli-1984"/>։ Ինչպէս [[Անտիոք (արեւմտահայերէն)|Անտիոք]]ի մէջ, այստեղ նոյնպէս սկսաւ մուսուլմաններու եւ հրէաներու ջարդը եւ մզկիթներու ոչնչացումը<ref name="accessed February 17, 2008">Տրումբուր, Ջոհն. “Խաչակրաց արշավանքներ.” Իսլամական աշխարհի օքսֆորդյան հանրագիտարան, http://www.oxfordislamicstudies.com/article (փետրվարի 17, 2008). {{W/Ref-en}}</ref>։

Առաջին խաչակրաց արշաւանքի հետեւանքով ստեղծուեցան շարք մը խաչակրաց թագաւորութիւններ. Երուսաղէմի թագաւորութիւնը, Անտիոքի դքսութիւնը, [[Եդեսիա (արեւմտահայերէն)|Եդեսիոյ]] կոմսութիւնն ու Թրիփոլիի կոմսութիւնը։ Անոնցմէ ամենախոշորը Երուսաղէմի թագաւորութիւնն էր, ուր 120,000 խաչակիրներ (մեծ մասամբ ֆրանսախօս) կ՝ իշխէին 350,000 մուսուլմաններու, հրէաներու եւ բնիկ ուղղափառ եկեղեցւոյ ներկայացուցիչներուն վրայ, որոնք այդտեղ կը բնակէին հաւանաբար արաբական նուաճումներէն առաջ <ref>Բենջամին Զ. Քեդար, "Ֆրանկական Լևանտի մուսուլման հպատակները", 2002, էջ` 244</ref>։